«Abaı joly» roman epopeıasynyń alǵash jaryq kórip, keıin enzýraǵa ushyraǵan nusqasy qaıtara jaryq kórdi. Kitaptyń shyǵarýshysy ıdeıanyń qalaı júzege asqanyn áńgimeleıdi. Ǵylymı ınstıtýt ókili mundaı nusqa 26 jyl buryn bir ret jaryq kórgenin aıtady.
Qazaqtyń bir týar dana aqyny Abaı týraly jazylǵan eńbek – Muhtar Áýezoovtiń «Abaı joly» roman-epopeıasy. 82 jyl buryn jaryq kórgen sovettik talaptarǵa saı ózgeriske de ushyraǵany belgili. Alǵash 1942 jyly, sosyn 1947 jyly romannyń birinshi jáne ekinshi kitaby jaryq kórgen. Romannyń alǵashqy eki kitaby sol alǵashqy jaryq kórgen nusqada taıaýda Marfu Press baspasynan jaryqqa shyqty.
Kitaptyń shyǵarýshysy Marfýǵa Shapııan bul dúnıeni «Abaı jolynyń» túpnusqasy» dep atapty.
Muhtar Áýezov atyndaǵy ádebıet jáne óner ınstıtýty dırektorynyń ǵylymı jumys jónindegi orynbasary Almıra Qalıeva kezinde jazýshy shyǵarmalarynyń 50 tomdyq jınaǵyna romannyń alǵashqy eki kitabynyń ózgeriske ushyraǵan nusqasy jaryq kórgenin aıtady. Aıtýynsha, ózgertilmegen túpnusqa 1997 jyly bir ret jaryq kórgen. Sonda 336 betten turatyn “Abaı joly” “Jeti jarǵy” baspasynan basylyp shyqqan eken. Almıra Qalıeva «Muhtar Áýezovtiń dúnıeden ótkenine 75 jyl áli tolǵan joq. Bul degenimiz – 75 jyl tolǵannan keıin ǵana jazýshynyń murasy jalpy ulttyq muraǵa aınalady da, ony kez kelgen adam basýǵa múmkindik ala alady. Ázirge Áýezovtiń urpaǵy avtorlyq quqyqqa ıe,» - deıdi.
Al Marfýǵa Shapııan «Abaı joly» romany epopeıasynyń alǵashqy nusqasyn uly jazýshy murasyna ıe Almatydaǵy Muhtar Áýezov mýzeı úıiniń dırektory Dıar Qonaevtyń ruqsatymen jaryqqa shyqqanyn aıtady.
Jańadan shyqqan kitaptyń ańdatpasynda «Bul kitapta M. Áýezovtiń qazaq aqyny, aǵartýshysy Abaı Qunanbaıulynyń ómirin jaza otyryp, sol kezdegi el tarıhyn tutastaı qamtyǵan «Abaı joly» romanynyń 1942 jyly shyqqan alǵashqy, enzýraǵa ushyramaǵan nusqasy berilgen. Munda aqyn-jazýshylardyń esimderi, óleńderi ózgertilmegen» delingen.
Osy jetekpen Marfýǵa Shapııandy sózge tartyp kórdik.
- «Abaı jolynyń túp nusqasy jaryq kórdi» dep jazypsyz. Ony basyp shyǵarýǵa qansha kúsh ketti? Qansha ýaqytyńyzdy arnadyńyz? Onyń ózgertilmegen mátinin qaıdan taptyńyz, qupııa bolmasa?
