Soǧys şyndyǧy men Sovetter odaǧy qūramynda erlık körsetken halyqtar ökılderıne degen közqarastyŋ da ärqily bolǧany bügınde aitylyp, jazylyp jatyr. Osy oraida maidandaǧy qazaq azamattarynyŋ elenbei qalǧan erlık ısterın mūraǧat materialdary negızınde jūrtşylyqqa jariialap jürgen belgılı publisist, Ūlttyq ǧylym akademiiasynyŋ akademigı Mūhtar Qūl-Mūhammedten “Aiqyn” gazetı alǧan sūhbatty jariialaudy jön kördık.
– Mūhtar Abrarūly, sız Reseidıŋ Ortalyq mūraǧatynda jatqan derekterdı söiletıp, bırneşe maqala jazdyŋyz. Qazaqstandyqtardyŋ, onyŋ ışınde qazaqtardyŋ soǧysty toqtatyp, jeŋıstı jaqyndatuǧa qosqan ülesıne şynaiy baǧa berıldı me?
– Ol sūraqqa jauap bermes būryn sızge mynany aitaiyn. Bız keide özımızge özımız saual qoiamyz. «Osy bızdıŋ qazaq qandai halyq?» Sonda basymyzǧa halqymyzdyŋ neşe türlı sipaty keledı. Sonyŋ ışınde eŋ bırınşı oiǧa oralatyny – «qazaq – batyr halyq» degen söz. Şyndyǧynda, territoriiasyna bes Fransiia nemese on Ūlybritaniia syiyp ketetın, älemde jer kölemı jönınen 9-orynda tūrǧan memlekettı tek batyr halyq ūstap tūra alsa kerek. Qazaq halqynyŋ batyrlyq qasietınıŋ jaŋa zamanda közge tüsken kezı – Ūly Otan soǧysy dep sipattalǧan soǧys boldy. Būl II Düniejüzılık soǧysqa sol kezdegı 70-ke juyq memlekettıŋ ökılderı qatysty. Jerşary halqynyŋ 80 paiyzyn qamtyǧan Ekınşı jahandyq soǧysta qazaq halqynyŋ batyrlyǧynyŋ daŋqy bükıl älemge jaiyldy. Sol kezde Sovet Odaǧynyŋ bas basylymy «Pravda» gazetınde orystyŋ ataqty jazuşysy İlia Erenburg bylai dep jazǧan. Sözbe söz keltıreiın: «Odin fris mne skazal: «Protiv nas byli straşnye soldaty – ih ne mog ostanovit nikakoi ogon, oni bejali priamo na nas. Potom mne skazali, chto eto – kazahi». Būl – 1942 jyly 18 qazanda jariialanǧan maqala. Al endı būl soǧysta şyǧyn öte köp boldy. Sonda qazaq halqynyŋ batyrlyǧyn körsetken azamattardyŋ barlyǧy bırdei batyr ataǧyn ala alǧan joq. Mysaly, Töleuǧali Äbdıbekov degen qazaq 397 nemıstıŋ közın joiǧan. Bır – özı. Asqan mergen adam bolypty. Soǧysta mergenderdıŋ öltırgen adamdary kıtapşasynda jazylyp, komandirlerı qol qoiyp bekıtıp otyratyn bolǧan. Ol kısınıŋ erlıgı jaiynda sol 1942 jyldyŋ özınde «Komsomolskaia pravda», «Krasnoarmeiskaia» gazetterınde maqalalar jariialanǧan. Sol sekıldı Ybyraiym Süleimenov 268 nemıstıŋ közın joiǧan.
Ybyraiym Süleimenov – 1943 jyly Nevel qalasyn jaudan azat etu şaiqasynda erekşe közge tüsken adam. İzocha stansasynda «Stupenchataia vysota» dep atalatyn jotada qazaqtyŋ aiauly batyr qyzy Mänşük Mämetova ekeuı nemısterge qarsy keskılesken şaiqasta qatar soǧysqan. Ybyraiym Mänşükke oq tiıp, qaza tapqanda Mänşüktıŋ denesın jauǧa tastamaimyn degen şeşımmen qasynda qalyp, ekı qazaq sol jerde ölgen. Mergen turaly derekter naqty boluy üşın bız 2019 jyldyŋ 14 qazanynda Resei Federasiiasy Qorǧanys ministrlıgınıŋ Ortalyq äskeri mūraǧatyna sūrau salyp, Y.Süleimenovke qatysty barlyq kūjattardy aldyrǧan edık. Nemıster ony syrtynan «dala mergenı», «janalǧyş aziat» dep atap, qatty seskengen. Tıptı, Süleimenovtı atyp tüsırgen nemıs snaiperıne mol syiaqy men marapat ta taǧaiyndaǧan. Söitken batyr ūlǧa sovettık bilık batyr ataǧyn qimai, bır jyl ötkende baryp «Lenin» ordenın ǧana beredı. Al soǧystyŋ alǧaşqy kezeŋınde milliondaǧan sovet äskerı bekerden-beker tūtqynǧa tüsıp, bekerden-beker şeiıt bolyp kettı. Tūtas armiialar, bırneşe millionnan astam adam ia şeiıt boldy, ia konslagerge tüstı. Al qazaqtyŋ batyr ūldary bır ǧana Töleuǧali men Ybyraiymnyŋ özı qanşama jaudyŋ közın qūrtty. Mıne, qazaq qandai halyq degende, qazaq – batyr halyq, batyrlyǧyn däleldep ötken halyq deitınımız – osy. Qazaqtyŋ batyrlyǧynyŋ şyrqau şyŋy – Reihstagtyŋ töbesıne tıgılgen Tu boldy. Ony bırınşı bolyp tıkken de qazaq.
Fotoda: Mūhtar Qūl-Mūhammed
– Berlindı alardaǧy daiyndyq, şabuyldyŋ qalai ötkenı jaiynda da qazır jaŋa derekter aitylyp jatyr. Bızdıŋ qoǧam şynaiy aqparatqa qol jetkıze aldy ma?
