Alǵashqy tanystyq…
Jumataıdy eń alǵash kórgenim áli kúnge esimde. Mekteptiń joǵary klasynda oqıtynmyn. Jas aqyndardyń kezdesýi bolady dep, on-shaqty jasty jınap, Áben Dáýrenbekov pen Sáken Imanasov aǵamyz ekeýi Almatyǵa alyp keldi. Árqaısymyzdy bólek-bólek kabınetterge jınaqtap, aqyndyq tájirıbe týraly dáris oqıdy. Bir kúni dáris júrip jatqan kezde esikten syǵalap, bir jigit qarap turdy. Beti appaq, qasy-kózi qap-qara, jigittiń sultany ma dersiń. Ondaı sulýlyq áıel adamdarǵa sırek bitedi. Áben: «Anaý seniń Jumataı aǵań. Bizdiń Taldyqorǵandiki. Júr, tanystyraıyn»,– dedi. «Ábeke, jigittiń sulýynan qorqam. Óte sulý adam eken. Júregim daýalamaı turǵany»,–dedim. Ol kezde Jumataı KazGÝ-diń stýdenti eken. Taǵdyr degen qıyn ǵoı, arada uzaq jyldar ótken soń, Jumataı ekeýmiz kezdeısoq tanystyq. Jýrnalıstıkany bitirip, Kırov aýdandyq gazetinde jumys istep júrgen kezim. Nurqasym degen bir jas jigit jańadan qyzmetke kelgen. Sol jigit jumysqa turǵan alǵashqy kúnderdiń birinde týǵan kúnin jasady. «Zaıda júr, meniń búgin týǵan kúnim. Joldastarymnyń barlyǵyn shaqyrdym»,–dedi. Ózi kelip shaqyryp turǵan soń, barmaı qalmaısyń. Barsam, bóten adamdar kóp emes eken, jalǵyz Jumataı otyr. «Mynaý Jumataı Jaqypbaev degen aqyn aǵań, men seni tanystyrýǵa alyp keldim. Óleńderińdi oqyp bershi, – dedi. Ózimniń eki óleńimdi oqyp edim, únsiz tyńdap otyrdy da: «Basqa qandaı óleń bilesiń?» dedi. Men de aqynmyn ǵoı. Aqynda minez bolmaýshy ma edi. Óleńimdi jaqsy dep maqtaı qoımaǵan soń, renjip, ádeıi óziniń óleńin oqyp berdim. Jymıyp kúldi de: «Myna sońǵy óleńińiz jaqsy eken» dedi. Arada biraz ýaqyt ótken. Taldyqorǵanǵa bir sharýalarmen kelgem. Oblystyq «Oktıabr týy» gazetin satyp alyp qarasam, sońynda kóńil aıtý júr. Jumataı sol gazette jumys isteıtin. Ákesi qaıtys bolǵandyǵy týraly jazylypty. Redakııasyna baryp, kóńil aıtsam ba eken dep oılandym. Artynan, jigit adamǵa áıeldiń kóńil aıtyp barǵany yńǵaısyz ǵoı, kezdesip qalsa, aıtarmyn dep ózimdi-ózim jubattym. Qalada «Kitap jármeńkesi» bop jatyr eken. Sońǵy shyqqan kitaptardy qarap, jármeńkeni aralap júrgem. Bir kezde bireý ıyǵyma qolyn salyp: – Qarııa, qalyńyz qalaı? – degeni. Ol ýaqytta «qarııa» degen sóz bizdiń aramyzda qaljyń bop ketken. Jalt burylyp qarasam, jymıyp qoıyp Jumataı tur. – Sálemetsiz be? Ákeńizdiń arty qaıyrly bolsyn! – dep qazaqshalap kóńil aıtyp jatyrmyn ǵoı. Sóıtip edim: – Aqynǵa aqyn osylaı kóńil aıtýshy ma edi, Zaıda! Sen aqyn emessiń be? Taldyqorǵanda ol kezde jalǵyz «Jetisý» restorany bar bolatyn. Týra sol restorannyń tusynda tur