«Abai joly» roman epopeiasynyŋ alǧaş jaryq körıp, keiın senzuraǧa ūşyraǧan nūsqasy qaitara jaryq kördı. Kıtaptyŋ şyǧaruşysy ideianyŋ qalai jüzege asqanyn äŋgımeleidı. Ǧylymi institut ökılı mūndai nūsqa 26 jyl būryn bır ret jaryq körgenın aitady.
Qazaqtyŋ bır tuar dana aqyny Abai turaly jazylǧan eŋbek – Mūhtar Äuezoovtıŋ «Abai joly» roman-epopeiasy. 82 jyl būryn jaryq körgen sovettık talaptarǧa sai özgerıske de ūşyraǧany belgılı. Alǧaş 1942 jyly, sosyn 1947 jyly romannyŋ bırınşı jäne ekınşı kıtaby jaryq körgen. Romannyŋ alǧaşqy ekı kıtaby sol alǧaşqy jaryq körgen nūsqada taiauda Marfu Press baspasynan jaryqqa şyqty.
Kıtaptyŋ şyǧaruşysy Marfuǧa Şapiian būl dünienı «Abai jolynyŋ» tüpnūsqasy» dep atapty.
Mūhtar Äuezov atyndaǧy ädebiet jäne öner instituty direktorynyŋ ǧylymi jūmys jönındegı orynbasary Almira Qalieva kezınde jazuşy şyǧarmalarynyŋ 50 tomdyq jinaǧyna romannyŋ alǧaşqy ekı kıtabynyŋ özgerıske ūşyraǧan nūsqasy jaryq körgenın aitady. Aituynşa, özgertılmegen tüpnūsqa 1997 jyly bır ret jaryq körgen. Sonda 336 betten tūratyn “Abai joly” “Jetı jarǧy” baspasynan basylyp şyqqan eken. Almira Qalieva «Mūhtar Äuezovtıŋ dünieden ötkenıne 75 jyl älı tolǧan joq. Būl degenımız – 75 jyl tolǧannan keiın ǧana jazuşynyŋ mūrasy jalpy ūlttyq mūraǧa ainalady da, ony kez kelgen adam basuǧa mümkındık ala alady. Äzırge Äuezovtıŋ ūrpaǧy avtorlyq qūqyqqa ie,» - deidı.
Al Marfuǧa Şapiian «Abai joly» romany epopeiasynyŋ alǧaşqy nūsqasyn ūly jazuşy mūrasyna ie Almatydaǧy Mūhtar Äuezov muzei üiınıŋ direktory Diar Qonaevtyŋ rūqsatymen jaryqqa şyqqanyn aitady.
Jaŋadan şyqqan kıtaptyŋ aŋdatpasynda «Būl kıtapta M. Äuezovtıŋ qazaq aqyny, aǧartuşysy Abai Qūnanbaiūlynyŋ ömırın jaza otyryp, sol kezdegı el tarihyn tūtastai qamtyǧan «Abai joly» romanynyŋ 1942 jyly şyqqan alǧaşqy, senzuraǧa ūşyramaǧan nūsqasy berılgen. Mūnda aqyn-jazuşylardyŋ esımderı, öleŋderı özgertılmegen» delıngen.
Osy jetekpen Marfuǧa Şapiiandy sözge tartyp kördık.
- «Abai jolynyŋ tüp nūsqasy jaryq kördı» dep jazypsyz. Ony basyp şyǧaruǧa qanşa küş kettı? Qanşa uaqytyŋyzdy arnadyŋyz? Onyŋ özgertılmegen mätının qaidan taptyŋyz, qūpiia bolmasa?