– Barlyq şynaiy mälımet tolyǧymen aşyla qoiǧan joq dep oilaimyn. Öitkenı tarihty är memleket özınşe jazady. Ol üşın sol uaqyttaǧy saiasi qatynastardy, elaralyq bailanystardy tolyq bılmei, är derektı jüielep almai naqty kartinany osylai dep sipattau qiyndau. Desek te, 1945 jyldyŋ säuır aiynda soǧys özınıŋ şeşuşı sätıne kelıp jetken bolatyn. 16 säuırde ataqty «Berlin operasiiasy» bastalady. Osy jerde myna bır detaldy aita keteiın. Ol operasiia bastalar aldynda Berlinnıŋ taǧdyry şeşılıp qoiǧan edı. Ülken üştıktıŋ kezdesuınde Germaniianyŋ ekıge bölınıp, bır jaǧy Sovetke, ekınşı jaǧy Amerika odaqtastary jaǧyna qaraityny bekıtıldı. AQŞ prezidentı F.Ruzvelt pen Ūlybritaniia basşysy U.Cherchilldıŋ bır-bırıne jazǧan qūpiia hattarynan ony qalai aludyŋ strategiialyq jospary da daiar bolǧanyn bılemız. Berlindı üş jaqtan qorşap, şyǧynsyz da aludyŋ mümkındıgı bolǧan. Onda kısı ölımı bırneşe ese az bolatyn edı. Berlinge batys jaǧynan Leipsig qalasyn alǧannan keiın Odaqtastar äskerı keledı. Odaqtastar äskerın basqarǧan bas qolbasşy, general Duait Eizenhauer degen äskeri qairatker, keiın ol AQŞ-tyŋ Prezidentı boldy. Sovet odaǧy jaǧynan üş bırdei maidan jyljyp kele jatyr. Marşal G.Jukov basqaratyn «Bırınşı Belarus maidany», «Bırınşı Ukrain maidany», ony marşal İ.Konev basqarady, «Ekınşı Belarus maidanyn» marşal K.Rokossovskii basqarǧan. Rokossovskii Berlinnıŋ soltüstık jaǧynan, Konev oŋtüstıgınen, tura şyǧys jaq qasqa maŋdaidan Jukovtyŋ qoly kelgen. Sol kezde amerikalyqtardyŋ da Berlindı aluǧa mümkındıgı bolǧan. Bıraq Duait Eizenhauer eseptep köredı, kem degende 100 myŋ äskerden aiyrylu qaupı bar. Ol – demokratiialy eldıŋ qolbasşysy. Erteŋ elge barǧanda AQŞ Kongresınıŋ aldynda sūrauy bar, «100 myŋ äskerdı qaida jıberdıŋ?» dese, Amerika halqyna ne dep jauap berem?! Būl öte auyr şyǧyn eken, men būǧan bara almaimyn» deidı. Al sovetter jaǧy qaitken künde de Berlindı bız aldyq degen ataqty alu üşın, şabuyldy bastap jıberedı. Keiın belgılı bolǧan derekterge qarasaq, nebärı 23 künge sozylǧan osy operasiiada Keŋes äskerınıŋ şyǧyny qaitys bolǧandardy, jaralanǧandaryn qosa eseptegende, 361 367 adamǧa jetken. Qaharman qolbasşy Bauyrjan Momyşūlynyŋ «Tört jyl boiǧy sūrapyl soǧystyŋ nebır sūmdyq qiiametterı köz aldymda. Bıraq Berlindı alardaǧy, Reihstagqa tu tıgerdegı qyrǧyn – ol naǧyz joiqyn qyrǧyn!» – degen aşyna, aşulana söileuınıŋ astarynda osyndai syr bar.
Osy jerde taǧy bır qatelık ketken. Eger joǧaryda aitylǧan üş ülken maidandy jauyp jıberıp, üş jaǧynan qorşasa, Berlin operasiiasy jeŋıldeu ötken bolar edı. Bıraq Rokossovskiidıŋ ūlty – poliak. Mäskeu bilıgı «Berlindı poliak aldy» degen sözdı aitqyzbau üşın onyŋ äskerın Kaliningrad jaǧyndaǧy maidanǧa qaldyrady. Negızı, sol kezde Kaliningradtaǧy soǧysty keiınge qaldyra tūruǧa da bolatyn edı, öitkenı jau äskerı ol jerde onsyz da qorşauda jatyr ǧoi. Söitıp, ūlty orys ekı marşaldyŋ äskerın ǧana Berlinge kırgızgen.
Berlinnıŋ şyǧys jaǧynda 50-60 şaqyrymdai jerde nemıs tarapynan berık qorǧanys jasalǧan «Zeelov biıktıgı» degen bolǧan. Sovet äskerıne sol biıktıktı baǧyndyru kerek. Ol jerdı millionǧa juyq nemıstıŋ äskerı qorǧap tūr. Sovet äskerı – 2,5 mln adam. Osy biıktıktı alu kezınde resmi derekte 30 myŋ, beiresmi derekterde 80 myŋnan astam adam qyrylǧan. Keide Jukovty «general-miasnik» dep ataityny sondyqtan. Aqyry, ülken äsker şyǧynymen Sovet äskerı Berlinge kıredı. Säuırdıŋ 28, 29, 30-şy künderı Berlinnıŋ köşesınde, ǧimarattar ışınde keskılesken qandy şaiqas jürıp jatty. Eŋ soŋǧy 1 myŋ mūzdai qarulanǧan, äbden täjıribesı mol SS-tıŋ jauyngerlerı men ofiserlerınen tūratyn top Reihstagqa kelıp qorǧanady. Reihstag degen ne? Reihstag degen – soǧysqa deiın Germaniianyŋ parlamentı otyrǧan jer. Bylaişa aitqan kezde, sol eldıŋ zaŋ şyǧaratyn, eldı basqaratyn ülken memlekettıŋ organy, simvoly. 29 säuırde ştabta ötken jinalysta bylai dep tapsyrma berıledı. «Erteŋ Reihstag alynady. Reihstagqa kım bırınşı bolyp tu tıgedı, solardy bız batyr ataǧyna ūsynamyz». Sondyqtan kım Reihstagty alyp, sonyŋ töbesıne tudy tıgedı. Sol jeŋıstıŋ nüktesın qoiǧan bolyp esepteledı. Tu jönınde bızdıŋ halqymyzda da keremet sözder bar. Tudy baǧalap, qasiet tūtqan. «Tu köteru», «Bır tudyŋ astyna jinalu», «Tu alu», «tuy jyǧylmady» degen sözder sondai ūǧymdy beredı. Türkı halyqtary jauynger halyq bolǧannan keiın Tuǧa erekşe qūrmetpen qaraǧan.
Sonda Reihstag ǧimaratyn ärtürlı komandirler, bırneşe polk qorşap tūr ǧoi. Barlyq komandirdıŋ dämesı bar. Sol kezde Plehodanov degen polkovnik bolǧan, ekınşı jerde Zinchenkonyŋ polky jatyr. 30 künı taŋerteŋ Reihstagqa şabuyl bastalady. Qabyrǧasy qalyŋ ǧimarat, ışındegı nemıs äskerı ölıspei berıspeuge bekıngender. Endı myna qyzyqty qaraŋyz. 29 künı tünde basşylyq Raqymjandy partiia qataryna qabyldap, partbiletın tapsyrady. Endı tudy kommunist tıgu kerek qoi. Aldynda äkesı repressiiaǧa ılıngenın syltau qylyp partiiaǧa ötkızbegen. Erteŋıne özı sabyrly, salmaqty, soǧysta talai synnan ötken barlauşy Raqymjanǧa tudy tapsyrady. Sonda qyzyl tudy gimnasterkasynyŋ ışkı jaǧyna salyp, jer bauyrlap alǧa jyljidy ǧoi.
– Sız «Jaujürek. Reihstagqa tu tıkken kım?» atty maqalaŋyzda Reihstagqa tu kündızgı saǧat 14.25-te tıgılgen dep jazasyz. Al Raqymjan Qoşqarbaevtyŋ «Jeŋıs jalauy» kıtabynda keşkı 18.30 dep körsetılıptı. Naqty uaqyt qaisy?
– Raqymjan aǧamyzdyŋ «Jeŋıs jalauy» 1978 jyly jaryq kördı, ol kezde qazırgıdei emes, sovettık senzuranyŋ küşeiıp tūrǧan uaqyty. Men qazır sızge Jeŋıs tuynyŋ naqpa naq tıgılgen uaqytyn qūjattarmen däleldep körsetemın. Mūnyŋ bärın kezınde «Resei Federasiiasy Qorǧanys ministrlıgınıŋ Ortalyq arhivı» federaldy memlekettık mekemesınen aldyrdym.
«Gimmler üiı» ǧimaratynan Reihstagqa deiıngı arada 360 metr jer aşyq alaŋ bar – Kionigsplas alaŋy dep atalady. Sol aşyq alaŋdy kesıp ötu kerek, qarudyŋ barlyq türınen oq qarşa borap tūr. Raqymjan aǧa özınıŋ kıtabynda «osy jerde men 7 saǧatta jürıp öttım, keşkı saǧat 6.30-da tu tıgıldı» dep jazǧan. Şyndyǧynda, Raqymjan aǧaǧa osylai dep jazdyrǧan. Äskeri senzura özgertıp qosuy da mümkın.
Tu 30 säuır künı saǧat 14.25-te tıgılgen. Ony bırınşı bolyp tıkken – Raqymjan Qoşqarbaev pen Grigorii Bulatov.
