Densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń 2023 jylǵy málimeti boıynsha, Qazaqstanda eresek adamdardyń 21,5%-y, ıaǵnı 2,8 mıllıon adam, onyń ishinde erlerdiń 38,3%-y jáne áıelderdiń 6,4-y qazirgi ýaqytta temeki shegedi eken.
Eń qasireti temeki shegý tek eresekter táýeldi emes, jasóspirimder de áýes. Mınıstrlik aıtqan málimet boıynsha, er balalar arasynda kórsetkish 10%-ǵa jetse, qyzdardyń 6%-y temeki shegetini anyqtaldy. Sondaı-aq elektrondy temekini paıdalanatyn jasóspirimderdiń úlesi aıtarlyqtaı artty. Olardy kóbinese 13-15 jas aralyǵyndaǵy jasóspirimder shegedi.
Temeki shegý uzaq ýaqyt boıy halyqtyń densaýlyǵy men ál-aýqatyna tónetin eń aýyr qaterlerdiń biri ekeni aıtpasaqta túsinikti. Jyl saıyn mıllıondaǵan adamdar temeki shegýdiń kesirinen aýyr aýrý men mezgilsiz ólimge ushyraıdy. Degenmen, kóptegen elder men uıymdar bul jaman ádetpen belsendi túrde kúresip, túrli sharalar men baǵdarlamalar engizýde. Qazaqstan da 2021 jyly “Qaýipsiz el” ulttyq jobasyn bekitken edi. Bul týraly sóz qozǵamas buryn, shylymnyń densaýlyqqa zııany týraly aıtyp ketken abzal.
Temeki shegýdiń densaýlyqqa áseri qandaı?
Temeki shegý kóptegen aýyr aýrýlardyń, sonyń ishinde onkologııalyq, júrek jáne ókpe aýrýlarynyń jáne birqatar basqa sozylmaly aýrýlardyń paıda bolýyna ákeledi. Onyń ústine shylym shegý ózińmen qatar, ózgelerdiń densaýlyǵyna da qaýip tóndiredi.
Temeki shegý ár túrli qaterli isik túrleriniń, sonyń ishinde ókpeniń, aýyzdyń, kómeıdiń, óńeshtiń, asqazannyń, baýyrdyń, uıqy beziniń, qýyqtyń, búırektiń jáne jatyr moınynyń qaterli isigin damytýdyń negizgi qaýip faktory bolyp tabylady.
Odan bólek shylymdy kóp shegý kesirinen mıokard ınfarktisi, gıpertonııa, ateroskleroz, perıferııalyq arterııa aýrýlary jáne basqa da tamyr aýrýlary sııaqty júrek aýrýlarynyń damý qaýpin arttyrady.
Sonymen qatar, sozylmaly bronhıt pen emfızemany qosa alǵanda, sozylmaly obstrýktıvti ókpe aýrýlarynyń (COPD) negizgi sebebi bolyp tabylady. Pnevmonııa jáne bronhıolıt sııaqty tynys alý joldarynyń ınfekııalarynyń damý qaýpine ákeledi.
Temeki shegý júktilik kezindegi asqynýlardyń qaýpin arttyrady, mysaly, merziminen buryn bosaný, jańa týǵan nárestelerdiń salmaǵynyń tómendigi, sondaı-aq balalardyń birqatar aýrýlar men allergııalardyń paıda bolý yqtımaldyǵyn arttyrady.
Aldyn-alý sharalary
Joǵaryda atap ótkendegideı, qazirgi tańda shylymǵa balalar men jasóspirimderdiń áýestigi artyp kele jatyr. Olar óz densaýlyqtaryna qaýip tóndirýmen qatar, qoǵamǵa keri áserin tıgizedi. Deni saý urpaq-ult bolashaǵyn eskersek, shylym shegetinderdiń sanyn azaıtýymyz qajet. Ol úshin qandaı sharalar qoldanǵan jón?
Birinshi, zańnamalyq sharalar. Kóptegen elder qoǵamdyq oryndarda, jumys oryndarynda jáne basqa da qoǵamdyq oryndarda temeki shegýge tyıym salatyn zańdar men erejelerdi engizdi. Mundaı sharalar temeki shegýden qorǵaýǵa jáne jastar úshin temeki tartýdyń tartymdylyǵyn tómendetýge baǵyttalǵan. Qazaqstanda 21 jasqa tolmaǵandarǵa temeki ónimin satý tyıym salynǵan.
Ekinshi, bilim berý naýqandaryn arttyrý. Temeki shegýdiń zııany jáne onyń densaýlyqqa tıgizetin zardaptary týraly aqparattyq naýqandardy ótkizý temeki shegýdiń aldyn alý jáne azaıtýda mańyzdy ról atqarady. Bul naýqandar temekini tastaǵysy keletinderge qoldaý kórsetý jáne jastardyń shylý shegýiniń aldyn alýǵa baǵyttalady.
Úshinshi, shylym shegýdi toqtatýǵa qoldaý kórsetý. Iaǵnı, mamandardyń keńesin, nıkotındi almastyrýdy, dári-dármek pen qoǵamdastyqty qoldaýdy qosa alǵanda, temeki shegýdi toqtatý baǵdarlamalaryna qoldaý kórsetý jáne qol jetkizý kóptegen adamdarǵa temekige táýeldilikti jeńýge kómektesedi.
Tórtinshi, jarnamaǵa qatań shekteýler eńgizý mańyzdy. Temekini jarnamalaýǵa tyıym salý jáne temeki kompanııalarymen demeýshilik kelisimder, ásirese jastar arasynda temeki tartýdyń joǵary kórsetkishin tómendetýge kómektesedi.
Besinshi, temeki ónimderiniń baǵasynyń ósýi. Shylymnyń baǵasyn kóterýge baǵyttalǵan salyqtyq sharalardy engizý olardyń qoljetimdiligi men tutynýyn tómendetýi múmkin.
Altynshy, zertteýler jáne ınnovaııalar. Temeki shegýdi toqtatýdy zertteý jáne emdeý men aldyn alýdyń jańa ádisterin jasaý osy problemamen kúresýdiń mańyzdy quraly bolyp tabylady.
Temeki shegýmen kúresý bıliktiń, qoǵamdyq uıymdardyń, medıınalyq mekemelerdiń ǵana emes, jalpy qoǵamnyń keshendi kózqarasyn jáne birlesken kúsh-jigerin talap etedi. Shylym shegýdi toqtatýdyń tıimdi saıasaty men baǵdarlamalaryn júzege asyrý qoǵamdyq densaýlyq pen halyqtyń ál-aýqatyn aıtarlyqtaı jaqsartýǵa múmkindik beredi.
