Tötenşe jaǧdailar ministrlıgınıŋ mälımetınşe, Qazaqstanda 2023 jyly şamamen, 11 myŋ ört tırkelgen. Olardyŋ 300-den astamy adam ömırın qiǧan körınedı. Ökınıştısı, oqiǧa ornynda tūrǧyndarmen qatar, qūtqaruşylar da jan tapsyryp jatady.
Byltyr tötenşe jaǧdailar qyzmetkerlerı üşın auyr jyl boldy. Abai oblysyndaǧy orman men «ArselorMittal Temırtau»-dyŋ Kazahstanskaia şahtasynda konveier lentasy örtendı. Kostenko şahtasynda joiqyn jarylys boldy. Almatydaǧy hostelde şyqqan örtten 13 adam janyp kettı. Odan bölek, Türkiiadaǧy jer sılkınısı kezınde zardap şekkenderge de bızdıŋ qūtqaruşylar kömektestı.
Oqys oqiǧanyŋ bırı - tabiǧattyŋ tılsız jauy bolsa, endı bırı - jauapsyzdardyŋ salǧyrttyǧynan bolady. Qoǧamdyq oryndaǧy bäz bıreulerdıŋ tärtıpsızdıgınen ajal qūşqandar da bar. Qauıp aityp kelmeidı. Degenmen, kez kelgen tötenşe jaǧdaiǧa daiyn bolu kerek.
«JAMAN AITPAI, JAQSY JOQ»
Aldymen, tötenşe jaǧdai neden paida boluy mümkın? «Jaman aitpai, jaqsy joq». Olardyŋ sebebı men saldaryna toqtalyp öteiık.
Tötenşe oqiǧalardyŋ eŋ köp kezdesetın türı - tabiǧi apattar. Geografiialyq ornalasuy men klimattyq jaǧdaiy kei meken üşın qauıptı. Jer sılkınısı, sunami, dauyl nemese su tasqyny siiaqty tabiǧi apattarǧa beiım elder bar. Klimattyŋ özgeruı qatty dauyl nemese qūrǧaqşylyq siiaqty tötenşe aua raiy oqiǧalaryna äkeluı mümkın.
Kelesı, tehnogendık apattar. Tehnikadaǧy aqaular, öndırıstık alaŋdardaǧy, elektr stansiialaryndaǧy, iadrolyq reaktorlardaǧy nemese kölıkterdegı apattar kürdelı tötenşe jaǧdailardy tudyrady.
Adam qatelıkterı de tötenşe oqiǧalarǧa alyp keledı. Mäselen, infraqūrylymdy jobalau, salu nemese paidalanudaǧy kemşılıkter, qoǧamdyq tötenşe jaǧdailar, äsırese, terrorlyq şabuyldar men zorlyq-zombylyqtyŋ basqa türlerı qoǧamdyq qauıpsızdık üşın auyr zardaptary bar tötenşe jaǧdailardy tudyruy mümkın. Odan bölek, azamattyq tolqular, demonstrasiialar jäne äleumettık narazylyqtyŋ basqa türlerı baqylaudan şyǧyp, ülken qauıp töndıredı.
Ekologiialyq faktorlar da tötenşe jaǧdailardyŋ boluynyŋ bır sebebı. Öndırıstık apattar nemese rūqsatsyz orman kesu ekologiialyq daǧdarystarǧa äkelse, tabiǧi resurstardyŋ tozuy, bioärtürlılıktıŋ özgeruı jäne basqa faktorlar tabiǧi apattar nemese örtter siiaqty tötenşe jaǧdailarǧa yqpal etpei qoimaidy.
Būl sebepterdıŋ bırneşeuı ǧana. Osynyŋ özı adam ömırıne asa qauıptı. Bırı bılse, bırı bılmeidı. Oqysta, basyna ıs tüskende abdyrap qalatyndar da bar. Sondyqtan tötenşe jaǧdaidyŋ aldyn alu üşın ne ıstemek kerek?
ALDYN ALU ŞARALARY QANDAI?
«Saqtyqta qorlyq joq» dep beker aitylmasa kerek. Oqys oqiǧadan saq bolu üşın aldymen, qauıpsızdık erejesımen tanys bolyp, ony saqtau şart. Arnaiy mekeme, qyzmettık oryndar, tıptı üiıŋızge de qauıpızdık erejesın äzırlep, eŋgızıp qoiǧan dūrys.
Ömırdıŋ ärtürlı salalaryndaǧy yqtimal qauıpter men osaldyqtardy baǧalau, sonyŋ ışınde infraqūrylym, memlekettık mekemeler, ekologiialyq jüieler jäne t.b. Iаǧni, ötkennen sabaq alyp, bolaşaqta qaitalamau kerek.
Halyqty aqparattandyru jäne oqytu asa maŋyzdy. Aǧartuşylyq nauqandar men qauıpsızdık jattyǧularyn ötkızu, azamattardy tötenşe jaǧdailarda aman qalu jäne äreket etu negızderıne üiretu arqyly tötenşe jaǧdailardyŋ aldyn aluǧa bolady.
Habardarlyq pen kommunikasiiany arttyru, infraqūrylymdy jäne tehnologiiany damytu basty nazarǧa alynu kerek. Daǧdarys jaǧdaiynda monitoring, bailanys jäne eskertu jüielerın jaqsartu üşın zamanaui tehnologiialar men infraqūrylymdy qadaǧalau maŋyzdy.
Tötenşe jaǧdailardyŋ aldyn alu üşın halyqaralyq yntymaqtastyqtyŋ da rölı orasan zor. Qauıptı oqiǧanyŋ aldyn alu salasynda täjıribe, aqparat jäne resurstar almasu üşın basqa eldermen jäne halyqaralyq ūiymdarmen yntymaqtastyq ornatu qajet. Özge elderde bolǧan oqys oqiǧalar men mäselenı şeşudegı äreketıne nazar audaru arqyly qatelıktı qaitalamaudyŋ aldyn aluǧa bolady.
Tūraqty audit jäne baqylau jüiesı. Älsız jaqtardy jäne problemalardy anyqtau jäne olardy uaqytyly tüzetu üşın qauıpsızdık jäne tötenşe jaǧdailarǧa daiyndyq jüielerıne ünemı şolular men auditter jürgızu kerek.
Eŋ maŋyzdysy – memlekettık kömek. Tötenşe jaǧdailardyŋ aldyn alu boiynşa memlekettık baǧdarlamalar men bastamalardy qoldau, profilaktikalyq ıs-şaralardy jüzege asyruǧa biudjet qarajatyn bölu jäne tötenşe jaǧdailardyŋ aldyn alu jäne joiu qyzmetterın resurstarmen qamtamasyz etu kerek. Būl elımızde ıske asyrylyp jatqan şaralardyŋ bırı.
Tötenşe jaǧdailardyŋ aldyn alu jüielı jäne keşendı közqarasty, sondai-aq qoǧamnyŋ barlyq deŋgeilerınıŋ: memlekettık organdardan bastap qarapaiym azamattardyŋ belsendı qatysuyn talap etedı. Sonda ǧana keler qauıpten aryla alamyz.
“Adyrna” ūlttyq portaly