Bırınşı qūjat. Raqymjan Qoşqarbaevtyŋ vzvody 674 atqyştar polkınıŋ qūramynda boldy, polktıŋ komandirı – Plehodanov. Sol Plehodanov Jeŋıs tuy tıgılgen oqiǧanyŋ ızı suymai-aq alǧaşqy baianatty beredı. Onda bylai delıngen, sözbe söz keltıreiın: «Komandir vzvoda razvedki 1 sb l-nt KOŞKORBAEV i razvedchik vzvoda polkovoi razvedki kr-s BULATOV v 14.30 vodruzili znamia nad Reihstagom. V 14.40 1 i 2 sb polnostiu voşli v Reihstag, ochişaia nijnii etaj i podvalnye pomeşeniia» (RF QMOM, 1390-qor, 1-tızım, 76-ıs, 174-175-better.
Ekınşı qūjat. Soǧys kezınde ärbır diviziianyŋ «Jurnal boevyh deistvii» deitın arnaiy jurnaly bolǧan. Oǧan eşkım özgerıs engıze almaidy. Sol saǧatynda bolǧan oqiǧa ǧana körsetıledı. Mıne, «Jurnal boevyh deistviiada» bylai dep jazylǧan. «Leitenant KOŞKARBAEV i razvedchik 674 sp BULATOV pervymi podpolzli s polkovym krasnym znamenem i v 14.25 30.4.45 vodruzili ego na ploşadki lestnisy glavnogo sentralnogo vhoda v Reihstag s zapadnoi storony. Tolko s nastupleniem sumerkov 30.4.45 v zdanie Reihstaga s iujnoi i sentralnoi chasti vorvalis 674 sp; s severnoi 1/756 sp», – delıngen (Sonda, 1390 qor. 1-tızım, 1-ıs, 22-23 better).
Kördıŋız be? Ekı qūjattaǧy uaqyt aiyrmaşylyǧy – 5-aq minut. Bıreuınde –14.30, ekınşısınde 14.25 dep körsetılgen. Endı üşınşı qūjatqa keleiık. Ärbır diviziianyŋ «istoricheskii formuliar» degenı bolady, sol qūjatta ne degen? Endı sol general-maior V.Şatilov basqarǧan 150-atqyştar diviziiasynyŋ tarihi formuliaryna nazar audaryp köreiık. Onda: «V 13.00 30.4.45 g. artilleriia, minomety i RS otkryli unichtojaiuşii ogon po protivniku. Artobrabotka prodoljalas v techenie 30 minut. V 13.30 nachalsia şturm protivnika. ...V 14.25 30.4.45 g. leitenant KOŞKARBAEV i razvedchik BULATOV 674 sp po-plastunski podpolzli k sentralnoi chasti zdaniia i na lestnise glavnogo vhoda postavili krasnyi flag... V 18.00 30.4.45 g. byl povtoren şturm Reihstaga... Rota Sianova pervaia vorvalas v sev. chast Reihstaga, a boisy 1 i 2 (batalona) 674 sp s sentralnoi i iujnoi storony», – delıngen (Sonda, 1390-qor, 1-tızım, 22-ıs, 192-193 better). Mıne, üşınşı qūjatta naqpa-naq 14.25-te dep körsetılıp tūr.
Endı osy oqiǧany bas ştabtaǧy G.Jukovqa baiandaidy. Söitıp, Jukov 30 säuır künı №6 būiryqqa qol qoiady. Onda bylai delıngen: «General-polkovnik Kuznesovtyŋ 3-Ekpındı armiiasynyŋ äskerlerı şabuyldy örıstete otyryp, jau qarsylyǧyn eŋserıp, Reihstag ǧimaratyn basyp aldy. Bügın 30.4.45 jyly saǧat 14.25-te onda Keŋes tuyn köterdı. Reihstag ǧimaraty men onyŋ alaŋy üşın şaiqasta general-maior Perevertkinnıŋ 79-atqyştar korpusy men onyŋ qūramyndaǧy polkovnik Negodanyŋ 171-atqyştar diviziiasy jäne general-maior Şatilovtyŋ 150-atqyştar diviziiasy erekşe közge tüstı» degen joldar bar. Däl osy būiryqtyŋ 4-tarmaǧynda tudyŋ bırjolata tıgılgenın naqtylai tüsetın: «Bızdıŋ keŋestık tuymyz Berlin qalasynyŋ ortasyndaǧy Reihstag ǧimaratynda jelbırep tūr», – degen joldar boldy.
– Bıraq şyndyq ūzaq jyl boiy būrmalanyp aityldy, mektep oqulyqtarynda Reihsatgqa tu tıkkender dep Egorov pen Kantariiany körsetıp keldı.
– Būl – resmi bilık jyldar boiy sanaǧa sıŋırıp kelgen jalǧan tūjyrym. Al şyndyǧynda, Raqymjan men Bulatovtan keiın keşke qarai taǧy 4-5 tu tıgıledı. Keiın jetkender bärı aparǧan jalauşalaryn qadai bergen ǧoi. Bıreuı terezege, bıreuı 2-qabatqa degendei. Sol kezde Zinchenko deitın Plehodanovtyŋ janyndaǧy körşı atqyştar polkınde taǧy bır pysyq, pysyqai komandir bolady. Tudy bırınşı bolyp tıgu «jarysynan» ärıptesı Plehodanovtan qalyp qoiǧan ailaker Zinchenko qulyqqa basqan. Ol Jeŋıs tuy ol arnaiy bekıtılgen, bölek tu degendı oilap şyǧarady da ştabtan äskeri keŋes bekıtken №5 armiia tuyn aldyryp, ony ǧimarattyŋ töbesıne tıgudı būiyrady. Ol tudy ūly orys halqynyŋ ökılı jäne joǧarǧy bas qolbasşy İ.Stalin gruzin ǧoi, gruzin halqynyŋ ökılı tıkse, būl keremet Sovet halqynyŋ dostyǧynyŋ bır kuäsı, keremet körınıs bolady dep esepteidı. Söitedı de, jertölede demalyp jatqan Egorov pen Kantariia degen ekı adamdy alyp şyǧady. Söitıp, Egorov pen Kantariia 1 mamyrdan 2-ne qaraǧan tünde Reihstag äbden alynyp, jaudyŋ bärı jairatylyp, tynyştyq ornaǧan kezde ǧana jūrttyŋ köz aldynda kameraǧa tüsırılıp tıkken. Özıŋız oilaŋyzşy, soǧys jürıp jatqan kezde kameramen tüsıru qaidan ıske assyn?
