Densaulyq saqtau ministrlıgınıŋ 2023 jylǧy mälımetı boiynşa, Qazaqstanda eresek adamdardyŋ 21,5%-y, iaǧni 2,8 million adam, onyŋ ışınde erlerdıŋ 38,3%-y jäne äielderdıŋ 6,4-y qazırgı uaqytta temekı şegedı eken.
Eŋ qasıretı temekı şegu tek eresekter täueldı emes, jasöspırımder de äues. Ministrlık aitqan mälımet boiynşa, er balalar arasynda körsetkış 10%-ǧa jetse, qyzdardyŋ 6%-y temekı şegetını anyqtaldy. Sondai-aq elektrondy temekını paidalanatyn jasöspırımderdıŋ ülesı aitarlyqtai artty. Olardy köbınese 13-15 jas aralyǧyndaǧy jasöspırımder şegedı.
Temekı şegu ūzaq uaqyt boiy halyqtyŋ densaulyǧy men äl-auqatyna tönetın eŋ auyr qaterlerdıŋ bırı ekenı aitpasaqta tüsınıktı. Jyl saiyn milliondaǧan adamdar temekı şegudıŋ kesırınen auyr auru men mezgılsız ölımge ūşyraidy. Degenmen, köptegen elder men ūiymdar būl jaman ädetpen belsendı türde küresıp, türlı şaralar men baǧdarlamalar engızude. Qazaqstan da 2021 jyly “Qauıpsız el” ūlttyq jobasyn bekıtken edı. Būl turaly söz qozǧamas būryn, şylymnyŋ densaulyqqa ziiany turaly aityp ketken abzal.
Temekı şegudıŋ densaulyqqa äserı qandai?
Temekı şegu köptegen auyr aurulardyŋ, sonyŋ ışınde onkologiialyq, jürek jäne ökpe aurularynyŋ jäne bırqatar basqa sozylmaly aurulardyŋ paida boluyna äkeledı. Onyŋ üstıne şylym şegu özıŋmen qatar, özgelerdıŋ densaulyǧyna da qauıp töndıredı.
Temekı şegu är türlı qaterlı ısık türlerınıŋ, sonyŋ ışınde ökpenıŋ, auyzdyŋ, kömeidıŋ, öŋeştıŋ, asqazannyŋ, bauyrdyŋ, ūiqy bezınıŋ, quyqtyŋ, büirektıŋ jäne jatyr moinynyŋ qaterlı ısıgın damytudyŋ negızgı qauıp faktory bolyp tabylady.
Odan bölek şylymdy köp şegu kesırınen miokard infarktısı, gipertoniia, ateroskleroz, periferiialyq arteriia aurulary jäne basqa da tamyr aurulary siiaqty jürek aurularynyŋ damu qaupın arttyrady.
Sonymen qatar, sozylmaly bronhit pen emfizemany qosa alǧanda, sozylmaly obstruktivtı ökpe aurularynyŋ (COPD) negızgı sebebı bolyp tabylady. Pnevmoniia jäne bronhiolit siiaqty tynys alu joldarynyŋ infeksiialarynyŋ damu qaupıne äkeledı.
Temekı şegu jüktılık kezındegı asqynulardyŋ qaupın arttyrady, mysaly, merzımınen būryn bosanu, jaŋa tuǧan närestelerdıŋ salmaǧynyŋ tömendıgı, sondai-aq balalardyŋ bırqatar aurular men allergiialardyŋ paida bolu yqtimaldyǧyn arttyrady.
Aldyn-alu şaralary
Joǧaryda atap ötkendegıdei, qazırgı taŋda şylymǧa balalar men jasöspırımderdıŋ äuestıgı artyp kele jatyr. Olar öz densaulyqtaryna qauıp töndırumen qatar, qoǧamǧa kerı äserın tigızedı. Denı sau ūrpaq-ūlt bolaşaǧyn eskersek, şylym şegetınderdıŋ sanyn azaituymyz qajet. Ol üşın qandai şaralar qoldanǧan jön?
Bırınşı, zaŋnamalyq şaralar. Köptegen elder qoǧamdyq oryndarda, jūmys oryndarynda jäne basqa da qoǧamdyq oryndarda temekı şeguge tyiym salatyn zaŋdar men erejelerdı engızdı. Mūndai şaralar temekı şeguden qorǧauǧa jäne jastar üşın temekı tartudyŋ tartymdylyǧyn tömendetuge baǧyttalǧan. Qazaqstanda 21 jasqa tolmaǧandarǧa temekı önımın satu tyiym salynǧan.
Ekınşı, bılım beru nauqandaryn arttyru. Temekı şegudıŋ ziiany jäne onyŋ densaulyqqa tigızetın zardaptary turaly aqparattyq nauqandardy ötkızu temekı şegudıŋ aldyn alu jäne azaituda maŋyzdy röl atqarady. Būl nauqandar temekını tastaǧysy keletınderge qoldau körsetu jäne jastardyŋ şylu şeguınıŋ aldyn aluǧa baǧyttalady.
Üşınşı, şylym şegudı toqtatuǧa qoldau körsetu. Iаǧni, mamandardyŋ keŋesın, nikotindı almastyrudy, därı-därmek pen qoǧamdastyqty qoldaudy qosa alǧanda, temekı şegudı toqtatu baǧdarlamalaryna qoldau körsetu jäne qol jetkızu köptegen adamdarǧa temekıge täueldılıktı jeŋuge kömektesedı.
Törtınşı, jarnamaǧa qataŋ şekteuler eŋgızu maŋyzdy. Temekını jarnamalauǧa tyiym salu jäne temekı kompaniialarymen demeuşılık kelısımder, äsırese jastar arasynda temekı tartudyŋ joǧary körsetkışın tömendetuge kömektesedı.
Besınşı, temekı önımderınıŋ baǧasynyŋ ösuı. Şylymnyŋ baǧasyn köteruge baǧyttalǧan salyqtyq şaralardy engızu olardyŋ qoljetımdılıgı men tūtynuyn tömendetuı mümkın.
Altynşy, zertteuler jäne innovasiialar. Temekı şegudı toqtatudy zertteu jäne emdeu men aldyn aludyŋ jaŋa ädısterın jasau osy problemamen küresudıŋ maŋyzdy qūraly bolyp tabylady.
Temekı şegumen küresu bilıktıŋ, qoǧamdyq ūiymdardyŋ, medisinalyq mekemelerdıŋ ǧana emes, jalpy qoǧamnyŋ keşendı közqarasyn jäne bırlesken küş-jıgerın talap etedı. Şylym şegudı toqtatudyŋ tiımdı saiasaty men baǧdarlamalaryn jüzege asyru qoǧamdyq densaulyq pen halyqtyŋ äl-auqatyn aitarlyqtai jaqsartuǧa mümkındık beredı.
