1930-jyldarda qazaq halqy úlken demografııalyq opatqa ushyrady. Mıllıondaǵan adam ajal qushty. Júz myńdaǵan otbasy Qazaqstannan ketýge májbúr boldy. Odan qalsa, qazaqtyń birtýarlaryn “halyq jaýy” dep qýdalap, atý jazasyna kesti. Júz myńnan astam azamat qýǵyn-súrgin qurbany boldy. Solardyń biri — qos repressııany basynan ótkergen, tarıh ǵylymdarynyń doktory, professor Jambyl Artyqbaevtyń ákesi — Omar Artyqbaev. Bul týraly tarıhshy “Adyrna” ulttyq portalyna aıtyp berdi.
— Ákeńiz Omar Artyqbaev eki ret repressııaǵa ushyraǵan eken. Bul týraly biri bilse, biri bilmeıdi. Ákeńiz týraly tolyq aıtyp berseńiz.
—Ákemiz saýatty adam boldy, bizdiń oqýymyzǵa qatty kóńil bólip, ózi baǵyt-baǵdar berip otyrdy. Jasymyzdan kitap oqydyq, qolyna túsken jaqsy kitapty ákelip tamaǵyń qurǵaǵansha oqytyp qoıady. «Qazaq ertegilerinen» bastap, «Myń bir tún», «Rústem-Dastanǵa» sheıin sol kezde oqydym. Ákemniń qýǵynǵa ushyraýy týra aıtsm, uzaq áńgime.
Bizdiń áýlet 1937 jyly shilde aıynda Jolymbet rýdnıgine kelip ornyǵady. Ákeı Jolymbetke kelgen soń rýdnıktiń stroıotdeline jumysqa turady. Osy qyzmet ákeıdiń 1937 jyly qyrkúıek aıynda birinshi ret sottalýyna sebep bolǵan. Men ákeıdiń 1937 jylǵy sottalýy týraly muraǵattardan «qylmystyq isin» taba almadym, izdeý barysynda tek keıbir derekter ǵana anyqtaldy. Shesheı «jolda kúzet toqtatqanda ákeńniń qaltasynda azdaǵan aqsha men attyń kiseni bolypty, sol úshin ustapty» deıtin.
1937 jyly KSRO-da birneshe jazalaý naýqandary qatar júrgen, bular «qoǵam qaıratkerlerine qarsy», «áskerılerge qarsy», «ultshyldarǵa qarsy» dep árqaısysy jeke aıdarmen atalady. Ákeı «kýlaktarǵa qarsy» bastalǵan naýqanǵa iligip ketken.
Osyǵan baılanysty 1937 jyldyń 31 shildesinde NKVD-nyń shuǵyl buıryǵy shyǵyp «kýlak operaııasyn» 7 tamyzda bastap tórt aıda bitirý, 75 950 adamdy atý, 193 000 adamdy lagerlerge attandyrý josparlandy (barlyǵy 268 950 adam.). Jospardy oryndaý barysynda neshe túrli sumdyqtardyń bolǵany sózsiz. Osyǵan baılanysty «kýlak operaııasyna» qatysty is-qaǵazdar da NKVD muraǵattarynda joıyp jiberilgen degen oıdamyn.
Bul operaııa 1938 jyldyń kókteminde aıaqtaldy. Qudaıǵa táýba, ákeı bul joly Karlagqa 3 jylyn berip ońaı qutyldy dep esepteımiz. Shesheı bizge bir áńgimeler aıtyp otyryp, osy oqıǵa esine túsip ketse, «ákeń, Qudaı amanaty, tekten-tekke ketti» dep jylap jiberýshi edi.
1940 jyly ákeı Karlagtan bosap Jolymbetke keledi
Odan ile-shala qazaqtyń júzdegen myń jas azamattaryn jalmaǵan, elge oryny tolmas qaıǵy-qasiret ákelgen 1941-1945 jyldardaǵy alapat soǵys bastaldy.