Daŋqty marşal, Keŋes Odaǧynyŋ Batyry ataǧyn 4 märte ielengen G.Jukov soǧystan keiın özınıŋ ataqty «Vospominaniia i razmyşleniia» atty kıtabyn jazady. Osy kıtaptyŋ ekı nūsqasy bolǧan. Alǧaşqysy 1969 jyly jaryq köredı. Sonda bylai dep jazady: «30 säuır künı saǧat 15 şamasynda menıŋ komandalyq punktıme komandarm Kuznesov telefon şalyp, – Reihstagta – Qyzyl tu. Ura, joldas marşal! – degen quanyşty habar jetkızdı» (Vospominaniia i razmyşleniia, M., 1969, 655-bet). Mūny bız tudyŋ tüs kezınde tıgılgenın däleldeitın besınşı qūjatqa jatqyzamyz. Alaida uaqyt öte kele, marşaldyŋ özıne pıkırın özgertuge mäjbür etken, resmi derekpen säikes kelmei qalady ǧoi. Myna menıŋ qolymdaǧy keiıngı 1974 jylǧy basylymy. Mūnda ol oqiǧa: «21 saǧat 50 minutta serjant M.Egorov pen kışı serjant M.Kantariia armiianyŋ Äskeri Keŋesı tapsyrǧan Jeŋıs tuyn Reihstagtyŋ bas kümbezıne tıktı. Reihstagty aluǧa baǧyttalǧan tarihi şabuyldy özı baqylap tūrǧan 3-Ekpındı armiianyŋ qolbasşysy V.Kuznesov dereu menıŋ komandalyq punktıme telefon şalyp: «Reihstagta – Qyzyl tu! Ura, joldas marşal!» degen quanyşty habardy jetkızdı», – bolyp özgertıldı. Mıneki, osynyŋ barlyǧy qitūrqy saiasattyŋ kesırınen bolǧan dünie. Stalinge jaǧynu üşın, ūly orys halqyn kötere därıpteu maqsatynda būrmalanǧan, qoldan jasalǧan tarih. Qoşqarbaev – qazaq, Bulatovtyŋ tübı – tatar. Ekeuı de baiaǧy «Altyn Ordanyŋ» ūrpaǧy. Ekeuı Jeŋıs tuyn tıgedı. Ştabta otyrǧandar mūndaidy qalai qisyn. Būl Ūly orys halqynyŋ soǧysy, sol ūlylardyŋ jeŋısı boluy kerek dep oilastyrǧan. Bügıngı Reseidıŋ tarihşylary Reihstagqa tu 14.25-te tıgılgenın aqyry moiyndady, aqiqat keşıkse de aqyry jettı. Al myna qūjattar men jaŋa sızge keltırıp otyrǧan qūjattar olardyŋ qolynda bolmaǧan. Mūnyŋ barlyǧy «sekretnyi arhiv» dep būryştama soǧylǧan qūpiia jerde jatqan. Būl qūjattar tek 2005 jyly jaryqqa şyǧa bastady.
– Sız Raqymjan Qoşqarbaevtyŋ közın kördıŋız ǧoi. Qandai kısı edı?
– Men ol kısımen alǧaş 1984 jyly tanystym. Oǧan sebepker bolǧan kısı – menıŋ aiauly ūstazym, akademik Manaş Qozybaev. Ol kezde Qazaq sovet ensiklopediiasynda qyzmet ısteimın, bas redaktor – Manaş aǧamyz. Ensiklopediia ūjymy 1984 jyly qazaq jäne orys tılderınde äzırlengen tört tomdyq «Qazaq SSR» qysqaşa ensiklopediiasyna qyzu daiyndyq üstınde bolatyn. Ensiklopediiaǧa Keŋes Odaǧynyŋ batyry ataǧyn 2 märte alǧandar jäne A.Matrosov pen N.Gastellonyŋ erlıgın qaitalaǧan qazaqstandyqtar ǧana kıruı tiıs degen nūsqau, şekteu boldy. Ol kezde Gastellodan būryn ondai erlık jasaǧan Baqtyoraz Beisekbaev degen qazaq ekenın bılmeitınbız. Arhiv jabyq jatyr. Ol keiın belgılı boldy.
Manaş Qozybaev doktorlyq dissertasiiasyn Ūly Otan soǧysyndaǧy Qazaqstan taqyrybynda qorǧaǧan adam ǧoi. Osylaişa, ol kısı Ortalyq Komitet basşylyǧyn «respublikanyŋ Ūly jeŋıske qosqan ülesın biıktetedı» degen dälelmen sendırıp, 1-tomǧa «Reihstagqa tu tıkken» kriteriiımen Raqymjan Qoşqarbaevty kırgızu jönınde rūqsat aldy. Dimaş Ahmetūly Raqymjan aǧamyzdy bıledı, sol kısı rūqsatyn bergen bolu kerek. Al Manaş aǧa Raqymjan aǧamen jaqsy dos bolǧan. Menı Raqymjan aǧaǧa «maqala jazyp äkel» dep jūmsady. Solai batyr aǧamen alǧaş tanystym. Keiın de bırneşe märte jolyǧyp, äŋgımesın tyŋdaudyŋ sätı tüstı.
Qazaqta «Öser eldıŋ balasy bırın-bırı batyr deidı» degen jaqsy söz bar. Raqymjan Qoşqarbaevty qazaqqa bırınşı tanytqan adam – Bauyrjan Momyşūly. Ol kısı 1958 jyly sol kezde qatardaǧy jurnalist, keiın ülken memleket qairatkerı bolǧan Qazaqstan Kompartiiasy Ortalyq komitetınıŋ ideologiia jönındegı hatşysy deŋgeiıne deiın köterılgen Käkımjan Qazybaev aǧamyzǧa tapsyrma beredı. «Sender menı batyr, batyr deisıŋder ǧoi, naǧyz batyr Reihstagqa tu tıkken adam. Ol – Raqymjan Qoşqarbaev degen qazaq. Sen sol turaly jaz» deidı. Sonda «Reihstagqa tu tıkken qazaq» degen maqalany eŋ alǧaş jazǧan adam – Käkımjan Qazybaev aǧamyz. Käkımjan Qazybaev aǧamyzdan keiın de qazaqtyŋ köptegen qalamgerlerı jazuşylary Raqymjan Qoşqarbaevqa öleŋ arnady. Än arnady. Tolyp jatqan maqalalar şyqty. Solardyŋ ışınde men 70-80-jyldardaǧy qazaq jurnalistikasynyŋ aqtaŋgerı, aqmyltyǧy Janbolat Aupbaevtyŋ osy Raqymjan aǧamyz turaly jazǧan maqalalarynyŋ siklın erekşe atar edım.
– Batyr ataǧyn bermegen qiianatqa ol kısı qalai qarady?
– Raqymjan aǧamyz – özınıŋ erlıgın soǧysqa alǧaş kırgen sätınde däleldegen jan. R.Qoşqarbaev maidanǧa aralasqanda soǧys Polşa jerınde jürıp jatqan. Soǧys tarihyna «Vislo-Oder operasiiasy degen atpen engen şaiqasta Raqymjan vzvod komandirı retınde alǧaşqy erlıgın körsetedı. Leitenant Qoşqarbaev jaudyŋ tranşeiasyna bırınşı bolyp sekırıp, qolma-qol ūrysqa kırısedı. Granatasymen dereu jau pulemetşısınıŋ közın joiady da nemıstıŋ öz pulemetımen özderıne oq jaudyrady. Osy erlıgın közımen körgen polk komandirı A.Plehodanov Raqymjandy bırden bırınşı därejelı marapatqa ūsynǧan. Soǧys kezınde nagradalardyŋ bırneşe türı bolǧan. Solardyŋ ışınde eŋ abyroily marapattyŋ bırı – «Orden Otechestvennoi voiny I stepeni» deitın ülken marapat bolǧan. Mıne, sol alǧaşqy marapatyn Reihstagqa deiın Raqymjan alady. Onyŋ sol kezdegı nagradnoi listı saqtauly. Onda Raqymjannyŋ joǧaryda aitqan erlıgı jazylyp, diviziia komandirı V.Şatilovtyŋ qoly qoiylǧan. Sondyqtan būl kısınıŋ batyrlyǧy soǧystyŋ är kezeŋınde qylaŋ berıp otyrǧan.
Ol adamzattyŋ arystany deitındei öte bır kelıstı, körkem kısı edı. Jasy kelse de şaşy qap-qara, qairaty, batyrlyǧy syrtqy kelbetınen-aq körınetındei sūlu adam. Äzıl-qaljyŋdy jaqsy köretın tamaşa azamat. Abai atamyzdyŋ ınısı Ospan ölgende aitatyny bar ǧoi. «Jainaǧan tuyŋ jyǧylmai, Jasqanyp jaudan tyǧylmai...» dep keletın. Raqymjan aǧa da solai Jainaǧan tuyn jyqpai ötken jan boldy.