ekenbiz. Sosyn ózim de yńǵaısyzdanyp: «Júrińiz, osynda kirip, áńgimeleseıik» dedim. Restoranda otyryp, ákesi jaıly uzaq áńgime aıtty. «Ákemdi jaqsy kórýshi em. Ákem meniń dosym, rýhanı súıenishim edi. Sol súıenishimnen aırylyp qaldym ǵoı, Zaıda. Sen maǵan dos, jar bolshy»,–dedi. «Dos bol degenińizdi túsinem, jar bol degenińiz qyzyq eken» dedim kúlip. «Ony keıin túsinesiń»,–dedi. Úıge kelgen soń, bolǵan-jaıdyń barlyǵyn áke-shesheme aıttym. Sóıtsem, ákem shesheme: « Jumataı álgi Saǵadı degen kisiniń balasy emes pe? Onyń ózi seri kisi edi. Birneshe áıelinen birneshe balasy bar dep edi. Bul ózi nekeli áıelinen týǵan nekeli balasy ma eken. Qyzyńa aıt, sony álgi Jumataıdan surasyn» depti. Keıinirek Jumekeńmen kezdesken kezde, ákemniń aıtqanyn surap edim, ol qarqyldap kúlip jiberdi de: «Qoryqpa. Ákemniń óziniń aq nekesinen týǵan balamyn» dedi. Sybyrlaǵandy qudaı da estıdi ǵoı. Nesin jasyraıyn?! Jumataı ekeýmiz úılengenge deıin, ol da, men de turmysta bolǵanbyz. Kelinshegi tym ádemi bolsa kerek. Jumekeńniń onda Láılaǵa ǵashyq bolyp júrgen kezi. «Sen Láıláni ǵana jyrlaısyń. Nege meni jyrlamaısyń» dep jıi qyzǵana bergen soń, aqyrynda ajyrasyp ketken eken. Sáken deıtin uly anasymen birge ketipti. Men de bir jigitpen turmys quryp, «óleń jazbaısyń» dep shyǵarmashylyǵyma bóget bola bergen soń, 11 aı turyp, ketip qalǵam. Sóıtip, er azamattan túńilip júrgen kezimde Jumataı jolyqty. Bylaı qarasańyz, ekeýmizdiń de taǵdyrymyz uqsas. Onyń da kelinsheginen ajyraǵanyna jeti jyl bolǵan da, meniń de jalǵyz júrgenime sonsha ýaqyt. Ekeýmizde de qorqynysh bar. Ekeýmiz de júreksinemiz. «Ómir súrip kete alamyz ba, joq pa?» degen ýaıym basym. Bir kúni túski astyń ýaqytynda ekeýmiz birge shaı iship otyrǵanbyz. Saý etip Jumataımen birge qyzmet isteıtin bir top joldastary kirip kelsin. «Eki birdeı aqyn ne istep otyrsyńdar?» dep olar da tań. Ertesine meni gazettiń redakııasy qyzmetke aldy da, ekeýmizge toı jasap berdi. Jumataıdan buryn Láılámen tanystym Óleń jazýǵa qumartqan soń, aqyndardyń da óleńderin jıi oqımyz. «Mádenıet jáne turmys», «Jalyn», «Juldyz» jýrnaldarynda, «Qazaq ádebıeti» gazetinde aqyndardyń jańa óleńderi jıi basylady. Sony izdep júrip oqımyz. Sol jyldary Jumataıdyń da «Láıláǵa» arnap jazylǵan óleńderi jıi shyǵatyn. Toǵyzynshy klastyń oqýshysy bolsam da, eń birinshi men onyń óleńderine ǵashyq boldym. Petrarkanyń «Laýrasy» sııaqty, qazaqtyń Láılá degen qyzyna ǵashyq bolǵan qandaı jigit eken dep oılaısyń.. Áı, qyzdyń da armany joq shyǵar dep oılaýshy em.
Eń birinshi Jumataıdy emes, Láıláni kórdim.