EKINShI QÝǴYN — KARLAGTAN IRKÝTLAGQA
— Soǵys aıaqtaldy, eldiń bastan ótkergen beınetinde, jaqynyn joǵaltqan qaıǵysynda shek joq edi, bireý jylap, bireý kúlip Jeńis kúnin qarsy aldy. Qalaı degenmen «úmitsiz-shaıtan» demeıdi me, bolashaqtan jaqsylyq kútti. Osylaı júrgende 1947 jyly repressııanyń jańa tolqyny tirshiligi bar qazaqtardy taǵy da túrmeler men konlagerlerge qamaı bastaıdy. Máskeýde jeńiske masaıraǵan, rýhy kóterilgen eldiń keýdesin taǵy bir basatyn kezeń keldi dep eseptedi. Solardyń ishinde bizdiń ákeıler de ketedi.
1947 jyly bizdiń úsh ákemiz de ustaldy. Bul jerde bir másele anyq, ákemniń is qaǵazdarynan NKVD -nyń uıymdasqan antısovettik topty áshkereleý maqsaty bolǵany jáne búkil isti sol baǵytta ádeıi uıymdastyrǵany kórinedi. Al endi Ámir men Temirǵalı ákelerimiz usaq- túıek saýdamen kózge túsip júrgen de, kóre almastar ústerinen aryz bergenge uqsaıdy. Sóıtip, ákem Omardyń 1947 jylǵy «halyq jaýy» degen aıyppen sottalady.
1947 jyly búkil KSRO aýmaǵynda repressııanyń jańa tolqyny bastalǵany bárimizge de málim. Sonymenen is-qaǵazdaryn qarasaq ákeıge dinı bas qosýlarǵa qatysady, Qurban aıtta mal soıýdy uıymdastyrdy, sovettik turmysty jamandaıdy, jumysshylardyń nanǵa jarymaıtynyn aıtady, ulttyq dástúrlerdi jaqsy kóredi degen aıyptar taǵylǵan. Ákeıdi tutqyndaý týraly «Postanovlenıeni» 1947 jyldyń 21 aqpanynda NKVD (NKGB) - nyń Aqmola oblysy boıynsha aǵa ókili Hohlov degen jasaǵan.
Ákeıdi 1947 jyldyń 23 aqpanynda ustap, birden Aqmolanyń ishki túrmesine áketken. Karlagtan Irkýtlagqa ákeıdiń qashan jiberilgeni týraly naqty qaǵaz joq. Meniń oıymsha, bul 1951-1952 jyldary bolǵan sııaqty. L.Gýmılev te osy jyldary Karlagtan Irkýtlagqa jiberilgen, ıaǵnı lagerlerden bir-birine adamdardy aýystyryp otyrǵan. Irkýtlagtyń Angara qalasyndaǵy Kıtoı ITL (ıspravıtelno-trýdovoı lager) -dan ákeı, Stalın ólgen soń, 1953 jyldyń 15 tamyzynda bosady.
— Qaı jyly aqtaldy?
— Ákeı resmı túrde KSRO Joǵarǵy sotynyń Plenýmynyń sheshimimen 1989 jyldyń 20 qyrkúıeginde aqtaldy. Bul habar bizge jetken joq. Ákeıge bul aqtaý qaǵazdyń endi keregi joq edi. Ol 1989 jyly 27 qarashada qaıtys boldy.
ÁKE ALDYNDAǴY PARYZ
— Ákeńiz týraly kitap jazdyńyz. Bul arqyly ákeńizden “halyq jaýy” degen aıypty alyp tastaǵyńyz keldi me?
— Men ózimniń shyǵarmashylyq ómirimde ǵylymı taqyryptarda birtalaı kitap jazdym. Ákem týraly jaza qoıamyn degen oı bolǵan joq. Qazaqtyń qarapaıym azamaty bolatyn. Bala kezimde ákemnen «bizdiń atalarymyz kedeı boldy ma, baı boldy ma ?» dep suraýshy edim, sol kezde ákem «baıǵa belin bastyrmaǵan ortasha boldy» deıtin. Sol sııaqty ákem de ortasha tirshilik keshti, úlken qyzmet te atqarǵan joq, ataǵy shyqqan baı da bolǵan joq.