Jalpy, qazaq – ötken tarihta esesı köp ketken halyq. «Altyn jūldyz» Ybyraiymǧa ǧana emes, esımı aŋyzǧa ainalǧan batyr Bauyrjan Momyşūlyna, Reihstagqa Jeŋıs tuyn qadaǧan Raqymjan Qoşqarbaevqa, daŋqty partizan Qasym Qaisenovke de būiyrmady. Soǧysta eŋ daŋqy şyqqan qaharman qazaq Bauyrjan Momyşūlynyŋ özıne resmi bilık Batyr ataǧyn qimady. Bıraq qazaq halqy özınıŋ batyr ūldaryn ardaq tūtty, han köterıp qūrmettedı.
Soǧys aiaqtalǧan kezde 98 qazaq batyr ataǧyn alǧan. Sovet Odaǧynyŋ Batyry ataǧyn alǧan. Sonyŋ ışınde basqa respublikalardan alǧandardy qosyp eseptegende 103 qazaq batyr ataǧyn alady. Al şyntuaitqa keletın bolsaq, Ūly Otan soǧysy kezınde 118 qazaq batyr ataǧyna ūsynylyp, jaŋaǧy aitylǧan 103-ten basqa, olardyŋ eşqaisysyna batyr ataǧy berılmegen. Solardyŋ ışınde Raqymjan Qoşqarbaev bar. Qanşama azamattyŋ eren eŋbegı elenbei, baǧalanbai kettı. Tek qana Talǧat Bigeldinov aǧamyz ekı märte Batyr ataǧyn ielendı. Odan basqa ekı märte batyr ataǧyna ūsynylǧan alty qazaq boldy, körsetken erlıkterı laiyq bolyp tūrsa da bermedı. Ol alty adamnyŋ bırı – bızdıŋ daŋqty qolbasşymyz, Qazaqstannyŋ tūŋǧyş Qorǧanys ministrı Saǧadat Nūrmaǧambetov. Qazaq batyr halyq degen sözımnıŋ dälelı osyndai.
Jaqynda ǧana Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev äskeri adamdarǧa, küştık qūrylymdardyŋ ofiserlerıne berıletın 3 därejelı «Aibyn» ordenıne batyrlardyŋ atyn bergızudı bekıttı. Bırınşısıne – general Saǧadat Nūrmaǧambetovtıŋ atyn, ekınşısıne – polkovnik, qaharman qolbasşy Bauyrjan Momyşūlynyŋ atyn, üşınşısıne Reihstagqa tu tıkken, Tu ūstauşy batyr Raqymjan Qoşqarbaevtyŋ atyn bergızdı. Būl – tarihi şyndyqtyŋ qaityp oraluy. Şyndyqtyŋ saltanat qūruy dep bılemın.
– Äŋgımeŋızge raqmet!
Fotoda: Mūhtar Qūl-Mūhammed
– Berlindı alardaǧy daiyndyq, şabuyldyŋ qalai ötkenı jaiynda da qazır jaŋa derekter aitylyp jatyr. Bızdıŋ qoǧam şynaiy aqparatqa qol jetkıze aldy ma?
– Barlyq şynaiy mälımet tolyǧymen aşyla qoiǧan joq dep oilaimyn. Öitkenı tarihty är memleket özınşe jazady. Ol üşın sol uaqyttaǧy saiasi qatynastardy, elaralyq bailanystardy tolyq bılmei, är derektı jüielep almai naqty kartinany osylai dep sipattau qiyndau. Desek te, 1945 jyldyŋ säuır aiynda soǧys özınıŋ şeşuşı sätıne kelıp jetken bolatyn. 16 säuırde ataqty «Berlin operasiiasy» bastalady. Osy jerde myna bır detaldy aita keteiın. Ol operasiia bastalar aldynda Berlinnıŋ taǧdyry şeşılıp qoiǧan edı. Ülken üştıktıŋ kezdesuınde Germaniianyŋ ekıge bölınıp, bır jaǧy Sovetke, ekınşı jaǧy Amerika odaqtastary jaǧyna qaraityny bekıtıldı. AQŞ prezidentı F.Ruzvelt pen Ūlybritaniia basşysy U.Cherchilldıŋ bır-bırıne jazǧan qūpiia hattarynan ony qalai aludyŋ strategiialyq jospary da daiar bolǧanyn bılemız. Berlindı üş jaqtan qorşap, şyǧynsyz da aludyŋ mümkındıgı bolǧan. Onda kısı ölımı bırneşe ese az bolatyn edı. Berlinge batys jaǧynan Leipsig qalasyn alǧannan keiın Odaqtastar äskerı keledı. Odaqtastar äskerın basqarǧan bas qolbasşy, general Duait Eizenhauer degen äskeri qairatker, keiın ol AQŞ-tyŋ Prezidentı boldy. Sovet odaǧy jaǧynan üş bırdei maidan jyljyp kele jatyr. Marşal G.Jukov basqaratyn «Bırınşı Belarus maidany», «Bırınşı Ukrain maidany», ony marşal İ.Konev basqarady, «Ekınşı Belarus maidanyn» marşal K.Rokossovskii basqarǧan. Rokossovskii Berlinnıŋ soltüstık jaǧynan, Konev oŋtüstıgınen, tura şyǧys jaq qasqa maŋdaidan Jukovtyŋ qoly kelgen. Sol kezde amerikalyqtardyŋ da Berlindı aluǧa mümkındıgı bolǧan. Bıraq Duait Eizenhauer eseptep köredı, kem degende 100 myŋ äskerden aiyrylu qaupı bar. Ol – demokratiialy eldıŋ qolbasşysy. Erteŋ elge barǧanda AQŞ Kongresınıŋ aldynda sūrauy bar, «100 myŋ äskerdı qaida jıberdıŋ?» dese, Amerika halqyna ne dep jauap berem?! Būl öte auyr şyǧyn eken, men būǧan bara almaimyn» deidı. Al sovetter jaǧy qaitken künde de Berlindı bız aldyq degen ataqty alu üşın, şabuyldy bastap jıberedı. Keiın belgılı bolǧan derekterge qarasaq, nebärı 23 künge sozylǧan osy operasiiada Keŋes äskerınıŋ şyǧyny qaitys bolǧandardy, jaralanǧandaryn qosa eseptegende, 361 367 adamǧa jetken. Qaharman qolbasşy Bauyrjan Momyşūlynyŋ «Tört jyl boiǧy sūrapyl soǧystyŋ nebır sūmdyq qiiametterı köz aldymda. Bıraq Berlindı alardaǧy, Reihstagqa tu tıgerdegı qyrǧyn – ol naǧyz joiqyn qyrǧyn!» – degen aşyna, aşulana söileuınıŋ astarynda osyndai syr bar.
Osy jerde taǧy bır qatelık ketken. Eger joǧaryda aitylǧan üş ülken maidandy jauyp jıberıp, üş jaǧynan qorşasa, Berlin operasiiasy jeŋıldeu ötken bolar edı. Bıraq Rokossovskiidıŋ ūlty – poliak. Mäskeu bilıgı «Berlindı poliak aldy» degen sözdı aitqyzbau üşın onyŋ äskerın Kaliningrad jaǧyndaǧy maidanǧa qaldyrady. Negızı, sol kezde Kaliningradtaǧy soǧysty keiınge qaldyra tūruǧa da bolatyn edı, öitkenı jau äskerı ol jerde onsyz da qorşauda jatyr ǧoi. Söitıp, ūlty orys ekı marşaldyŋ äskerın ǧana Berlinge kırgızgen.
