35 jylyn Abai älemın zertteuge arnaǧan Almahan Mūhambetqaliqyzynyŋ biyl abaitanu salasynda 2 eŋbegı jaryq kördı. «Abai joly» keiıpkerlerı jäne Abai» men «Abai ömırı men şyǧarmaşylyǧy hronologiiasy» dep atalatyn kıtaptar oqyrmandarǧa Abai tūlǧasyn jaŋa qyrynan tanytuǧa jol aşady dep kütıledı.
«ÄZIMHAN – ÄLİHANNYŊ KÖRKEM TŪLǦALYQ NYŞANY»
– Almahan apai, biyl sızdıŋ tört kıtabyŋyz jaryqqa şyqty. Qūttyqtaimyz! Onyŋ ekeuı Abaidyŋ öımır men şyǧarmaşylyǧyna qatysty. Sol jolda 35 jyl boiy üzdıksız zertteu jürgızıp kelesız. Osy Abai älemıne bet būruyŋyzǧa naqty ne türtkı boldy?
– Osy künge deiıngı atqarǧan eŋbegımnıŋ sübelı, qarymdy, elge qajet dünieler ekenın özım ıştei sezınıp, quanyp jüremın. Öitkenı 35 jyl az uaqyt emes.
Men Abaidyŋ jolyna oŋailyqpen tüsken joqpyn. Tıptı basynda Abai jolyna tüsem dep armandaǧan da emespın. Alǧaşynda Abaidyŋ şyǧarmaşylyǧy men mūrasyn, Abai älemın öz käsıbımnıŋ aiasynda ǧana paidalandym. Bıraq Abaidyŋ esıgınen attau, terezesınen syǧalau – Abai älemıne enu oŋai şarua emes ekenıne közım jettı. Sol jolda jürıp, keiınnen Abai menıŋ ǧūmyrlyq mūram ekenın ūqtym.
«Abai joly» romanyndaǧy keiıpkerler, Abaidyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧyna arnalǧan hronologiia – menıŋ alǧaşqy eŋbek jolymda ǧylymi taqyryp retınde ūsynǧan jūmystarym bolatyn. Būl eŋbekterım jyl ötken saiyn keŋeiıp, tereŋdei tüstı. Biyl Abaidyŋ 180 jyldyq mereitoiy qarsaŋynda jaryqqa şyqty. Osy ülken dünielerdı būryn da bırneşe ret baspaǧa ūsynǧan edım, alaida sätı osy jyly tüstı. Biyl ekı kıtabym jaryq kördı.
Būl menıŋ eŋbegımnıŋ el aldynda elengenı dep bılemın. Eldıŋ nazaryna ūsynylǧan būl dünieler – osy uaqytqa deiın atqarǧan jūmysym men sarp etken uaqytymnyŋ nätijesı.
Abai jolyna eşkım armandap tüse bermeidı. Abaidy oqu, Abai älemın meŋgeru – būl tylsym bır qūdıret. Abai jolyna bır tüskennen keiın, odan şyǧyp ketu de qiyn. Qysqasy, Abai älemıne kıru qanşalyqty qiyn bolsa, odan şyǧu da sonşalyqty auyr.
Sondyqtan aldaǧy ömırımde maŋdaiyma jazylǧan taǧdyrdy osy Abai älemıne arnauǧa bel budym.
– Sız eŋbegıŋızde «Abai joly» keiıpkerlerın tarihi tūlǧalarmen säikestendıresız. Mysaly, Şūbar, Därmen – Şäkärımnıŋ beinelerı, Äzımhan – Älihan Bökeihannyŋ beinesı, Barlas – Dulat Babataiūlynyŋ prototipı dep körsetkensız. Ony qalai anyqtadyŋyz? Sızge eŋ kürdelı bolǧan zertteu qaisysy edı?
– Şūbar men Därmen beinelerınıŋ Şäkärım Qūdaiberdıūlynyŋ prototipı ekenı belgılı. Būl jaiynda köptegen ǧalymdardyŋ eŋbekterınde de aitylady. Roman keiıpkerlerın oqyp otyrsaŋyz, olardyŋ boiynan Şäkärımnıŋ mınezı men ömır jolyn anyq baiqauǧa bolady. Şäkärımnıŋ ömırındegı qaişylyqtar men qiyndyqtar däl sol Şūbar men Därmennıŋ taǧdyry arqyly surettelgen.