Bizdiń ákelerimizdiń qalypty ómiriniń astan-kestenin shyǵarǵan Qazan tóńkerisi týraly az jazylǵan joq, biraq meniń ákeminiń ómir tirshiligi HH ǵasyr tarıhyn saralaýǵa qundy derek sııaqty. Qarapaıym adamnyń taǵdyry - tarıhtyń ózegi bolýy tıis. Meniń ákem Alash qaıratkeri bolǵan joq, biraq ultyn súıetin adam edi. Ákeıdiń adam sııaqty ómir súrýge, teksiz júıege qul bolmaýǵa tyrysyp jantalasqany 1937, 1947 jyldardaǵy is qaǵazdarynan kórinedi. Ýaqyt bárine de emshi, árıne, sol aýyr zaman salǵan keselden de qutylarmyz, biraq jazyldyq eken dep ol aýyr kezeńdi umytyp ketýge bolmaıdy.
1989 jyly qarashanyń jıyrma jetisinde qaıtys boldy ákemiz. Barlyǵymyzdy aıaǵymyzdan tik qoıyp, oqytyp, jetildirip, nemereleri men jıenderine deıin aıalap ósirip, enshisin bólip bergen ákemizdi kúte almadyq, aýyr ókinish sol. Ómir-baqı qolyna túskenin aýzyma usynyp, «botkenim» dep erkeletip kelgen ákeme eń bolmaǵanda bir-eki jyl tirshiligimdi arnaýǵa aqylym jetpedi. Osy kúni oılaımyn, ǵylym eshqaıda qashyp ketpeýshi edi ǵoı dep. Bul kitapsha maǵan keshirim alyp bermeıdi. Ony túsinetin jasqa jetken sııaqtymyz. Bizden keıingi urpaqqa sabaq bolar dep jazyp otyrmyn.
Sondyqtan “Ákem Omar jáne onyń zamany týraly” kitapshany jas urpaqqa úlgi bolsyn dep, kóbinese ákeıdiń óziniń aıtqan áńgimelerine negizdep, ara-tura arhıv derekterin qosyp jazdym.
— Ata-anańyz Asharshylyqty basynan ótkerip, ol kezden aman shyqty. Degenmen,asharshylyqtyń qurbandary qarapaıym aýyl adamdary bolǵandyqtan kúni búginge deıin esimderi belgisiz kúıinde qalyp keledi. Oqıǵa kýágerleri de azaıyp barady. Sizdińshe, qazir asharshylyq qurbandaryn zertteý jumystary qalaı júrip jatyr?
— Men HH ǵasyrdyń basyndaǵy qazaqty tym qarapaıym dep aıtpas edim. Bizdiń atalarymyz, ákelerimiz aýylda turǵan. Degenmen, 1910 jylǵy sanaqtarda ákelerimniń keshendi sharýashylyqtary boldy. Qyzdaryna deıin oqydy. Tek musylman mektepterde emes, oryssha mektepterde oqyǵandary da bar. Iaǵnı, kózi ashyq adamdar. Keshendi mal sharýashylyǵy, eginshilik, shóp jabý tehnıkalary bar. Búkil sanaq derekterinde kórsetiledi.
1910-shy jyldardan bastap birneshe ekspedıııalar jumys istedi. Kýzneov ekspedıııasy zertteýler júrgizdi. Iaǵnı 10 jyl saıyn adamdar tizimi jasalyp otyrdy. Sondyqtan soǵan qarap anyqtaýǵa bolýshy edi. Kimder ashtyqta qyrylyp qalǵanyn tolyq anyqtaýǵa bolar edi. Ókinishke qaraı, osy máseleler anyqtalmaı otyr.
