Qýǵyn-súrginge ushyraǵandardyń deregi jınalǵan qorda qazaqtardyń da esim – soıy jıi ushyrasady. Olardyń ómir derekterine qarasań, keıbiriniń belsendi, qaıratker bolǵany, al taǵy biriniń múldem saýaty bolmaǵanyn, taǵy biriniń qatardaǵy azamat ekenin baıqaýǵa bolady.
Qazaq jerindegi saıası kýǵyn-súrgin 1928 jyly zııaly qaýym ókilderin tutqyndaýdan bastaldy. El tarıhynda solaqaı saıasattyń qurbany bolǵandar qatarynda Alash zııalylary, qoǵam belsendileri bar.
Jappaı qýǵyn-súrginde burynǵy Sovet odaǵynyń kóptegen azamattary jazyqsyz sottaldy. Odaq qulaǵan soń olar aqtala bastady. Sondaıda «Ashyq tizim» jobasy qolǵa alynyp, qýǵyn-súrgin qurbandary týraly derekterdiń bazasy jasala bastady. Stalındik zulmat kezinde jazyqsyz jazalanǵandardyń mundaǵy tiziminiń ózi 3 mln 227 myń 140-tan asyp ketti. Bul bazada osynsha jazba derek bar. Sol tizimde Qazaqstannan sottalǵandardyń aty-jóni men derekteri kóptep ushyrasady.
BELGISIZ QURBAN...
Keıbiri týraly tolyq málimet jazylǵan, keıbiri týraly jarym-jartylaı bolsa da derekter kezdesedi.
Eldik jolynda qurban bolǵandardyń qatarynda esimi áli kúnge deıin kóleńkede qalǵandar kóp. Sonyń biri – Jumageldi Nurabaev.
1893 jyly týǵan azamattyń Almaty oblysy Moıynqum aýdanynyń turǵyny ekeni kórsetilgen. Ashyq tizimde kórsetilgen derekterde Jumageldi Nurabaevtyń eshqandaı bilimi joq, saýatsyz ekeni jazylǵan. Ol 1930 jyldyń 28 jeltoqsan kúni Jambyl oblysy Balqash aýdany, Tóńkeris aýylynda qamaýǵa alynǵan. Ony Shý aýdandyq OGPÝ basqarmasy tutqyndap, 1931 jyldyń 21 sáýirinde sottaǵan.
Nurabaev RKFSR Qylmystyq kodeksiniń 58-8, 58-11 baptary boıynsha 3 jylǵa konlagerde bas bostandyǵynan aıyrý jazasyna kesildi. Degenmen qýǵyn-súrginge ushyraǵan azamattyń ne sebepti qamalǵany kórsetilmegen.
«HALYQ JAÝY»
Atylǵan adamdardyń qatarynda Abdolla Asylbekov bar.
1896 jyly sol kezdegi Aqmola ýeziniń Nura bolysynda, Qundyzdy ózeniniń boıyndaǵy Qarasýda dúnıege kelgen azamat tatar medresesine saýatyn ashqan. 1914 jyly Qyzyljarǵa kelgen Abdolla osyndaǵy muǵalimder daıarlaıtyn qazaq mektebine túsip oqıdy. Abdolla Asylbekov 1914-1916 jyldary qazaq jastarynyń arasynda belsendi jumys júrgizgen.
1916 jylǵy ult-azattyq kóterilisine aralasady. Aqpan tóńkerisinen keıin jazýshy Sáken Seıfýllınmen birlese jergilikti jerlerde jastardy, jumyskerlerdi uıymdastyrý isine kirisedi. Asylbekov memleket, qoǵam qaıratkeri, óz keziniń saıasatkeri retinde birneshe salada oı tolǵap, pikir qaldyrǵan tamasha pýblııst bolǵan. Ǵylymı-kópshilik sıpattaǵy elýden astam eńbegi bar azamattyń murasy el arasynda az zerttelgen. Ol 1937 jyly «halyq jaýy» degen jalamen atyldy.
ÓRT SÓNDIRÝShI
Qyzylorda oblysy Aral aýdany, Aralqum kolhozynyń turǵyny Bıǵalı Álmaǵambetov aǵa órt sóndirýshi qyzmetin atqarǵan. Ony 1938 jyldyń 13 qarashasynda Qazaly RKM lınııalyq bólimi qamaýǵa aldy. Qyzylorda oblystyq sotynyń úkimimen Álmaǵambetov 1939 jyldyń 24 qańtarynda RKFSR Qylmystyq kodeksiniń 58-10 baptary boıynsha 5 jylǵa eńbekpen túzeý lagerinde «jazasyn ótegen». Onyń esimi 1993 jylǵy 14 sáýirdegi Jappaı saıası qýǵyn-súrginder qurbandaryn aqtaý týraly Zańy boıynsha aqtaldy.
Qýǵyn-súrginge ushyraǵandardyń kóbi Keńes Odaǵy qulap, Qazaqstan táýelsizdiginen keıin ǵana aqtalýda. Degenmen ashyq derekkózderde tek esimi men tegi belgili, ózge deregi joq azamattar qanshama. Qazaqstannyń merekelik kúntizbesinde «31 mamyr - Qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý kúni» dep bekitilgen.
Tarıhshy Zııabek Qabyldınovtyń 2022 jylǵy "Adyrna" portalyna jarııalaǵan "Alash avtonomııasy - táýelsizdigimizdiń tarıhı tamyry men tuǵyry" atty maqalasynda qýǵyn-súrginniń sıpatyn bylaı ashýǵa tyrysady.
«1937–1938 jyldardaǵy jappaı saıası qýǵyn-súrgin – el tarıhyndaǵy qaıǵyly kezeń. Ulttyń betke ustar azamattary, sol kezdegi qazaq qoǵamynyń bilimdi, ozyq oıly ókilderi joıyldy. Arystarymyz ıdeıa úshin qurban boldy. Sonysymen táýelsizdikke degen umtylysymyzdy oıatyp ketti», - degen tarıhshy Zııabek Qabyldınov.
Symbat Naýhan,
«Adyrna» ulttyq portaly