Balapan Arynova degen naǵashy apaıym bar edi. Sol kisi bir kúni «Meniń Láılám keldi. Máskeýde oqıtyn edi. Sen bizdiń poetessamyzsyń ǵoı. Úıge júr» dedi. Alǵash ret «poetessa» degen sózdi sol kisiden estidim. Dap-dardaı qyp aqynsyń dep turǵan soń, barmaı qalasyń ba? Naǵashy apammen ilesip, úıine keldim. Láılá appaq, úlbiregen sulý qyz eken. Al men eki betim qyp-qyzyl, aýyldyń qyzymyn. Eki betimnen qysyp-qysyp qoıyp, «Oı, eki betinen shertip jiberseń, qany tamaıyn dep tur» dep aıtqany da esimde. Ol kezde ol Láılániń, keıin maǵan jar, dos bolatyn Jumataıdyń Láılási ekeni sol sátte bilgem joq. Jumataı ekeýmiz júzdesip júrgenimizde Qaratal ózeniniń boıynda jıi kezdesetinbiz. Ol óleń oqıdy. Óleńderiniń bárin jatqa biletin. Bir kúni sóıtip óleń oqyp otyrǵanynda: «Láılá degen kim?» dep suradym. «On alty jasymda dosymdy mal dárigerlik oqýǵa túsiremin dep, birge emtıhan tapsyrdym. Stýdenttik kúnderdiń birinde keshkilik bı keshine bardyq. Bıge bir top qyzdar keldi. Sol qyzdardyń dál ortasynda aı men kúndeı bir qyz kirip kele jatty. Moınynda qyp-qyzyl oramaly bar. Kirip kele jatyp, birden kózi maǵan tústi. Sosyn maǵan jaqyndap keldi de, moınyndaǵy qyzyl oramaldy meniń moınyma salyp, eki ushynan ózine qaraı tartyp, bıge shaqyrdy. Bı bilmeımin. Sportpen aınalysam. Bokser bolam dep júrgen kezim. «Bilmeımin» dep aıtýǵa taǵy uıat. Úndemeı tura berdim. Sóıtip edim, ol ashýlanyp, janyndaǵy qyzdarǵa qarady da: «Eslı on ne býdet moım, togda ıa ne býdý jıt» dedi, qyzyl oramaldy maǵan qaldyryp, esikti sart etkizip, shyǵyp kete bardy. Úlbiregen appaq arý qyzdyń meni unatyp qalyp, osylaı sóz aıtqanyna ózimdi keremet baqytty sezindim. «Láılániń atyn shyǵaratyn aqyn bolam» dep ózime sert berip, óleń jazyp kettim. Burynyraqta da óleń shımaılaıtynym bar edi. Al óleńge shyndap den qoıýyma Láılá sebepker boldy. Láılá – meniń baqytym da, sorym da, qýanyshym da, qasiretim de bolyp kele jatyr. Zaıda, ekeýmiz taǵdyr qosyp, úılenetin bolsaq, sen meni Láılámmen birge jaqsy kóresiń. Láılá arabqa turmysqa shyqqan. Qazir alty jasar qyzy bar. Shirkin, sol qyzdy asyrap alsam ǵoı» dep onyń armandaǵany da áli kúnge esimde. Alǵashynda shyn máninde Láılá Dosmuhamedovaǵa arnalyp jazylǵanymen, keıin Láılá Jumataıdyń aqyndyq muńynyń, búkil bolmysynyń, ókpe-nazynyń, búkil qaıǵysy men qýanyshynyń tıptik obrazyna aınaldy.
Renishimizdi de, ókpemizdi de qaǵazǵa jazatynbyz