Búgingi kúni bul taqyrypta naqty aınalysyp júrgender bar ma, joq pa? Naqty bilmeımin. Sondaı bir kózge túsetindeı, monografııalyq, ǵylymı joǵarǵy deńgeıde jumystardy kórip júrgenim joq. Bizde sońǵy kezde asharshylyq týraly jazǵan batys ǵalymdarynyń eńbekterin aýdaryp jatyr. Ózimizdiń taraptan akademııalyq zertteýler az. Qazir saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaýǵa arnalǵan komıssııa quryldy. Degenmen, zertteýler júrgizetin bir akademııalyq ǵylymı ortalyq ózderine 5 jyldyq jospar jasap, Qazaqsannyń túkpir-túkpirin aralap, anyqtap shyqqany durys dep esepteımin.
“QAZAQ — TYM AQYMAQ HALYQ EMES”
— 1930 jyldary Qazaqstanda bolǵan asharshylyqqa saıası turǵydan da, akademııalyq zertteý turǵysynan da ádil baǵa berildi me?
— Ádil baǵa berildi dep aıtý qıyn. Óıtkeni, qujattyq turǵyda bul kezeń áli tolyq zerttelip bolmady. Akademııalyq zertteý boldy dep aıta almaımyn.
Kezinde keıbir “bilgishter” asharshylyqty qazaqtyń óz jalqaýlyǵynan boldy dedi. “Balyq, ań aýlaý kerek, sodan asharshylyqqa urynbaıtyn edi” degender de boldy. Biraq, asharshylyq uıymdastyrý ol ońaı emes. Ol joǵarǵy úkimettiń arnaıy júrgizgen saıasaty jáne bul 1927-1928 jyldardan bastalady. Bul KSRO-daǵy ındýstrıalızaııalaý saıasaty. Ony júrgizý úshin aýyl sharýashylyǵyn qurbandyqqa salyp jiberdi. Jalpy tek Qazaqstanda emes, KSRO kóleminde boldy. Alaıda, bul saıasatty Qazaqstanǵa qatty júrgizdi. Máselen “asyra silteý bolmasyn, asha tuıaq qalmasyn” dedi. Osylaı qyrǵynǵa ushyradyq. Qyrǵyndy birte-birte uıymdastyrdy.
Kúrdeli saıası naýqandy áli tolyq zerttep boldyq dep aıta almaımyn. Bul úshin biz otarshyldyq saladan arylýymyz kerek. Máskeýdiń otarlyq saıasatyn jaqsy bilýimiz kerek. Otarlyq saıasattyń ımperııalyq, sovettik kezeńinde júrgizý erekshelikterin anyqtaýymyz kerek. Sosyn muny akademııalyq turǵyda zertteý kerek. Bul bir kitap, ne bir prezentaııamen sheshilmeıdi. Bul birneshe tomdyq úlken zertteý eńbekti qajet etedi. Asharshylyqtyń birte-birte bastalý proessi, onyń qarqyndaýy, halyqtyń ashtyqqa urynýy, jan-jaqqa qaraı kóshý saıasaty, ony toqtatý jáne shyǵyndary. Tipti ańylyq, balyqshylyqqa tıym salý týraly jarlyqtardy qarastyrý kerek. Nege dál osy kezde jarlyqtar shyqty? Bizdiń halyq tym aqymaq halyq bolmady. Ashtyqqa uryndyrý qıyn boldy. Biraq uryndyrdy. Mine, osylaı halyqtyń ózińe qarsy kúresi, kóterilisteri, barlyǵyn kompleksti túrde qaralý kerek.
— Búginde Asharshylyq, qýǵyn-súrgin qurbandary áli de aqtalyp bolǵan joq. Olardyń tolyq aqtalýyna ne kedergi?
— Asharshylyq pen saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý boıynsha komıssııa qurylǵan bolatyn. Ár jerde jumys júrgizip, zertteý jasaýda. Biraq menińshe, ony tolyq zertteý múmkin emes. Óıtkeni, ol dáýir bizden kúnnen-kúnge alystap bara jatyr. Sol repressııany, ashtyqty basynan keshken meniń áke-sheshem sııaqty adamdar qazir ortamyzda joq.