- «Abai jolynyŋ» tüpnūsqasyn şyǧaruǧa ekı jylymyzdy arnadyq. 1942 jäne 1947 jyldary jaryq körgen ekı kıtapty Mūhtar Äuezovtıŋ alǧaşqy Abaiy dep aituǧa bolady. Alǧaşqy tomdary «Abai» degen ataumen jaryq köredı. Bız sol ataumen qaldyrdyq. Alǧaşynda ışkı jūmystaryna, ony kompiuterge engızuge bıraz uaqyt kettı. Bız redaktorlyq jūmys jasaǧan joqpyz. Äuezov qalai jazdy, solai qaldyrdyq. Būl kıtapty öz qarjymyzǧa şyǧaryp otyrmyz. Alǧaşqy tom – 400 bet, ekınşı tom – 416 bet, öte qalyŋ kıtap.
Kıtapty basyp şyǧaru üşın şyǧyn tolyq özımızden şyǧatyn bolǧandyqtan, aldymen qarjymyzdyŋ basyn qūrap aludy küttık. Sondai jūmystarmen ainalysyp jürgendıkten būl kıtaptyŋ jaryq köruı ekı jylǧa sozyldy. Al negızgı mätındık nūsqany “Ūlttyq kıtaphana” qorynan aldyq.
- «Abai jolyna» degen erekşe qyzyǧuşylyq qaşan bastaldy?
- Mektepte oqyp jürgenımde äjeme ünemı kıtap oqyp berıp, kıtap oqu ädetın qalyptastyrdym. Men alǧaş ret «Abai jolyn» altynşy synybynda äjemmen bırge qystyŋ ūzaq keşınde oqyp bastaǧanmyn.
Şynyn aitsam, «Abai jolyn» oqu turaly oi qaidan kelgenın bılmeimın. Bıraq sol jyldary keşkı tamaqtan keiın peştıŋ janyna jaiǧasyp, «Abai jolynyŋ» tört tomyn oqyǧanbyz. Soŋǧy tomda Abai qaitys bolǧan sätte äjemmen bırge köpke deiın ony ūmyta almai, qaiǧyryp jürdık. Odan bölek mektepte de yŋǧaily sätte Abai, Qūnanbai turaly taldap, oiymdy aitatynmyn. Qūnanbaidyŋ äreketterın kıtaptan oqyǧan soŋ ony jek körıp te ketken kezder boldy.
- «Abai jolynyŋ» özgermegen tüpnūsqasy turaly alǧaş qalai bıldıŋız?
- Ädebiet portalynda jūmys ıstep jürıp «Abai joly» qalai jazyldy degen taqyrypta maqala jazdym. «Abai jolynyŋ» tüpnūsqasyn ızdeu turaly oi keiınnen paida boldy. Özım tūlǧalardy ızdep zerttegendı, tarihty oqyǧandy jaqsy köremın Keiınnen tüpnūsqanyŋ baryn bıldım. Sol sätte maǧan «Abai jolynyŋ» özgertılmegen, tolyq nūsqasyn oqu arman boldy. Mendegı Qūnanbai turaly oi-pıkır, onyŋ obrazy turaly qyzyǧuşylyq boldy. Joǧaryda aitqanymdai «Abai jolyna» qatysty qyzyqty derekterge tap boldym.
1942 jylǧy nūsqasynyŋ özı öte ülken qiyndyqpen şyqqany turaly bıldım. Qūnanbaidyŋ keiıngı nūsqadaǧydai «qatal, jauyz» emes ekenın bılgende taqyryp aşyla tüstı.
Osy kıtapty daiyndau barysynda menıŋ baiqaǧanym «Abai joly» menıŋ esımnen şyqpapty. Bükıl keiıpkerdı, siujettı esımde saqtappyn. «Abai joly» taiǧa taŋba basqandai menıŋ sanamda saqtalypty. Ekı kıtaptyŋ özgeşelıgı bar.