Jumekeń sportpen aınalysatyn. Taldyqorǵanda turǵanymyzda qystygúni qarmen jalańaıaq júretin. Kóktem kele sýyq sýmen shomylatyn. Densaýlyǵy óte kúshti bolatyn. Tamaqty ta talǵap jeýshi edi. Astyń kóbin ózi daıyndaǵandy unatýshy edi. Etten túrli taǵam jasap, oǵan «Zaıda-Jumataı» dep at qoıyp júretin. Kóshede júrgende ózin tym tákappar ustaıtyn. Aǵaryp ketken shashyn boıap alyp júretin. Ekeýmiz úıden birge shyqsaq, maǵan «Sen kósheniń arǵy betimen júrshi« deıtin. Aldynan bireý kezdeser me eken dep oılap, men kósheniń arǵy jaǵyna ótem. «Úıge kelgende men senikimin. Dalaǵa shyqqanda men aqynmyn ǵoı, azamatpyn. Sondyqtan sen eshqashanda qarsy shyqpa»,–dep aıtatyn. «Meniń ókpem, renishim bolady, ony qalaı aıtý kerek» desem, «Sen qalam ustap júrgen aqyn emessiń be? Pikirlerińniń bárin qaǵazǵa túsirip ber»,–deıtin. Bir-birimizge renjisek, qaǵazǵa jazyp, qaǵazǵa renjıtinbiz. Sonyń bárin jınaı bersek, qazir bir kitap shyǵar edi. Ol kezde jınaýdy bilmegenbiz, jyrtyp tastaı berippin. Keıinirek sportyn da, boksyn da tastady. 1979 jyly Almatyǵa kóshtik. Kishkentaı balam bar, ári qyzmetimdi tastaı almaı, Taldyqorǵanda qalyp qoıdym. Qystyń kúni sýyq sýmen jýynatyn, shynyqqan keremet Jumataı Almatyda mensiz úsh jyl turǵanda kútimi bolmaı, biraz densaýlyǵyn joǵaltyp alypty. Ári seri jigit, ári aqyn, Almatyda jalǵyz júrgen soń, qyz-kelinsheksiz bola ma? Almatyǵa kelgen soń, bir kúni maǵan: «Jaqsylap boıanyp, shashyńdy jóndep, eń táýir kıimderińdi kı. Búgin seni baspaǵa ertip aparam» dedi. «Jalyn» baspasynda jumys isteıtin. «Qazir seni osyndaǵy qyz-kelinshekter kóredi. Seniń jaman shalyń úsh jyl shydap júrdi deısiń be? Seni kórsin, qarasyn, bárine shydaýyń kerek» dedi. Baspanyń aldyna jaqyndaǵanda, meni jalǵyz tastap, ózi ishke kirip ketti. Uzyn dálizdi boılap, jalǵyz ózim kele jatyrmyn. Ár esikten syǵalap, bireýler qarap jatyr. Bazardaǵy at saýdasy sııaqty, at tańdaǵan sııaqty kózqaras. Bólmesine kelsem, ýaıymdap otyr eken. «Qalaı? Dushpandardyń synaǵyna shydadyń ba?» dedi. Ne aıtsa da, qaljyńmen jetkizetin. Ázildep otyryp tigisin jatqyza salýshy edi. Alǵash úılengen kezimiz. Bir kúni maǵan «Laǵman sozyp qoıshy» dedi. Úıde buryn tamaq istep kórmegem. Ári áke-sheshem erkeletip, erkek bala sııaqty ósirgen ǵoı. «Laǵman sozýdy bilmeımin« desem, «Eki jumyrtqa men un alda ıleı ber. Men kınoǵa kettim. Kelgenshe laǵman sozyp qoı» dedi de shyǵyp ketti. Talaptanyp, úlken shelekpen bir shelek qyp laǵman ázirlep qoıǵam ǵoı. Jumataı kirip keldi de, álgi shelektegi laǵmandy kórip, «Jaqsy boldy, dálizge shyǵaryp qoı. Qystaı osy laǵmandy jep shyǵatyn boldyq» dedi. Páter jaldap turamyz. Otty Jumataı jaǵady. Dombyrasyn shertip, tórde jatqan. «Zaıda, ana otty túrtip jibershi« degeni. Otty astynan túrtýdi qaıdan bileıin, kóseýdi aldym da, ústinen qozǵap-qozǵap jiberdim. Úıdiń ishi qap-qara tútin bolyp ketti. Onyń beti de qap-qara. Meniki de ońyp turǵan joq. Ornynan ushyp túregeldi. Urysatyn shyǵar dep oıladym. «Oıpyrmaı, o zaman da, bu zaman, qoldan negr jasaǵandy birinshi ret kórýim» dedi.
