Quǧyn-sürgınge ūşyraǧandardyŋ deregı jinalǧan qorda qazaqtardyŋ da esım – soiy jiı ūşyrasady. Olardyŋ ömır derekterıne qarasaŋ, keibırınıŋ belsendı, qairatker bolǧany, al taǧy bırınıŋ müldem sauaty bolmaǧanyn, taǧy bırınıŋ qatardaǧy azamat ekenın baiqauǧa bolady.
Qazaq jerındegı saiasi kuǧyn-sürgın 1928 jyly ziialy qauym ökılderın tūtqyndaudan bastaldy. El tarihynda solaqai saiasattyŋ qūrbany bolǧandar qatarynda Alaş ziialylary, qoǧam belsendılerı bar.
Jappai quǧyn-sürgınde būrynǧy Sovet odaǧynyŋ köptegen azamattary jazyqsyz sottaldy. Odaq qūlaǧan soŋ olar aqtala bastady. Sondaida «Aşyq tızım» jobasy qolǧa alynyp, quǧyn-sürgın qūrbandary turaly derekterdıŋ bazasy jasala bastady. Stalindık zūlmat kezınde jazyqsyz jazalanǧandardyŋ mūndaǧy tızımınıŋ özı 3 mln 227 myŋ 140-tan asyp kettı. Būl bazada osynşa jazba derek bar. Sol tızımde Qazaqstannan sottalǧandardyŋ aty-jönı men derekterı köptep ūşyrasady.
BELGISIZ QŪRBAN...
Keibırı turaly tolyq mälımet jazylǧan, keibırı turaly jarym-jartylai bolsa da derekter kezdesedı.
Eldık jolynda qūrban bolǧandardyŋ qatarynda esımı älı künge deiın köleŋkede qalǧandar köp. Sonyŋ bırı – Jūmageldı Nūrabaev.
1893 jyly tuǧan azamattyŋ Almaty oblysy Moiynqūm audanynyŋ tūrǧyny ekenı körsetılgen. Aşyq tızımde körsetılgen derekterde Jūmageldı Nūrabaevtyŋ eşqandai bılımı joq, sauatsyz ekenı jazylǧan. Ol 1930 jyldyŋ 28 jeltoqsan künı Jambyl oblysy Balqaş audany, Töŋkerıs auylynda qamauǧa alynǧan. Ony Şu audandyq OGPU basqarmasy tūtqyndap, 1931 jyldyŋ 21 säuırınde sottaǧan.
Nūrabaev RKFSR Qylmystyq kodeksınıŋ 58-8, 58-11 baptary boiynşa 3 jylǧa konslagerde bas bostandyǧynan aiyru jazasyna kesıldı. Degenmen quǧyn-sürgınge ūşyraǧan azamattyŋ ne sebeptı qamalǧany körsetılmegen.
«HALYQ JAUY»
Atylǧan adamdardyŋ qatarynda Abdolla Asylbekov bar.
1896 jyly sol kezdegı Aqmola uezınıŋ Nūra bolysynda, Qūndyzdy özenınıŋ boiyndaǧy Qarasuda düniege kelgen azamat tatar medresesıne sauatyn aşqan. 1914 jyly Qyzyljarǧa kelgen Abdolla osyndaǧy mūǧalımder daiarlaityn qazaq mektebıne tüsıp oqidy. Abdolla Asylbekov 1914-1916 jyldary qazaq jastarynyŋ arasynda belsendı jūmys jürgızgen.
1916 jylǧy ūlt-azattyq köterılısıne aralasady. Aqpan töŋkerısınen keiın jazuşy Säken Seifullinmen bırlese jergılıktı jerlerde jastardy, jūmyskerlerdı ūiymdastyru ısıne kırısedı. Asylbekov memleket, qoǧam qairatkerı, öz kezınıŋ saiasatkerı retınde bırneşe salada oi tolǧap, pıkır qaldyrǧan tamaşa publisist bolǧan. Ǧylymi-köpşılık sipattaǧy eluden astam eŋbegı bar azamattyŋ mūrasy el arasynda az zerttelgen. Ol 1937 jyly «halyq jauy» degen jalamen atyldy.
ÖRT SÖNDIRUŞI
Qyzylorda oblysy Aral audany, Aralqūm kolhozynyŋ tūrǧyny Biǧali Älmaǧambetov aǧa ört söndıruşı qyzmetın atqarǧan. Ony 1938 jyldyŋ 13 qaraşasynda Qazaly RKM liniialyq bölımı qamauǧa aldy. Qyzylorda oblystyq sotynyŋ ükımımen Älmaǧambetov 1939 jyldyŋ 24 qaŋtarynda RKFSR Qylmystyq kodeksınıŋ 58-10 baptary boiynşa 5 jylǧa eŋbekpen tüzeu lagerınde «jazasyn ötegen». Onyŋ esımı 1993 jylǧy 14 säuırdegı Jappai saiasi quǧyn-sürginder qūrbandaryn aqtau turaly Zaŋy boiynşa aqtaldy.
Quǧyn-sürgınge ūşyraǧandardyŋ köbı Keŋes Odaǧy qūlap, Qazaqstan täuelsızdıgınen keiın ǧana aqtaluda. Degenmen aşyq derekközderde tek esımı men tegı belgılı, özge deregı joq azamattar qanşama. Qazaqstannyŋ merekelık küntızbesınde «31 mamyr - Quǧyn-sürgın qūrbandaryn eske alu künı» dep bekıtılgen.
Tarihşy Ziiabek Qabyldinovtyŋ 2022 jylǧy "Adyrna" portalyna jariialaǧan "Alaş avtonomiiasy - täuelsızdıgımızdıŋ tarihi tamyry men tūǧyry" atty maqalasynda quǧyn-sürgınnıŋ sipatyn bylai aşuǧa tyrysady.
«1937–1938 jyldardaǧy jappai saiasi quǧyn-sürgın – el tarihyndaǧy qaiǧyly kezeŋ. Ūlttyŋ betke ūstar azamattary, sol kezdegı qazaq qoǧamynyŋ bılımdı, ozyq oily ökılderı joiyldy. Arystarymyz ideia üşın qūrban boldy. Sonysymen täuelsızdıkke degen ūmtylysymyzdy oiatyp kettı», - degen tarihşy Ziiabek Qabyldinov.
Symbat Nauhan,
«Adyrna» ūlttyq portaly