Abai turaly Tūrsyn Jūrtbai aǧamen sūhbattastym, Abai elınıŋ aqsaqaly Beken İsabaevpen äŋgımelestım. Sol sekıldı Abai turaly äŋgımeler menıŋ sanamda Qūnanbai obrazyn jaŋa beinede qalyptastyrdy. Keiınnen būl taqyrypty zerttei kele Äuezovtıŋ būl kıtapty 1940 jyly bıtırgenın bıldım. Keiınnen avtor latyn qarpımen jazylǧan nūsqany baspaǧa alyp keledı. Söitıp oǧan kirillisada jazylu keregın aityp, syltau tauyp, qaitaryp jıberedı. Öitkenı sol kezderı bızdıŋ älıpbiımızdıŋ kirillisaǧa endı köşıp jatqan sätı. Ol kirillisaǧa audarylǧan nūsqasyn tez jazdyryp äkelgen eken. Alyp kelgenımen ol kıtap baspadan şyǧarylmai bıraz tūryp qalady. Nege? Sebebı joǧary jaqtan «Abai jolyn» basuǧa eşkım müddelı bolmaidy.
Beisembai Kenjebaev degen myqty ǧalym aǧamyz bar. Ol kısı basyn qaterge tıgıp, jauapkerşılıktı özıne alyp, eşkımge aitpai baspaǧa tapsyryp jıberedı. Avtor Mūhtar Äuezovtıŋ özı kıtaptyŋ basylyp şyqqanyn qolyna tigende baryp bıledı. Sebebı ekı jyl boiy baspa qabyldamaǧan tuyndydan ümıt te üzılgen bolsa kerek-tı.
Sodan keiın Beisembai Kenjebaev sögıs alyp, tıptı jūmysynan quylady. Bıraq osy kıtaptyŋ halyqqa jetuıne solai qyzmet etıp ketedı. Mıne, solai 1942 jyly kıtaptyŋ alǧaşqy tomy jaryq köredı. Halyq öte jyly qabyldaidy. Bauyrjan Momyşūly da soǧysta jürıp, kıtapty oqidy. Avtorǧa kıtaptan alǧan äserın jazyp hat ta joldaǧan eken.
- Bala künıŋızde oqyǧan «Abai joly» men sız jaryqqa şyǧarǧan «Abai jolynyŋ» tüpnūsqasynda qandai özgeşelık bar?
- 1947 jyly kıtaptyŋ ekınşı tomy jaryq köredı. Bıraq 1950 jyly Stalin repressiiasyn qaita bastaidy. Bızdıŋ Abaiǧa deiıngı aqyn-jazuşylarymyz, tarihi tūlǧalarymyz joqqa şyǧarylady. Äuezovtıŋ bırınşı tomynda bala Abaiǧa Barlas pen Baikökşe degen aqyndar kelıp, bata beredı ǧoi. Alǧaşqy tüpnūsqada oǧan bata bergen Dulat Babataiūly ekenı jazylǧan. Tıptı ol kısınıŋ öleŋderı de qoldanylady.
Sol jyldary Şortanbai Qanaiūly, Mūrat Mönkeūlyn «handyq-feodaldyq däuırdı aŋsady» dep olardyŋ tuyndylaryn oquǧa tyiym salady. Sodan Mūhtar Äuezov amaly tausylǧannan özı oiynan Barlas degen keiıpkerdı şyǧaryp, Dulat Babataiūlynyŋ esımın alyp tastaidy. Odan bölek Sabyrbai aqyn, Janaq aqyn, jalpy köptegen halyq aqyndarynyŋ atyn özgertuge mäjbür bolady.
Mūhtar Äuezov «Menıŋ qatelıkterım» degen özınıŋ jazbasynda «Men Dulattan özımnıŋ keiıpkerımdı araşalap aldym. Ony jazuym qatelık bolypty» degen sekıldı pıkırın aitady. Odan bölek «Kökbai men Şūbar ekeuın äşkerelei tüsıp, Abaiǧa jau retınde körsetuım kerek» degen özgerıster bar. Al Şūbar degen Şäkärımnıŋ laqap aty (prototip) ekenın bılesızder.
Menıŋ jüregıme qatty tigen özgerıs bar. Ol bız şyǧarǧan nūsqada Abaidyŋ balasy Tūraǧūldyŋ esımı bar. Tūraǧūl – Abaidyŋ balasy. Al bızge jetken nūsqada onyŋ esımın alyp tastaǧan. Onyŋ ornyna Abaidyŋ balasy taǧy bır balasy Maǧauiia atalady. Nege? Sebebı Tūraǧūl Abaiūly Alaş ziialylarynyŋ qatarynda boldy, qoian-qoltyq aralasty. Äuezovtıŋ keiıngı «Abai jolynda» tügeldei Tūraǧūl atalǧan tūstary alyp tastaǧan.