Berlinnıŋ şyǧys jaǧynda 50-60 şaqyrymdai jerde nemıs tarapynan berık qorǧanys jasalǧan «Zeelov biıktıgı» degen bolǧan. Sovet äskerıne sol biıktıktı baǧyndyru kerek. Ol jerdı millionǧa juyq nemıstıŋ äskerı qorǧap tūr. Sovet äskerı – 2,5 mln adam. Osy biıktıktı alu kezınde resmi derekte 30 myŋ, beiresmi derekterde 80 myŋnan astam adam qyrylǧan. Keide Jukovty «general-miasnik» dep ataityny sondyqtan. Aqyry, ülken äsker şyǧynymen Sovet äskerı Berlinge kıredı. Säuırdıŋ 28, 29, 30-şy künderı Berlinnıŋ köşesınde, ǧimarattar ışınde keskılesken qandy şaiqas jürıp jatty. Eŋ soŋǧy 1 myŋ mūzdai qarulanǧan, äbden täjıribesı mol SS-tıŋ jauyngerlerı men ofiserlerınen tūratyn top Reihstagqa kelıp qorǧanady. Reihstag degen ne? Reihstag degen – soǧysqa deiın Germaniianyŋ parlamentı otyrǧan jer. Bylaişa aitqan kezde, sol eldıŋ zaŋ şyǧaratyn, eldı basqaratyn ülken memlekettıŋ organy, simvoly. 29 säuırde ştabta ötken jinalysta bylai dep tapsyrma berıledı. «Erteŋ Reihstag alynady. Reihstagqa kım bırınşı bolyp tu tıgedı, solardy bız batyr ataǧyna ūsynamyz». Sondyqtan kım Reihstagty alyp, sonyŋ töbesıne tudy tıgedı. Sol jeŋıstıŋ nüktesın qoiǧan bolyp esepteledı. Tu jönınde bızdıŋ halqymyzda da keremet sözder bar. Tudy baǧalap, qasiet tūtqan. «Tu köteru», «Bır tudyŋ astyna jinalu», «Tu alu», «tuy jyǧylmady» degen sözder sondai ūǧymdy beredı. Türkı halyqtary jauynger halyq bolǧannan keiın Tuǧa erekşe qūrmetpen qaraǧan.
Sonda Reihstag ǧimaratyn ärtürlı komandirler, bırneşe polk qorşap tūr ǧoi. Barlyq komandirdıŋ dämesı bar. Sol kezde Plehodanov degen polkovnik bolǧan, ekınşı jerde Zinchenkonyŋ polky jatyr. 30 künı taŋerteŋ Reihstagqa şabuyl bastalady. Qabyrǧasy qalyŋ ǧimarat, ışındegı nemıs äskerı ölıspei berıspeuge bekıngender. Endı myna qyzyqty qaraŋyz. 29 künı tünde basşylyq Raqymjandy partiia qataryna qabyldap, partbiletın tapsyrady. Endı tudy kommunist tıgu kerek qoi. Aldynda äkesı repressiiaǧa ılıngenın syltau qylyp partiiaǧa ötkızbegen. Erteŋıne özı sabyrly, salmaqty, soǧysta talai synnan ötken barlauşy Raqymjanǧa tudy tapsyrady. Sonda qyzyl tudy gimnasterkasynyŋ ışkı jaǧyna salyp, jer bauyrlap alǧa jyljidy ǧoi.
– Sız «Jaujürek. Reihstagqa tu tıkken kım?» atty maqalaŋyzda Reihstagqa tu kündızgı saǧat 14.25-te tıgılgen dep jazasyz. Al Raqymjan Qoşqarbaevtyŋ «Jeŋıs jalauy» kıtabynda keşkı 18.30 dep körsetılıptı. Naqty uaqyt qaisy?
– Raqymjan aǧamyzdyŋ «Jeŋıs jalauy» 1978 jyly jaryq kördı, ol kezde qazırgıdei emes, sovettık senzuranyŋ küşeiıp tūrǧan uaqyty. Men qazır sızge Jeŋıs tuynyŋ naqpa naq tıgılgen uaqytyn qūjattarmen däleldep körsetemın. Mūnyŋ bärın kezınde «Resei Federasiiasy Qorǧanys ministrlıgınıŋ Ortalyq arhivı» federaldy memlekettık mekemesınen aldyrdym.
«Gimmler üiı» ǧimaratynan Reihstagqa deiıngı arada 360 metr jer aşyq alaŋ bar – Kionigsplas alaŋy dep atalady. Sol aşyq alaŋdy kesıp ötu kerek, qarudyŋ barlyq türınen oq qarşa borap tūr. Raqymjan aǧa özınıŋ kıtabynda «osy jerde men 7 saǧatta jürıp öttım, keşkı saǧat 6.30-da tu tıgıldı» dep jazǧan. Şyndyǧynda, Raqymjan aǧaǧa osylai dep jazdyrǧan. Äskeri senzura özgertıp qosuy da mümkın.
Tu 30 säuır künı saǧat 14.25-te tıgılgen. Ony bırınşı bolyp tıkken – Raqymjan Qoşqarbaev pen Grigorii Bulatov.
Bırınşı qūjat. Raqymjan Qoşqarbaevtyŋ vzvody 674 atqyştar polkınıŋ qūramynda boldy, polktıŋ komandirı – Plehodanov. Sol Plehodanov Jeŋıs tuy tıgılgen oqiǧanyŋ ızı suymai-aq alǧaşqy baianatty beredı. Onda bylai delıngen, sözbe söz keltıreiın: «Komandir vzvoda razvedki 1 sb l-nt KOŞKORBAEV i razvedchik vzvoda polkovoi razvedki kr-s BULATOV v 14.30 vodruzili znamia nad Reihstagom. V 14.40 1 i 2 sb polnostiu voşli v Reihstag, ochişaia nijnii etaj i podvalnye pomeşeniia» (RF QMOM, 1390-qor, 1-tızım, 76-ıs, 174-175-better.
Ekınşı qūjat. Soǧys kezınde ärbır diviziianyŋ «Jurnal boevyh deistvii» deitın arnaiy jurnaly bolǧan. Oǧan eşkım özgerıs engıze almaidy. Sol saǧatynda bolǧan oqiǧa ǧana körsetıledı. Mıne, «Jurnal boevyh deistviiada» bylai dep jazylǧan. «Leitenant KOŞKARBAEV i razvedchik 674 sp BULATOV pervymi podpolzli s polkovym krasnym znamenem i v 14.25 30.4.45 vodruzili ego na ploşadki lestnisy glavnogo sentralnogo vhoda v Reihstag s zapadnoi storony. Tolko s nastupleniem sumerkov 30.4.45 v zdanie Reihstaga s iujnoi i sentralnoi chasti vorvalis 674 sp; s severnoi 1/756 sp», – delıngen (Sonda, 1390 qor. 1-tızım, 1-ıs, 22-23 better).
Kördıŋız be? Ekı qūjattaǧy uaqyt aiyrmaşylyǧy – 5-aq minut. Bıreuınde –14.30, ekınşısınde 14.25 dep körsetılgen. Endı üşınşı qūjatqa keleiık. Ärbır diviziianyŋ «istoricheskii formuliar» degenı bolady, sol qūjatta ne degen? Endı sol general-maior V.Şatilov basqarǧan 150-atqyştar diviziiasynyŋ tarihi formuliaryna nazar audaryp köreiık. Onda: «V 13.00 30.4.45 g. artilleriia, minomety i RS otkryli unichtojaiuşii ogon po protivniku. Artobrabotka prodoljalas v techenie 30 minut. V 13.30 nachalsia şturm protivnika. ...V 14.25 30.4.45 g. leitenant KOŞKARBAEV i razvedchik BULATOV 674 sp po-plastunski podpolzli k sentralnoi chasti zdaniia i na lestnise glavnogo vhoda postavili krasnyi flag... V 18.00 30.4.45 g. byl povtoren şturm Reihstaga... Rota Sianova pervaia vorvalas v sev. chast Reihstaga, a boisy 1 i 2 (batalona) 674 sp s sentralnoi i iujnoi storony», – delıngen (Sonda, 1390-qor, 1-tızım, 22-ıs, 192-193 better). Mıne, üşınşı qūjatta naqpa-naq 14.25-te dep körsetılıp tūr.