Ekinshi jaǵynan, 90 jyldary tolyqqandy zertteýdi júrgizýge bolýshy edi. Ol kezde bizdiń bılik Máskeýden qorqyp, mundaı zertteýler jasaǵan joq. Sol kezde ýkraındyqtar ashtyqta qyrylǵan adamdarynyń tizimin anyqtap shyǵardy. Bizdiń shyǵynymyz kóbirek edi, 50%-dan astam halqymyz qyrylyp qaldy.
Sonymen qatar, bul asharshylyqta Ýkraına da, bizde de maqsatty túrde jasalǵan “genoıd” dep esepteımiz. Biraq endi qujattardyń barlyǵy Máskeýde bolǵandyqtan, ony tolyq anyqtaı almaı otyrmyz. Anyqtaıda almaspyz, ázirshe.
Úshinshi bir kedergi asharshylyq, repressııa kezińde bılikke kelgen ártúrli adamdardyń bolýy. Asharshylyq, saıası qýǵyndar da solardyn bıligimen júrgizildi. Qazaqtyń ishinen shyqqan ártúrli áleýmettik toptar bar. Solardyń tuqymdary áli de bılikte bolýy múmkin. Solar da tolyq aqtaý máselesine belgili dárejede kedergi keltiretin sııaqty. Sonymen, Máskeý bir jaǵynan, ekinshi bıliktiń qorqaqtyǵy, úshinshi jaǵynan repressııa,qýǵyn-súrginge qatysty adamdardyń kedergisi dep oılaımyn.
“SAIaSI QÝǴYN-SÚRGINGE UShYRAǴAN ÁR AZAMAT — QAZAQTY OILAǴAN ULTShYL TULǴA”
— Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn búgingi urpaqqa dáripteýdiń qandaı tıimdi tásilin usynar edińiz?
– Qazirgi tańda aqtalmaı, áli tabylmaı jatqan saıası qýǵyn-súrgin qurbandary týraly aqparatty urpaqtary izdep te jatqan bolar. Degenmen, 1937 jyldary jasalǵan qýǵyn-súrgin qurbandarynyń otbasy men jaqyndary olardy artynan baryp, izdeı almady. Ol kezde bári qorqynyshtan qashyp, úrkip júrgen ýaqyt. Onyń ústine “halyq jaýynyń” balasy degen qara tańba boldy. Sondyqtan bul qıynshylyqty bastan ótkerip, soǵan kónip, aman shyqqandary sırek. Odan keıin, 30-shy jyldardan aman shyqqandar, olardyń urpaqtarynyń kópshiligi soǵysqa ketti. Ákelerin aqtap alamyn degen úmitterimen, “halyq jaýynyń” balasy degen ataqtan qutylamyz degen úmitpenen soǵysqa ketti. Onyń eń bir anyq kórinisi – Mánshúk Mámetovanyń taǵdyry.
Negizinen saıası qýǵyn-súrgin qurbandary qazaqtyń kózi ashyq, oqyǵan azamattary. Sondyqtan olardyń qaı-qaısyn alsańyz da ar jaǵynda tulǵa tur. Keńes úkimeti olardy beker qýdalamady. Qazaqty máńgúrt, qul qylǵysy keldi. Halyqtyń betindegi qaımaǵyn alyp alǵysy keldi. Árbir qýǵyn-súrginge ushyraǵan azamat - qazaqty oılaǵan ultshyl tulǵa. Sondyqtan olardy bárimiz bilýimiz kerek. Tarıhty qazyp, zertetp, keler urpaqqa dáripteýimiz kerek. Ol úshin ǵylym jolynda aıanbaı eńbek etý qajet.
— Suhbattasqanyńyzǵa rahmet!
Dana Nurmuhanbet,
“Adyrna” ulttyq portaly