- «Abaı jolynyń» túpnusqasyn shyǵarýǵa eki jylymyzdy arnadyq. 1942 jáne 1947 jyldary jaryq kórgen eki kitapty Muhtar Áýezovtiń alǵashqy Abaıy dep aıtýǵa bolady. Alǵashqy tomdary «Abaı» degen ataýmen jaryq kóredi. Biz sol ataýmen qaldyrdyq. Alǵashynda ishki jumystaryna, ony kompıýterge engizýge biraz ýaqyt ketti. Biz redaktorlyq jumys jasaǵan joqpyz. Áýezov qalaı jazdy, solaı qaldyrdyq. Bul kitapty óz qarjymyzǵa shyǵaryp otyrmyz. Alǵashqy tom – 400 bet, ekinshi tom – 416 bet, óte qalyń kitap.
Kitapty basyp shyǵarý úshin shyǵyn tolyq ózimizden shyǵatyn bolǵandyqtan, aldymen qarjymyzdyń basyn qurap alýdy kúttik. Sondaı jumystarmen aınalysyp júrgendikten bul kitaptyń jaryq kórýi eki jylǵa sozyldy. Al negizgi mátindik nusqany “Ulttyq kitaphana” qorynan aldyq.
- «Abaı jolyna» degen erekshe qyzyǵýshylyq qashan bastaldy?
- Mektepte oqyp júrgenimde ájeme únemi kitap oqyp berip, kitap oqý ádetin qalyptastyrdym. Men alǵash ret «Abaı jolyn» altynshy synybynda ájemmen birge qystyń uzaq keshinde oqyp bastaǵanmyn.
Shynyn aıtsam, «Abaı jolyn» oqý týraly oı qaıdan kelgenin bilmeımin. Biraq sol jyldary keshki tamaqtan keıin peshtiń janyna jaıǵasyp, «Abaı jolynyń» tórt tomyn oqyǵanbyz. Sońǵy tomda Abaı qaıtys bolǵan sátte ájemmen birge kópke deıin ony umyta almaı, qaıǵyryp júrdik. Odan bólek mektepte de yńǵaıly sátte Abaı, Qunanbaı týraly taldap, oıymdy aıtatynmyn. Qunanbaıdyń áreketterin kitaptan oqyǵan soń ony jek kórip te ketken kezder boldy.
- «Abaı jolynyń» ózgermegen túpnusqasy týraly alǵash qalaı bildińiz?
- Ádebıet portalynda jumys istep júrip «Abaı joly» qalaı jazyldy degen taqyrypta maqala jazdym. «Abaı jolynyń» túpnusqasyn izdeý týraly oı keıinnen paıda boldy. Ózim tulǵalardy izdep zerttegendi, tarıhty oqyǵandy jaqsy kóremin Keıinnen túpnusqanyń baryn bildim. Sol sátte maǵan «Abaı jolynyń» ózgertilmegen, tolyq nusqasyn oqý arman boldy. Mendegi Qunanbaı týraly oı-pikir, onyń obrazy týraly qyzyǵýshylyq boldy. Joǵaryda aıtqanymdaı «Abaı jolyna» qatysty qyzyqty derekterge tap boldym.
1942 jylǵy nusqasynyń ózi óte úlken qıyndyqpen shyqqany týraly bildim. Qunanbaıdyń keıingi nusqadaǵydaı «qatal, jaýyz» emes ekenin bilgende taqyryp ashyla tústi.
Osy kitapty daıyndaý barysynda meniń baıqaǵanym «Abaı joly» meniń esimnen shyqpapty. Búkil keıipkerdi, sıýjetti esimde saqtappyn. «Abaı joly» taıǵa tańba basqandaı meniń sanamda saqtalypty. Eki kitaptyń ózgesheligi bar.