Mūhtar Äuezov ömır sürgen kezeŋde Şäkärım de, Tūraǧūl da qoǧam tarapynan qysym körgenı belgılı. Sondyqtan jazuşy olardyŋ beinelerın aşyq türde bere almady. Sol siiaqty, Älihan Bökeihan men Şäkärımnıŋ bailanysy da tereŋ bolǧan. Ekeuınıŋ analary apaly-sıŋlılı bolǧany tarihi derekterden mälım. Abai men Älihannyŋ kezdespedı deu de qisynsyz, bıraq ol jönınde naqty jazba estelıkter saqtalmaǧandyqtan, būl mäsele töŋıregınde naqty pıkır aitu qiyn. Öitkenı tarihty būrmalauǧa bolmaidy.
Şūbar men Därmennıŋ beinesı arqyly Mūhtar Äuezov Şäkärımnıŋ ruhani biıktıgın, ūlt mädenietıne qosqan ülesın, aǧartuşylyq jäne qairatkerlık qasietterın körkem türde körsete bıldı.
Al romandaǧy Äzımhan beinesı – Älihan Bökeihanovtyŋ körkem tūlǧalyq nyşany. Ol – közı aşyq, bılımdı, ūlt müddesı üşın qyzmet etken ziialy qauym ökılı. Äzımhan arqyly jazuşy qazaq qoǧamyna jaŋa serpın bergen, halqyn oiatuǧa küş salǧan tūlǧanyŋ beinesın aşyp körsetedı.
Endı Dulat Babataiūlyna toqtalsaq, ol – zar zaman aqyndarynyŋ ırı ökılı. Mūhtar Äuezov alǧaşqyda ony «Abai joly» romanyna engızgısı kelgenımen, sol uaqyttyŋ saiasi jaǧdaiy mümkındık bermedı. Degenmen, tarihi derekterge süiensek, Abai bala kezınde Dulat aqynnan bata alǧan. Dulat Babataiūly bırneşe ai Abaidyŋ auylynda bolyp, jas Abaiǧa aqyl-keŋes berıp, batyrlar jyryn, dastandar men ertegılerın aityp tärbielegen. Zere men Ūljan da aqynǧa ülken qūrmet körsetıp, oǧan arnaiy üi tıgıp, syi-qūrmet körsetkenı turaly derekter bar.
Osy oqiǧalardyŋ barlyǧy Mūhtar Äuezovtıŋ şyǧarmasynda tūspalmen, astarly türde berılgen. Sebebı sol zamannyŋ saiasi ahualy jazuşyǧa tarihi tūlǧalardy aşyq suretteuge mümkındık bermedı.
– Al osy keiıpkerlerdıŋ ışınen özıŋızge ruhani tūrǧydan eŋ jaqyny qaisy boldy?
– "Abai joly" romanynda Abaidyŋ tuystyq ainalasyna kıretın 84 keiıpker bar. Al jalpy şyǧarmada 814 keiıpker beinelengen. Är keiıpkerdıŋ özındık oiy, ömır joly, mınez erekşelıgı men qairatkerlık bolmysy bar.
Būl romannyŋ bır de bır beinesı oqyrman nazarynan tys qalmaidy. Ärqaisysy – jeke tūlǧa, ärqaisysynan özıŋe qajettı taǧylym, oi, önege tabuǧa bolady.
Sol keiıpkerlerdıŋ ışınen “mynau maǧan erekşe jaqyn” dep bölıp aitu da qiyn. Öitkenı, är keiıpkerdıŋ boiynda Abai däuırınıŋ ruhy men qazaq bolmysynyŋ bır qyry körınıs tapqan.
«ÄR DETALDYŊ AITARY BAR EKENIN DÄLELDEGIM KELDI»
– Nege “Abai joly” eŋbegın aldyŋyz?