Kúıleriniń kóbi nasıhattalmaı qaldy
Jumataıdyń óleń jazǵanynyń ózi erekshe bolatyn. Eki-úsh kún buryn daıyndalyp, qalamyn ushtap, daıarlap qoıatyn. Men kez kelgen qaǵazǵa sary bolsa da jaza berem. Al ol bolsa tek qana aq qaǵazǵa jazatyn. Erte uıyqtaıtyn. Tań erte atyp kele jatqanda, qustardyń daýsynan oıanyp, suńqyldatyp dombyrasyn shertip otyratyn. Dombyrasyn shertip, ózin-ózi baptaı bastaǵanynan-aq, óleń týa bastaǵanyn sezem. Kúı de shyǵaratyn. «Láılá kelgen», «Zaıda kórgen», «Qajytaı», «Jumataı» sııaqty tórt kúıi ǵana esimde qalypty. Jumekeń shertpe kúıdiń sheberi edi. Biraq, kúıleriniń barlyǵy nasıhattaýsyz qaldy. Kózi tirisinde Seken inisine bir-ekeýin tartyp berip júretin. 50 jyldyǵynda Seken Turysbekov sol kúılerin oryndap berdi. «Láılá kelgenin» Qajytaı oryndap júr. Onda da tolyǵymen emes. Sol kúıderdiń bárin taspaǵa túsirip, kúıshilerge bersem be degen armanym bar. Jyrdy jaqsy aıtatyn. Tań ata erte oıanyp, Toqtaǵuldyń jyrlaryn, aqyn-jyraýlardyń óleńderin jyrlaıtyn. Aqyn bolsa da, matematıkany jaqsy biletin. Oryssha, franýzsha taza sóıleıtin. Jumekeńniń Kenejıren degen aty bolǵan. Aýyryp, otbasylyq jaǵdaıy da sebepshi bolyp, oqýyn bitire almaı elge kelgeninde ákesi qulyn kezinde satyp ápergen eken. Ákesi aýyl keńestiń tóraǵasy bolatyn. «Osy balam meniń atymdy shyǵarady» dep Jumataıǵa úlken úmit artqan eken. Oqýdan shyǵyp qalyp, elge kelgeninde kitaphanaǵa jumysqa turǵyzady. Kitaphanashy bolyp júrip, búkil kitapty oqyp taýysypty. Odan qalǵan bos ýaqytyn at baptaýmen aınalysypty. Jaılaýǵa shyǵyp, jırenin baptap, talaı báıgege qosyp, sol báıgelerden talaı syılyqtar da alypty. Keıinirek jırenin aǵasy satyp jiberipti.
Sonda ǵoı: Bes motorly samoletke baspa-bas,
Bermeıtuǵyn atym edi, qaıteıin?!
Eger aǵalaryn aıyrbastaı bastasa,
Shora sizdi aıyrbastar edim aldymen,–dep ázil túrinde óleń jazyp júrgeni.
Imperııa jasaımyz dep qaǵanat qurǵany bar
Janyna óńkeı stýdent jastardy jınaqtap, «Mońǵol ımperııasyn quramyz?» dep qaǵanat qurǵany bar. Qaǵanat qurýynyń ózi bir jaǵynan seriligine jatsa, endi bir jaǵynan munyń astarynda úlken oı jatqan sııaqty. Jumataıdyń jany jas boldy. Ózimen qatar qurbylary dúnıege moıynsunyp, úı-mashına alyp jatqanda, ol dúnıege onsha kóńil aýdara qoımady. Oǵan endi joldastary dos-qurby bola almaı qaldy. Jastardyń arasynan ózine serik, dos izdedi. Ábýbákir, Meıirhan, Baýyrjan, Qaırat, Svetqalı, Temirler janynda júrdi. Sonda ǵoı, olardyń qaǵanat quryp júrgeni. Ol óziniń jastyǵyn joǵaltqysy kelmedi. Ómirbaqı jas bop ketti ǵoı. Sol kezderi janynda júrgen jas aqyndar búginde respýblıkaǵa tanymal belgili azamattar. Onyń erkeligin aqyn aǵalary kóterdi. Tumaǵań Almatyǵa kelýine de tikeleı sebepker bolyp, qasynan bir eli tastaǵan joq. Ózi «Jalyn» jýrnalynan ketkenshe, qasynan qaldyrmaı ertip júrdi. Jumataıdyń kitaptarynyń jaryq kórýine Beksultan aǵanyń kóp kómegi tıdi. Esenbaı aǵa men aqyn inisi Baıbota Serikbaev «Kenejıren» jınaǵyn ázirlep, baspaǵa usynǵan. Qazir kitaptyń alǵashqy súıinshi danasy da jaryq kórdi. P.S. Jazýshylar odaǵy men Almaty qalalyq ákimshiligi birlesýimen aqynnyń alpys jyldyq mereıtoıy ótti. Áli kúnge aqynǵa arnap eskertkish taqta qoıylmaǵan eken. «Bıyl mereıtoıy qarsańynda Almaty qalasynan eskertkish taqta ornatyp, Jumataıdyń esimine kóshe atyn berse degen úmitimiz bar» deıdi Zaıda apaı. Aqynnyń aı men kúndeı qyzy – Aıkúni búginde ákesiniń jolyn qýyp, óleń jazyp júr eken.
Derekkóz: https://turkystan.kz/article/
"Adyrna" ulttyq portaly