Abaı týraly Tursyn Jurtbaı aǵamen suhbattastym, Abaı eliniń aqsaqaly Beken Isabaevpen áńgimelestim. Sol sekildi Abaı týraly áńgimeler meniń sanamda Qunanbaı obrazyn jańa beınede qalyptastyrdy. Keıinnen bul taqyrypty zertteı kele Áýezovtiń bul kitapty 1940 jyly bitirgenin bildim. Keıinnen avtor latyn qarpimen jazylǵan nusqany baspaǵa alyp keledi. Sóıtip oǵan kırıllıada jazylý keregin aıtyp, syltaý taýyp, qaıtaryp jiberedi. Óıtkeni sol kezderi bizdiń álipbıimizdiń kırıllıaǵa endi kóship jatqan sáti. Ol kırıllıaǵa aýdarylǵan nusqasyn tez jazdyryp ákelgen eken. Alyp kelgenimen ol kitap baspadan shyǵarylmaı biraz turyp qalady. Nege? Sebebi joǵary jaqtan «Abaı jolyn» basýǵa eshkim múddeli bolmaıdy.
Beısembaı Kenjebaev degen myqty ǵalym aǵamyz bar. Ol kisi basyn qaterge tigip, jaýapkershilikti ózine alyp, eshkimge aıtpaı baspaǵa tapsyryp jiberedi. Avtor Muhtar Áýezovtiń ózi kitaptyń basylyp shyqqanyn qolyna tıgende baryp biledi. Sebebi eki jyl boıy baspa qabyldamaǵan týyndydan úmit te úzilgen bolsa kerek-ti.
Sodan keıin Beısembaı Kenjebaev sógis alyp, tipti jumysynan qýylady. Biraq osy kitaptyń halyqqa jetýine solaı qyzmet etip ketedi. Mine, solaı 1942 jyly kitaptyń alǵashqy tomy jaryq kóredi. Halyq óte jyly qabyldaıdy. Baýyrjan Momyshuly da soǵysta júrip, kitapty oqıdy. Avtorǵa kitaptan alǵan áserin jazyp hat ta joldaǵan eken.
- Bala kúnińizde oqyǵan «Abaı joly» men siz jaryqqa shyǵarǵan «Abaı jolynyń» túpnusqasynda qandaı ózgeshelik bar?
- 1947 jyly kitaptyń ekinshi tomy jaryq kóredi. Biraq 1950 jyly Stalın repressııasyn qaıta bastaıdy. Bizdiń Abaıǵa deıingi aqyn-jazýshylarymyz, tarıhı tulǵalarymyz joqqa shyǵarylady. Áýezovtiń birinshi tomynda bala Abaıǵa Barlas pen Baıkókshe degen aqyndar kelip, bata beredi ǵoı. Alǵashqy túpnusqada oǵan bata bergen Dýlat Babataıuly ekeni jazylǵan. Tipti ol kisiniń óleńderi de qoldanylady.
Sol jyldary Shortanbaı Qanaıuly, Murat Mónkeulyn «handyq-feodaldyq dáýirdi ańsady» dep olardyń týyndylaryn oqýǵa tyıym salady. Sodan Muhtar Áýezov amaly taýsylǵannan ózi oıynan Barlas degen keıipkerdi shyǵaryp, Dýlat Babataıulynyń esimin alyp tastaıdy. Odan bólek Sabyrbaı aqyn, Janaq aqyn, jalpy kóptegen halyq aqyndarynyń atyn ózgertýge májbúr bolady.
Muhtar Áýezov «Meniń qatelikterim» degen óziniń jazbasynda «Men Dýlattan ózimniń keıipkerimdi arashalap aldym. Ony jazýym qatelik bolypty» degen sekildi pikirin aıtady. Odan bólek «Kókbaı men Shubar ekeýin áshkereleı túsip, Abaıǵa jaý retinde kórsetýim kerek» degen ózgerister bar. Al Shubar degen Shákárimniń laqap aty (prototıp) ekenin bilesizder.
Meniń júregime qatty tıgen ózgeris bar. Ol biz shyǵarǵan nusqada Abaıdyń balasy Turaǵuldyń esimi bar. Turaǵul – Abaıdyń balasy. Al bizge jetken nusqada onyń esimin alyp tastaǵan. Onyń ornyna Abaıdyń balasy taǵy bir balasy Maǵaýııa atalady. Nege? Sebebi Turaǵul Abaıuly Alash zııalylarynyń qatarynda boldy, qoıan-qoltyq aralasty. Áýezovtiń keıingi «Abaı jolynda» túgeldeı Turaǵul atalǵan tustary alyp tastaǵan.