– "Abai joly" romanyn men alǧaş ret 1992 jyly Semeidegı Abai muzeiıne qyzmetke kırgen kezımnen bastap, qaitadan tereŋdep oqi bastadym. Būryn būl şyǧarmany jai ǧana körkem ädebiet retınde, oqiǧalar jelısın qyzyqtap oqyǧan edım. Al muzeide jūmys ıstei bastaǧan soŋ, är tarauyna, är keiıpkerıne özımşe üŋılıp, erekşe män berdım. Soǧan qaramastan, "Abai jolyn" tolyq tüsınu maǧan öte auyr boldy. Sebebı romanda 814 keiıpker bar, olardyŋ bärınıŋ kım ekenın, qai jerde, qandai ıs-äreket jasaitynyn miǧa toqyp alu oŋai emes.
Sonda da men Mūhtar Äuezovtıŋ ǧajaiyp zerektıgıne, jazuşylyq darynyna taŋ qaldym. Ol ärbır jer men su atauyn, ru attaryn, tıptı jylqynyŋ türlerın de şatastyrmai, naqtyly jazǧan. Mysaly, Abaidyŋ özı mıngen jylqynyŋ sany – 18. Jalpy romanda jüz qyryqtan astam jylqy atauy kezdesedı.
Solardyŋ bärın jeke-jeke sanap, ärqaisysynyŋ atyn, sipatyn, maǧynasyn tırnektep jinadym. Sonymen qatar, ūlttyq as mäzırı, kiım ülgılerı, salt-dästür körınısterı de öte köp. Būlardyŋ ärqaisysy — ūlt mädenietınıŋ ainasy. Menıŋ sol derekterdı jinaudaǧy basty maqsatym – är zattyŋ, är detaldyŋ öz aitary bar ekenın däleldeu edı.
Mysaly, qazaqtardyŋ būrynǧy tūrmys-tırşılıgınde kiımnıŋ özı adamnyŋ kım ekenın tanytqan. Qazaq eşqaşan “ruyŋ kım, qai jerdensıŋ?” dep sūramaǧan – onyŋ bärın kiım ülgısınen-aq aŋǧarǧan.
Tört saily taqiia, segız saily tymaq, torqaly şapan, pūşpaq şapan – mūnyŋ bärı iesınıŋ jasyna, märtebesıne, äleumettık deŋgeiıne qarai tıgılgen.
Qazaq mıngen aty men kigen kiımı arqyly kelgen qonaǧyn tanyǧan: kım öner adamy, kım şeşen, kım batyr, kım äulie ekenın bılgen.
Al qazırgı kezde bız, ökınışke qarai, sol bolmysty joǧaltyp aldyq. Üstımızge ne tüsse, sony kiemız, auzymyzǧa ne kelse, sony aitamyz. Öz ūlttyq deŋgeiımızde, öz bolmysymyzben jūmys ıstei almai jürgenımız qynjyltady.
Menıŋ oiymşa, "Abai joly" – bükıl qazaqty tärbieleitın şyǧarma. Bız şetelden nebır teoriialar men “motivasiialyq” ideialardy ızdep, bıreudıŋ aitqanyna elıktep jürgende, sonyŋ bärı özımızdıŋ Abaiymyzdyŋ, özımızdıŋ Äuezovımızdıŋ eŋbegınde tūrǧanyn eskermeimız.
"Abai jolynda" – qazaqtyŋ tal besıkten jer besıkke deiıngı ömırı täpıştep berılgen. Onda ūlttyŋ bolmysy, mädenietı, dılı, dını, önerı tügel qamtylǧan.
Sondyqtan da "Abai joly" är qazaqtyŋ törınde, är qazaqtyŋ jüregınde, är qazaqtyŋ qorjynynda boluy tiıs.
– Mūhtar Äuezovtıŋ «Abai joly» romanyndaǧy äielder beinesı arqyly qazaq qoǧamynyŋ qandai ruhani qūndylyqtary suretteledı?
– Mūhtar Äuezovtıŋ «Abai joly» romanynda beinelengen äielder – qazaq qoǧamynyŋ ruhani ainasy, ūlttyŋ ızgı qasietterın boiyna sıŋırgen tūlǧalar. Solardyŋ ışınde Zere, Ūljan, Toǧjan jäne Äigerımnıŋ orny erekşe.