- Keŋestık däuırde qazaq halqynyŋ ömırın, dästürın, ädet-ǧūrpyn aşyp jazuǧa, baiandauǧa bolmaityn. Özgertılmegen «Abai jolynda» da synǧa ūşyraǧan «qazaqbaişylyq» tūstary kezdesedı me?
- Taǧy bır özgertılgen tūsy – qatyn aiyrbastau, kelınşekterın aiyrbastau oqiǧasy. Būl oqiǧany avtor öz şyǧarmasynan alyp tastaǧan. Jazuşy Ǧabit Müsırepov būl oqiǧaǧa qatysty özınıŋ synyn aitqan. Bırı – Qodar men Qamqa oqiǧasy bolsa, bırı – kelınşek aiyrbastau. Būl qoǧamǧa jat qylyq. Ǧabit Müsırepovtıŋ «Būl qazaqqa jat qylyq!» degen pıkırınen soŋ avtor Mūhtar Äuezov «Abai jolynyŋ» jaŋa nūsqasynda sol tūsty alyp tastaǧan. Odan bölek köptegen özgerıster bar. Ony oqyrmannyŋ özı oqyp, bılsın degım keledı.
- Ülken jauapkerşılıktı moiynǧa almai tūryp jüreksınu, nemese qorqynyş boldy ma?
- Mende basynda küdık basym boldy. Sebebı «jūrttyŋ bärıne bırdei qyzyq bola ma? Olar tüpnūsqany oqyǧysy kele me? Älde özgertılgen nūsqany oqi bere me?» degen sūraqtar men uaiym köp boldy. Būl kıtapqa köp küş pen qarajat kettı. Bız üşın oqyrmannyŋ ılıp alyp ketkenı maŋyzdy. Eŋ basynda Mūhtar Äuezov «Abai jolyn» tüp nūsqada «Abai» dep jazǧan eken. Sol sebeptı bırınşı jäne ekınşı tomdy jaryqqa şyǧarǧanda bız de atauyn özgertpei «Abai» dep qaldyrudy jön sanadyq.
- Būl kıtap oqyrmanǧa qanşalyqty ötımdı boldy? Oqyrmannyŋ pıkırı qandai?
- Kıtaptyŋ tüpnūsqasy şyqqanyn estıgen oqyrmannyŋ barlyǧy jappai quanyp, rizaşylyǧyn bıldırıp jatyr. Tıptı «Būl eŋbektı şyǧaru bızdıŋ ǧylymi mekemelerdıŋ jūmysy edı. Sondai eŋbektı özderıŋ şyǧaryp jatyrsyŋdar» dep erlıkke balap, batasyn berıp jatqandar bar. Bız öte quanyştymyz. Būl ideia üşın bızdı qoldap jatqandar bar. Būl – bız üşın ülken märtebe!
- «Abai jolynyŋ» bırınşı jäne ekınşı tomdaryn şyǧaryp otyrsyzdar. Üşınşı jäne törtınşı tomdy kütuge bola ma?
- Bız şyǧaryp otyrǧan kıtap «Abai jolynyŋ» bırınşı jäne ekınşı tomy. Üşınşı jäne törtınşı tomdy şyǧarmaimyz. Öitkenı olar 1950 jyldary jazylǧan. Keŋestık saiasatqa yŋǧailanyp jazylǧan. Sol sebeptı bız ol tomdardy şyǧarmaimyz dep şeştık. Sebebı özgerıske ūşyraǧan däl osy bırınşı, ekınşı tom. Bızdıŋ basty maqsat – Abai turaly aitylǧan tüpnūsqany saqtau, sony köpke taratu.
- Sūhbatyŋyzǧa raqmet!
Symbat Nauhan
«Adyrna» ūlttyq portaly