- Keńestik dáýirde qazaq halqynyń ómirin, dástúrin, ádet-ǵurpyn ashyp jazýǵa, baıandaýǵa bolmaıtyn. Ózgertilmegen «Abaı jolynda» da synǵa ushyraǵan «qazaqbaıshylyq» tustary kezdesedi me?
- Taǵy bir ózgertilgen tusy – qatyn aıyrbastaý, kelinshekterin aıyrbastaý oqıǵasy. Bul oqıǵany avtor óz shyǵarmasynan alyp tastaǵan. Jazýshy Ǵabıt Músirepov bul oqıǵaǵa qatysty óziniń synyn aıtqan. Biri – Qodar men Qamqa oqıǵasy bolsa, biri – kelinshek aıyrbastaý. Bul qoǵamǵa jat qylyq. Ǵabıt Músirepovtiń «Bul qazaqqa jat qylyq!» degen pikirinen soń avtor Muhtar Áýezov «Abaı jolynyń» jańa nusqasynda sol tusty alyp tastaǵan. Odan bólek kóptegen ózgerister bar. Ony oqyrmannyń ózi oqyp, bilsin degim keledi.
- Úlken jaýapkershilikti moıynǵa almaı turyp júreksiný, nemese qorqynysh boldy ma?
- Mende basynda kúdik basym boldy. Sebebi «jurttyń bárine birdeı qyzyq bola ma? Olar túpnusqany oqyǵysy kele me? Álde ózgertilgen nusqany oqı bere me?» degen suraqtar men ýaıym kóp boldy. Bul kitapqa kóp kúsh pen qarajat ketti. Biz úshin oqyrmannyń ilip alyp ketkeni mańyzdy. Eń basynda Muhtar Áýezov «Abaı jolyn» túp nusqada «Abaı» dep jazǵan eken. Sol sebepti birinshi jáne ekinshi tomdy jaryqqa shyǵarǵanda biz de ataýyn ózgertpeı «Abaı» dep qaldyrýdy jón sanadyq.
- Bul kitap oqyrmanǵa qanshalyqty ótimdi boldy? Oqyrmannyń pikiri qandaı?
- Kitaptyń túpnusqasy shyqqanyn estigen oqyrmannyń barlyǵy jappaı qýanyp, rızashylyǵyn bildirip jatyr. Tipti «Bul eńbekti shyǵarý bizdiń ǵylymı mekemelerdiń jumysy edi. Sondaı eńbekti ózderiń shyǵaryp jatyrsyńdar» dep erlikke balap, batasyn berip jatqandar bar. Biz óte qýanyshtymyz. Bul ıdeıa úshin bizdi qoldap jatqandar bar. Bul – biz úshin úlken mártebe!
- «Abaı jolynyń» birinshi jáne ekinshi tomdaryn shyǵaryp otyrsyzdar. Úshinshi jáne tórtinshi tomdy kútýge bola ma?
- Biz shyǵaryp otyrǵan kitap «Abaı jolynyń» birinshi jáne ekinshi tomy. Úshinshi jáne tórtinshi tomdy shyǵarmaımyz. Óıtkeni olar 1950 jyldary jazylǵan. Keńestik saıasatqa yńǵaılanyp jazylǵan. Sol sebepti biz ol tomdardy shyǵarmaımyz dep sheshtik. Sebebi ózgeriske ushyraǵan dál osy birinshi, ekinshi tom. Bizdiń basty maqsat – Abaı týraly aıtylǵan túpnusqany saqtaý, sony kópke taratý.
- Suhbatyńyzǵa raqmet!
Symbat Naýhan
«Adyrna» ulttyq portaly