Zere – bükıl auyldyŋ anasy atanǧan, parasaty men önegesı biık, halyqqa ūstaz bolǧan tūlǧa. Onyŋ azan şaqyryp qoiǧan aty – Toqbala. Zere körgendı otbasynan şyqqan, dästür men tärbienı tereŋ meŋgergen, el ışındegı ülken men kışınıŋ qadırın bıletın dana äiel. Ol tek öz ūlyn emes, bükıl auyl balasyn tärbieledı, el ışıne önege taratty. Zerenıŋ ärbır sözı auyl adamdary üşın zaŋ ıspettı edı.
Qazırgı qoǧamda da osyndai analar bolsa ǧoi deisıŋ. Sol Zere siiaqty auyldyŋ aqylgöiı, ūlttyŋ tärbieşısı bolatyn äielder bügınde sirek. Bıraq bälkım, el ışınde, közge körınbei jürgen sondai analar bar şyǧar.
Ūljan da Zere siiaqty köregen, sabyrly, sözge toqtai bıletın qazaq äielınıŋ aiqyn ülgısı. Ol da ūly Abaidyŋ boiyna adamdyq pen kısılıktı sıŋırgen analardyŋ bırı.
Toǧjan – Abaidyŋ alǧaşqy möldır mahabbaty. Ol Süiındıktıŋ qyzy, tektı jerdıŋ aruy. Toǧjan men Abai arasyndaǧy sezım – adam janynyŋ eŋ taza, päk küiın körsetetın körkem epizod. Olardyŋ mahabbaty – ötkınşı qūmarlyq emes, ruhani biıktıkke jeteleitın sezım. Toǧjan Abai jüregındegı alǧaşqy jalyn, alǧaşqy şabyt közı boldy.
Äigerımge kelsek, Abai ömırındegı erekşe tūlǧa bolǧanymen, onyŋ beinesı romanda bırşama şartty türde berılgen. Mūhtar Äuezov romandy jazǧan däuırde keibır taqyryptardy aşyq aituǧa bolmaityn saiasi şekteuler boldy. Sol sebeptı keibır qasietter Äigerımge berılgenımen, şyndyǧynda olardyŋ köbı Dılda beinesınen alynǧan. Dılda – Alşynbai bidıŋ ūrpaǧy, tektı äulettıŋ qyzy. Sol tektılık pen sūlulyq sipattary Äigerımnıŋ beinesınde körınıs tapqan.
Äigerım – änşı, önerlı, näzık jan. Abaidai ūly tūlǧanyŋ jary bolu — ekınıŋ bırınıŋ peşenesıne jazyla bermeitın taǧdyr. Bıraq Äigerım beinesın asyra därıpteu de dūrys emes. Ol öz däuırınıŋ şyndyǧymen şektelgen tūlǧa.
Al Abaidyŋ özı äieldı erekşe qūrmettegen. Onyŋ maqsat-mūraty adamzatty, bükıl qoǧamdy tärbieleu boldy. Mūhtar Äuezov «Abai joly» romanynda osy sezımder älemın körkem suretpen jetkızıp, Abaidyŋ ışkı jan düniesındegı näzık sätterdı tereŋ beinelei bıldı. Romandaǧy äielder – qazaq qoǧamynyŋ ruhani tıregı, ūlttyŋ ar-ojdany men sūlulyǧynyŋ körınısı.
«JANDY QİNAǦAN SŪRAQTYŊ JAUABYN ABAIDAN TABASYZ»
– Sız üşın Abai filosofiiasynyŋ eŋ özektı qaǧidasy ne? Ol bügıngı qoǧamǧa qalai äser etuı tiıs dep sanaisyz?
– Abai filosofiiasynyŋ ışındegı men özım jastarǧa bır ösiet etıp aitatynym – bırınşı qara sözı. Onda Abai: «Mal baǧu da qiyn, bala baǧu da qiyn, ǧylym baǧu da, bılım baǧu da, el baǧu da qiyn. Sondyqtan men özımnıŋ osy ǧūmyrym, ötken ömırımde bılgen-tüigenımnıŋ barlyǧyn qaǧazǧa jazyp keteiın. Kerek adam özıne qajetın alar, qajet bolmasa, öz sözım – özımdıkı» deidı.
