قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعانداردىڭ دەرەگى جينالعان قوردا قازاقتاردىڭ دا ەسىم – سويى ءجيى ۇشىراسادى. ولاردىڭ ءومىر دەرەكتەرىنە قاراساڭ، كەيبىرىنىڭ بەلسەندى، قايراتكەر بولعانى، ال تاعى ءبىرىنىڭ مۇلدەم ساۋاتى بولماعانىن، تاعى ءبىرىنىڭ قاتارداعى ازامات ەكەنىن بايقاۋعا بولادى.
قازاق جەرىندەگى ساياسي كۋعىن-سۇرگىن 1928 جىلى زيالى قاۋىم وكىلدەرىن تۇتقىنداۋدان باستالدى. ەل تاريحىندا سولاقاي ساياساتتىڭ قۇربانى بولعاندار قاتارىندا الاش زيالىلارى، قوعام بەلسەندىلەرى بار.
جاپپاي قۋعىن-سۇرگىندە بۇرىنعى سوۆەت وداعىنىڭ كوپتەگەن ازاماتتارى جازىقسىز سوتتالدى. وداق قۇلاعان سوڭ ولار اقتالا باستادى. سوندايدا «اشىق ءتىزىم» جوباسى قولعا الىنىپ، قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى تۋرالى دەرەكتەردىڭ بازاسى جاسالا باستادى. ستاليندىك زۇلمات كەزىندە جازىقسىز جازالانعانداردىڭ مۇنداعى ءتىزىمىنىڭ ءوزى 3 ملن 227 مىڭ 140-تان اسىپ كەتتى. بۇل بازادا وسىنشا جازبا دەرەك بار. سول تىزىمدە قازاقستاننان سوتتالعانداردىڭ اتى-ءجونى مەن دەرەكتەرى كوپتەپ ۇشىراسادى.
بەلگىسىز قۇربان...
كەيبىرى تۋرالى تولىق مالىمەت جازىلعان، كەيبىرى تۋرالى جارىم-جارتىلاي بولسا دا دەرەكتەر كەزدەسەدى.
ەلدىك جولىندا قۇربان بولعانداردىڭ قاتارىندا ەسىمى ءالى كۇنگە دەيىن كولەڭكەدە قالعاندار كوپ. سونىڭ ءبىرى – جۇماگەلدى نۇراباەۆ.
1893 جىلى تۋعان ازاماتتىڭ الماتى وبلىسى مويىنقۇم اۋدانىنىڭ تۇرعىنى ەكەنى كورسەتىلگەن. اشىق تىزىمدە كورسەتىلگەن دەرەكتەردە جۇماگەلدى نۇراباەۆتىڭ ەشقانداي ءبىلىمى جوق، ساۋاتسىز ەكەنى جازىلعان. ول 1930 جىلدىڭ 28 جەلتوقسان كۇنى جامبىل وبلىسى بالقاش اۋدانى، توڭكەرىس اۋىلىندا قاماۋعا الىنعان. ونى شۋ اۋداندىق وگپۋ باسقارماسى تۇتقىنداپ، 1931 جىلدىڭ 21 ساۋىرىندە سوتتاعان.
نۇراباەۆ ركفسر قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 58-8, 58-11 باپتارى بويىنشا 3 جىلعا كونتسلاگەردە باس بوستاندىعىنان ايىرۋ جازاسىنا كەسىلدى. دەگەنمەن قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان ازاماتتىڭ نە سەبەپتى قامالعانى كورسەتىلمەگەن.
«حالىق جاۋى»
اتىلعان ادامداردىڭ قاتارىندا ابدوللا اسىلبەكوۆ بار.
1896 جىلى سول كەزدەگى اقمولا ۋەزىنىڭ نۇرا بولىسىندا، قۇندىزدى وزەنىنىڭ بويىنداعى قاراسۋدا دۇنيەگە كەلگەن ازامات تاتار مەدرەسەسىنە ساۋاتىن اشقان. 1914 جىلى قىزىلجارعا كەلگەن ابدوللا وسىنداعى مۇعالىمدەر دايارلايتىن قازاق مەكتەبىنە ءتۇسىپ وقيدى. ابدوللا اسىلبەكوۆ 1914-1916 جىلدارى قازاق جاستارىنىڭ اراسىندا بەلسەندى جۇمىس جۇرگىزگەن.
1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنە ارالاسادى. اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىن جازۋشى ساكەن سەيفۋللينمەن بىرلەسە جەرگىلىكتى جەرلەردە جاستاردى، جۇمىسكەرلەردى ۇيىمداستىرۋ ىسىنە كىرىسەدى. اسىلبەكوۆ مەملەكەت، قوعام قايراتكەرى، ءوز كەزىنىڭ ساياساتكەرى رەتىندە بىرنەشە سالادا وي تولعاپ، پىكىر قالدىرعان تاماشا پۋبليتسيست بولعان. عىلىمي-كوپشىلىك سيپاتتاعى ەلۋدەن استام ەڭبەگى بار ازاماتتىڭ مۇراسى ەل اراسىندا از زەرتتەلگەن. ول 1937 جىلى «حالىق جاۋى» دەگەن جالامەن اتىلدى.
ءورت ءسوندىرۋشى
قىزىلوردا وبلىسى ارال اۋدانى، ارالقۇم كولحوزىنىڭ تۇرعىنى بيعالي الماعامبەتوۆ اعا ءورت ءسوندىرۋشى قىزمەتىن اتقارعان. ونى 1938 جىلدىڭ 13 قاراشاسىندا قازالى ركم لينيالىق ءبولىمى قاماۋعا الدى. قىزىلوردا وبلىستىق سوتىنىڭ ۇكىمىمەن الماعامبەتوۆ 1939 جىلدىڭ 24 قاڭتارىندا ركفسر قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 58-10 باپتارى بويىنشا 5 جىلعا ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرىندە «جازاسىن وتەگەن». ونىڭ ەسىمى 1993 جىلعى 14 ساۋىردەگى جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگiندەر قۇرباندارىن اقتاۋ تۋرالى زاڭى بويىنشا اقتالدى.
قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعانداردىڭ كوبى كەڭەس وداعى قۇلاپ، قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنەن كەيىن عانا اقتالۋدا. دەگەنمەن اشىق دەرەككوزدەردە تەك ەسىمى مەن تەگى بەلگىلى، وزگە دەرەگى جوق ازاماتتار قانشاما. قازاقستاننىڭ مەرەكەلىك كۇنتىزبەسىندە «31 مامىر - قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى» دەپ بەكىتىلگەن.
تاريحشى زيابەك قابىلدينوۆتىڭ 2022 جىلعى "Adyrna" پورتالىنا جاريالاعان "الاش اۆتونومياسى - تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تاريحي تامىرى مەن تۇعىرى" اتتى ماقالاسىندا قۋعىن-سۇرگىننىڭ سيپاتىن بىلاي اشۋعا تىرىسادى.
«1937–1938 جىلدارداعى جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىن – ەل تاريحىنداعى قايعىلى كەزەڭ. ۇلتتىڭ بەتكە ۇستار ازاماتتارى، سول كەزدەگى قازاق قوعامىنىڭ ءبىلىمدى، وزىق ويلى وكىلدەرى جويىلدى. ارىستارىمىز يدەيا ءۇشىن قۇربان بولدى. سونىسىمەن تاۋەلسىزدىككە دەگەن ۇمتىلىسىمىزدى وياتىپ كەتتى»، - دەگەن تاريحشى زيابەك قابىلدينوۆ.
سىمبات ناۋحان،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