Endı osy oqiǧany bas ştabtaǧy G.Jukovqa baiandaidy. Söitıp, Jukov 30 säuır künı №6 būiryqqa qol qoiady. Onda bylai delıngen: «General-polkovnik Kuznesovtyŋ 3-Ekpındı armiiasynyŋ äskerlerı şabuyldy örıstete otyryp, jau qarsylyǧyn eŋserıp, Reihstag ǧimaratyn basyp aldy. Bügın 30.4.45 jyly saǧat 14.25-te onda Keŋes tuyn köterdı. Reihstag ǧimaraty men onyŋ alaŋy üşın şaiqasta general-maior Perevertkinnıŋ 79-atqyştar korpusy men onyŋ qūramyndaǧy polkovnik Negodanyŋ 171-atqyştar diviziiasy jäne general-maior Şatilovtyŋ 150-atqyştar diviziiasy erekşe közge tüstı» degen joldar bar. Däl osy būiryqtyŋ 4-tarmaǧynda tudyŋ bırjolata tıgılgenın naqtylai tüsetın: «Bızdıŋ keŋestık tuymyz Berlin qalasynyŋ ortasyndaǧy Reihstag ǧimaratynda jelbırep tūr», – degen joldar boldy.
– Bıraq şyndyq ūzaq jyl boiy būrmalanyp aityldy, mektep oqulyqtarynda Reihsatgqa tu tıkkender dep Egorov pen Kantariiany körsetıp keldı.
– Būl – resmi bilık jyldar boiy sanaǧa sıŋırıp kelgen jalǧan tūjyrym. Al şyndyǧynda, Raqymjan men Bulatovtan keiın keşke qarai taǧy 4-5 tu tıgıledı. Keiın jetkender bärı aparǧan jalauşalaryn qadai bergen ǧoi. Bıreuı terezege, bıreuı 2-qabatqa degendei. Sol kezde Zinchenko deitın Plehodanovtyŋ janyndaǧy körşı atqyştar polkınde taǧy bır pysyq, pysyqai komandir bolady. Tudy bırınşı bolyp tıgu «jarysynan» ärıptesı Plehodanovtan qalyp qoiǧan ailaker Zinchenko qulyqqa basqan. Ol Jeŋıs tuy ol arnaiy bekıtılgen, bölek tu degendı oilap şyǧarady da ştabtan äskeri keŋes bekıtken №5 armiia tuyn aldyryp, ony ǧimarattyŋ töbesıne tıgudı būiyrady. Ol tudy ūly orys halqynyŋ ökılı jäne joǧarǧy bas qolbasşy İ.Stalin gruzin ǧoi, gruzin halqynyŋ ökılı tıkse, būl keremet Sovet halqynyŋ dostyǧynyŋ bır kuäsı, keremet körınıs bolady dep esepteidı. Söitedı de, jertölede demalyp jatqan Egorov pen Kantariia degen ekı adamdy alyp şyǧady. Söitıp, Egorov pen Kantariia 1 mamyrdan 2-ne qaraǧan tünde Reihstag äbden alynyp, jaudyŋ bärı jairatylyp, tynyştyq ornaǧan kezde ǧana jūrttyŋ köz aldynda kameraǧa tüsırılıp tıkken. Özıŋız oilaŋyzşy, soǧys jürıp jatqan kezde kameramen tüsıru qaidan ıske assyn?
Daŋqty marşal, Keŋes Odaǧynyŋ Batyry ataǧyn 4 märte ielengen G.Jukov soǧystan keiın özınıŋ ataqty «Vospominaniia i razmyşleniia» atty kıtabyn jazady. Osy kıtaptyŋ ekı nūsqasy bolǧan. Alǧaşqysy 1969 jyly jaryq köredı. Sonda bylai dep jazady: «30 säuır künı saǧat 15 şamasynda menıŋ komandalyq punktıme komandarm Kuznesov telefon şalyp, – Reihstagta – Qyzyl tu. Ura, joldas marşal! – degen quanyşty habar jetkızdı» (Vospominaniia i razmyşleniia, M., 1969, 655-bet). Mūny bız tudyŋ tüs kezınde tıgılgenın däleldeitın besınşı qūjatqa jatqyzamyz. Alaida uaqyt öte kele, marşaldyŋ özıne pıkırın özgertuge mäjbür etken, resmi derekpen säikes kelmei qalady ǧoi. Myna menıŋ qolymdaǧy keiıngı 1974 jylǧy basylymy. Mūnda ol oqiǧa: «21 saǧat 50 minutta serjant M.Egorov pen kışı serjant M.Kantariia armiianyŋ Äskeri Keŋesı tapsyrǧan Jeŋıs tuyn Reihstagtyŋ bas kümbezıne tıktı. Reihstagty aluǧa baǧyttalǧan tarihi şabuyldy özı baqylap tūrǧan 3-Ekpındı armiianyŋ qolbasşysy V.Kuznesov dereu menıŋ komandalyq punktıme telefon şalyp: «Reihstagta – Qyzyl tu! Ura, joldas marşal!» degen quanyşty habardy jetkızdı», – bolyp özgertıldı. Mıneki, osynyŋ barlyǧy qitūrqy saiasattyŋ kesırınen bolǧan dünie. Stalinge jaǧynu üşın, ūly orys halqyn kötere därıpteu maqsatynda būrmalanǧan, qoldan jasalǧan tarih. Qoşqarbaev – qazaq, Bulatovtyŋ tübı – tatar. Ekeuı de baiaǧy «Altyn Ordanyŋ» ūrpaǧy. Ekeuı Jeŋıs tuyn tıgedı. Ştabta otyrǧandar mūndaidy qalai qisyn. Būl Ūly orys halqynyŋ soǧysy, sol ūlylardyŋ jeŋısı boluy kerek dep oilastyrǧan. Bügıngı Reseidıŋ tarihşylary Reihstagqa tu 14.25-te tıgılgenın aqyry moiyndady, aqiqat keşıkse de aqyry jettı. Al myna qūjattar men jaŋa sızge keltırıp otyrǧan qūjattar olardyŋ qolynda bolmaǧan. Mūnyŋ barlyǧy «sekretnyi arhiv» dep būryştama soǧylǧan qūpiia jerde jatqan. Būl qūjattar tek 2005 jyly jaryqqa şyǧa bastady.
– Sız Raqymjan Qoşqarbaevtyŋ közın kördıŋız ǧoi. Qandai kısı edı?
– Men ol kısımen alǧaş 1984 jyly tanystym. Oǧan sebepker bolǧan kısı – menıŋ aiauly ūstazym, akademik Manaş Qozybaev. Ol kezde Qazaq sovet ensiklopediiasynda qyzmet ısteimın, bas redaktor – Manaş aǧamyz. Ensiklopediia ūjymy 1984 jyly qazaq jäne orys tılderınde äzırlengen tört tomdyq «Qazaq SSR» qysqaşa ensiklopediiasyna qyzu daiyndyq üstınde bolatyn. Ensiklopediiaǧa Keŋes Odaǧynyŋ batyry ataǧyn 2 märte alǧandar jäne A.Matrosov pen N.Gastellonyŋ erlıgın qaitalaǧan qazaqstandyqtar ǧana kıruı tiıs degen nūsqau, şekteu boldy. Ol kezde Gastellodan būryn ondai erlık jasaǧan Baqtyoraz Beisekbaev degen qazaq ekenın bılmeitınbız. Arhiv jabyq jatyr. Ol keiın belgılı boldy.