Sonda osy bırınşı qara sözdıŋ özınen alǧan tüiın – qoǧamda qatelıksız eşteŋe joq eken. Mınsız qoǧam bolmaidy. Sonyŋ barlyǧyn körgen Abai özınıŋ ǧūmyr boiy jasaǧan qyzmetınde sony tüiıp, sony qara sözderıne jazyp ketedı.
Abaidyŋ filosofiiasy — bır öleŋnıŋ özınde tūnyp tūrǧan älem. Mysaly, “Segız aiaq” öleŋı jiyrma jetı buyndy şumaqtan tūrady. Bıraq sonyŋ ışınde bärı bar: tıl de tūr, adamnyŋ ary da tūr, ūiaty da, mädenietı de, jalǧyzdyǧy da tūr – bärı tūnyp tūr.
Sondyqtan men Abaidyŋ bır sözın bölıp alyp, “myna sözı keremet edı” dep taŋyrqap, taŋǧalyp, üzıp-jūlyp qarauǧa qarsymyn. Öitkenı Abaidy tūtas oqu kerek.
Sızdıŋ ışıŋızde, janyŋyzdy qinap jürgen qandai da bır sūraq bolsa, sonyŋ jauabyn Abai şyǧarmaşylyǧynan tabasyz.
Keide qazırgı bız ömır sürıp otyrǧan zaman – Abai körıp ketken zaman siiaqty. Ol bärın dälme-däl aityp ketkendei körınedı. Onyŋ ǧūlamalyǧy, ǧalamattyǧy da – mıne, osynda.
– Qazır jastar Abaidy köbıne äleumettık jelı sitatalary arqyly tanidy. Sızdıŋ oiyŋyzşa, Abaidy tereŋ tüsınu üşın bügıngı buynǧa ne jetıspeidı?
– Qazır äleumettık jelılerde Abaidyŋ atynan jazylǧan, bıraq şyn mänınde basqa adamdardyŋ oiy bolyp şyǧatyn sözder köp. Keibıreuler öz oiyn ötkızu üşın nemese öz pıkırın salmaqty etıp körsetu üşın ony “Abai aitty” dep jariialaidy. Mūndai jaǧdaida Abaidyŋ şynaiy mūrasyn tüsınu qiyndap barady.
Abaidy tereŋ tüsınu üşın onyŋ är sözın jattap alu şart emes. Eŋ bastysy – Abaidy oqi otyryp, adamnyŋ özın tanuy kerek. Öitkenı Abaidy oqu – öz jüregıŋe üŋılu, özıŋnıŋ kım ekenıŋdı, nege ūmtylyp jürgenıŋdı, ömırıŋde ne jetıspeitının tüsınu.
Abai “tolyq adam bol” deidı. Tolyq adam bolu üşın eŋ aldymen adam öz-özın tanuy kerek. Özın tanu – özıne ne qajet ekenın ūǧu. Abaidyŋ şyǧarmaşylyǧy osy sūraqtarǧa jauap beredı. Onda adamnyŋ ruhani damuynyŋ, ızdenısınıŋ, adamdyqtyŋ kıltı jatyr.
Abaidyŋ maqsaty — öz oqyrmanynyŋ ışkı özgerısıne sebep bolu. Ol “Jasymda ǧylym bar dep eskermedım, paidasyn köre tūra teksermedım” dep ökınedı. Būl — jai ökınış emes, keiıngı ūrpaqqa sabaq. Iаǧni, är adam ǧylym men bılımnıŋ paidasyn erte tüsınıp, ızdenuge talpynsa, Abaidyŋ armany oryndalady degen söz.
Abaidyŋ şyǧarmaşylyǧy — tek bır ūltqa emes, adam bolamyn degen är pendege arnalǧan ruhani qazyna. Onyŋ är öleŋı men qara sözı — adamnyŋ özın tanuǧa, ışkı älemın tärtıpke keltıruge baǧyttalǧan mäŋgılık baǧdarşam.
– Sūhbattasqanyŋyzǧa rahmet!