Manaş Qozybaev doktorlyq dissertasiiasyn Ūly Otan soǧysyndaǧy Qazaqstan taqyrybynda qorǧaǧan adam ǧoi. Osylaişa, ol kısı Ortalyq Komitet basşylyǧyn «respublikanyŋ Ūly jeŋıske qosqan ülesın biıktetedı» degen dälelmen sendırıp, 1-tomǧa «Reihstagqa tu tıkken» kriteriiımen Raqymjan Qoşqarbaevty kırgızu jönınde rūqsat aldy. Dimaş Ahmetūly Raqymjan aǧamyzdy bıledı, sol kısı rūqsatyn bergen bolu kerek. Al Manaş aǧa Raqymjan aǧamen jaqsy dos bolǧan. Menı Raqymjan aǧaǧa «maqala jazyp äkel» dep jūmsady. Solai batyr aǧamen alǧaş tanystym. Keiın de bırneşe märte jolyǧyp, äŋgımesın tyŋdaudyŋ sätı tüstı.
Qazaqta «Öser eldıŋ balasy bırın-bırı batyr deidı» degen jaqsy söz bar. Raqymjan Qoşqarbaevty qazaqqa bırınşı tanytqan adam – Bauyrjan Momyşūly. Ol kısı 1958 jyly sol kezde qatardaǧy jurnalist, keiın ülken memleket qairatkerı bolǧan Qazaqstan Kompartiiasy Ortalyq komitetınıŋ ideologiia jönındegı hatşysy deŋgeiıne deiın köterılgen Käkımjan Qazybaev aǧamyzǧa tapsyrma beredı. «Sender menı batyr, batyr deisıŋder ǧoi, naǧyz batyr Reihstagqa tu tıkken adam. Ol – Raqymjan Qoşqarbaev degen qazaq. Sen sol turaly jaz» deidı. Sonda «Reihstagqa tu tıkken qazaq» degen maqalany eŋ alǧaş jazǧan adam – Käkımjan Qazybaev aǧamyz. Käkımjan Qazybaev aǧamyzdan keiın de qazaqtyŋ köptegen qalamgerlerı jazuşylary Raqymjan Qoşqarbaevqa öleŋ arnady. Än arnady. Tolyp jatqan maqalalar şyqty. Solardyŋ ışınde men 70-80-jyldardaǧy qazaq jurnalistikasynyŋ aqtaŋgerı, aqmyltyǧy Janbolat Aupbaevtyŋ osy Raqymjan aǧamyz turaly jazǧan maqalalarynyŋ siklın erekşe atar edım.
– Batyr ataǧyn bermegen qiianatqa ol kısı qalai qarady?
– Raqymjan aǧamyz – özınıŋ erlıgın soǧysqa alǧaş kırgen sätınde däleldegen jan. R.Qoşqarbaev maidanǧa aralasqanda soǧys Polşa jerınde jürıp jatqan. Soǧys tarihyna «Vislo-Oder operasiiasy degen atpen engen şaiqasta Raqymjan vzvod komandirı retınde alǧaşqy erlıgın körsetedı. Leitenant Qoşqarbaev jaudyŋ tranşeiasyna bırınşı bolyp sekırıp, qolma-qol ūrysqa kırısedı. Granatasymen dereu jau pulemetşısınıŋ közın joiady da nemıstıŋ öz pulemetımen özderıne oq jaudyrady. Osy erlıgın közımen körgen polk komandirı A.Plehodanov Raqymjandy bırden bırınşı därejelı marapatqa ūsynǧan. Soǧys kezınde nagradalardyŋ bırneşe türı bolǧan. Solardyŋ ışınde eŋ abyroily marapattyŋ bırı – «Orden Otechestvennoi voiny I stepeni» deitın ülken marapat bolǧan. Mıne, sol alǧaşqy marapatyn Reihstagqa deiın Raqymjan alady. Onyŋ sol kezdegı nagradnoi listı saqtauly. Onda Raqymjannyŋ joǧaryda aitqan erlıgı jazylyp, diviziia komandirı V.Şatilovtyŋ qoly qoiylǧan. Sondyqtan būl kısınıŋ batyrlyǧy soǧystyŋ är kezeŋınde qylaŋ berıp otyrǧan.
Ol adamzattyŋ arystany deitındei öte bır kelıstı, körkem kısı edı. Jasy kelse de şaşy qap-qara, qairaty, batyrlyǧy syrtqy kelbetınen-aq körınetındei sūlu adam. Äzıl-qaljyŋdy jaqsy köretın tamaşa azamat. Abai atamyzdyŋ ınısı Ospan ölgende aitatyny bar ǧoi. «Jainaǧan tuyŋ jyǧylmai, Jasqanyp jaudan tyǧylmai...» dep keletın. Raqymjan aǧa da solai Jainaǧan tuyn jyqpai ötken jan boldy.
Jalpy, qazaq – ötken tarihta esesı köp ketken halyq. «Altyn jūldyz» Ybyraiymǧa ǧana emes, esımı aŋyzǧa ainalǧan batyr Bauyrjan Momyşūlyna, Reihstagqa Jeŋıs tuyn qadaǧan Raqymjan Qoşqarbaevqa, daŋqty partizan Qasym Qaisenovke de būiyrmady. Soǧysta eŋ daŋqy şyqqan qaharman qazaq Bauyrjan Momyşūlynyŋ özıne resmi bilık Batyr ataǧyn qimady. Bıraq qazaq halqy özınıŋ batyr ūldaryn ardaq tūtty, han köterıp qūrmettedı.
Soǧys aiaqtalǧan kezde 98 qazaq batyr ataǧyn alǧan. Sovet Odaǧynyŋ Batyry ataǧyn alǧan. Sonyŋ ışınde basqa respublikalardan alǧandardy qosyp eseptegende 103 qazaq batyr ataǧyn alady. Al şyntuaitqa keletın bolsaq, Ūly Otan soǧysy kezınde 118 qazaq batyr ataǧyna ūsynylyp, jaŋaǧy aitylǧan 103-ten basqa, olardyŋ eşqaisysyna batyr ataǧy berılmegen. Solardyŋ ışınde Raqymjan Qoşqarbaev bar. Qanşama azamattyŋ eren eŋbegı elenbei, baǧalanbai kettı. Tek qana Talǧat Bigeldinov aǧamyz ekı märte Batyr ataǧyn ielendı. Odan basqa ekı märte batyr ataǧyna ūsynylǧan alty qazaq boldy, körsetken erlıkterı laiyq bolyp tūrsa da bermedı. Ol alty adamnyŋ bırı – bızdıŋ daŋqty qolbasşymyz, Qazaqstannyŋ tūŋǧyş Qorǧanys ministrı Saǧadat Nūrmaǧambetov. Qazaq batyr halyq degen sözımnıŋ dälelı osyndai.
Jaqynda ǧana Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev äskeri adamdarǧa, küştık qūrylymdardyŋ ofiserlerıne berıletın 3 därejelı «Aibyn» ordenıne batyrlardyŋ atyn bergızudı bekıttı. Bırınşısıne – general Saǧadat Nūrmaǧambetovtıŋ atyn, ekınşısıne – polkovnik, qaharman qolbasşy Bauyrjan Momyşūlynyŋ atyn, üşınşısıne Reihstagqa tu tıkken, Tu ūstauşy batyr Raqymjan Qoşqarbaevtyŋ atyn bergızdı. Būl – tarihi şyndyqtyŋ qaityp oraluy. Şyndyqtyŋ saltanat qūruy dep bılemın.
– Äŋgımeŋızge raqmet!
Sūhbattasqan Bauyrjan BAZAR
”Aiqyn” gazetı
Ūqsas jaŋalyqtar
