Borba Kaıýma za Shakarıma

Sohranenıe pamıatı o lıýdıah, o sobytııah nemyslımo bez borby. Borba K.Mýhamedhanova za reabılıtaııý ımenı Shakarıma ı ego tvorchestva, kak ı mnogıh drýgıh znakovyh lıchnosteı nashego naroda, prodoljalas dolgo. Ona nachalas s momenta ego zanıatıı naýkoı, v kone 1930-h godov ı dlılas vplot do vyhoda Postanovlenııa K Kompartıı Kazahstana o Shakarıme v 1988 godý. Tekst Postanovlenııa opıralsıa na ıssledovanııa ýchenogo, vprochem, ı samo Postanovlenıe vyshlo blagodarıa ego dolgoı ı ýpornoı borbe.

Prıvedem starýıý zapıs ız kataloga: Abaıdyń Shákárimniń jas kezindegi minezin synap aıtqany [Qoljazba] : tapsyrýshy Q. Muhamedhanov. - 1940-1947. - 1 p. - Q-631. - №9. - Latyn árpinde. - QR ǴA kitaphanasynda saqtalǵan.

Eto malenkıı epızod ız ocherednoı peredachı K.Mýhamedhanovym na hranenıe v Akademııý naýk naıdennyh ım materıalov, ımeıýıh otnoshenıe k Abaıý ı Shakarımý. Trýdnye ekspedııı ı nahodkı, ıssledovanıe ı kommentırovanıe, podgotovka ı peredacha besennyh naıdennyh ı prokommentırovannyh ım materıalov na gosýdarstvennoe hranenıe v Akademııý naýk, v mýzeı ı arhıvy – etım on zanımalsıa s molodostı ı vsıý jızn. On by predan pamıatı o Shakarıme tak je, kak byl predan pamıatı obo vseh, kto byval v dome ego ota Mýhamedhana Seıtkýlova. Drýzıa ota dlıa nego stalı rodnymı lıýdmı.

S detstva ıa zapomnıla obraz Shakarıma. Ego fotografııa hranılas ý nas v dome sredı fotografıı mnogıh drýgıh ıstorıcheskıh lıchnosteı, kak Abaı ı ego ýchenıkı, alashordıny, jyraý ı batyry, akyny ı deıatelı teatra, a takje fotografıı potomkov ıstorıcheskıh lıchnosteı. Pomnıý orıgınalnýıý, ızognýtýıý poseredıne fotografııý ı neskolko ee kopıı, krome togo, v dome byl bolshoı portret Shakarıma. Lıýdı prıhodılı v dom postoıanno s rannego ýtra do pozdnego vechera, v vyhodnye ı prazdnıchnye dnı. Sklonıvshıs nad fotografıeı Shakarıma, onı podolgý ee rassmatrıvalı, a ote chto-to ývlechenno ım rasskazyval. Onı ego vnımatelno slýshalı, zadavalı voprosy ı opıat pogrýjalıs v ızýchenıe fotografıı ı v povestvovanıe ota. Po detskoı naıvnostı ıa dýmala, chto vse, kto ızobrajen na fotografııah, eto nashı rodstvennıkı. A o kom mojno bylo tak teplo ı dýshevno govorıt ı tak berejno otnosıtsıa k fotografııam ı dokýmentam, k pamıatı?

Kaıým s detstva zapomnıl knıgı, kotorye stoıalı na knıjnyh polkah v dome ota, sredı kotoryh bylı ı knıgı Shakarıma: ızdannye v Semıpalatınske v 1912 g. poemy Shakarıma «Qalqaman–Mamyr», «Eńlik–Kebek», a takje «Qazaq aınasy», «Shejire». Shakarım byl chastym gostem v dome ego ota Mýhamedhana Seıtkýlova v Semıpalatınske, a Kaıým vspomınal rasskaz ota:

«Shakarım byl krasıvoı vneshnostı, vysokıı ı vıdnyı chelovek. On byl masterom na vse rýkı, ı sam sebe shıl odejdý, golovnoı ýbor ı daje kojanýıý obýv. On ýmel delat ınstrýmenty – dombrý ı skrıpký».

V odın ız prıezdov v Semeı Shakarım ostanovılsıa ý Mýhamedhana. Kak-to ýtrom, popıv chaıý, Shakarım reshıl progýlıatsıa po gorodý ı skazal, chto vernetsıa k obedý. K obedý on ne vernýlsıa. Mýhamedhan Seıtkýlov zabespokoılsıa ı stal ıskat ego. Cherez nekotoroe vremıa v dom prıshel polıeıskıı ı soobıl, chto Seıtkýlova vyzyvaıýt v ýchastok. Kak okazalos, Shakarıma zaderjalı na ýlıe polıeıskıe ı dostavılı v ýchastok. Ý nego ne bylo prı sebe dokýmenta ı on tolko smog nazvat ımıa Mýhamedhana, v dome kotorogo ostanovılsıa. Vysokıı, nestandartnoı vneshnostı, v orıgınalnoı, sshıtoı ım samım odejde, v dlınnom shapane on pokazalsıa strajam porıadka podozrıtelnym. Onı prınıalı ego za shpıona ı arestovalı. Mýhamedhan srazý je poshel v polıeıskıı ýchastok ı osvobodıl ego.

A vsem ızvestnoe foto Shakarıma bylo sdelano ımenno v etot prıezd Shakarıma k Seıtkýlový 11 ıanvarıa 1912 goda. Eta fotografııa ı hranılas v dome Mýhamedhana Seıtkýlova kak pamıat o nem.

Syn Shakarıma – Ahat byl drýjen s Kaıýmom. Potomkı repressırovannyh lıýdeı otnosılıs k kategorıı vragov naroda ı sovetskaıa vlast ıh opasalas. Ahata arestovalı ı posadılı v odný ız tıýrem goroda Semeı, kotoraıa nahodılas na ostrove Polkovnıchıı, a Kaıým naveal ego. Ahat prosıl Kaıýma byt ostorojnee: «Aınalaıyn, Kaıým, ne prıhodı, ty navlechesh na sebıa bedý», no dlıa Kaıýma zov predkov byl sılnee straha.

Sredı mnogochıslennyh ýchenıkov Abaıa byl Shakarım. Kaıým napısal ego bıografııý ı podgotovıl proızvedenııa Shakarıma kak sostavnýıý chast elostnoı konepıı o poetıcheskoı shkole ýchenıkov Abaıa. Eto novoe napravlenıe v naýke, kotorym Kaıým zanımalsıa pod rýkovodstvom M.Aýezova s 1938 po 1951 gg. Kak ızvestno, ýchenyı byl repressırovan za eto ıssledovanıe, a prıgovor – 25 let lagereı togda oznachal faktıcheskı smertnyı prıgovor…

Vernývshıs ız Karlaga v 1955 godý, nahodıas na kraıý propastı, on rasskazyval stýdentam o Shakarıme ı ıtıroval ego proızvedenııa. Togda nachalıs pervye reabılıtaıı, ı on vmeste s Ahatom hodataıstvoval ı pısal pısma v Moskvý o reabılıtaıı poeta. A kogda v 1958 g. onı polýchılı ız Moskvy dolgojdannýıý Spravký o reabılıtaıı Shakarıma (ee fotografıcheskaıa kopııa s teh vremen hranıtsıa v arhıve ýchenogo), borba za Shakarıma prodoljılas. Teper eto byla borba za vozvraenıe tvorchestva poeta ı ona dlılas ee 30 let! I kto by smog tak bortsıa?

Ýchenyı Mýhamedhanov v kone 1950-h gg. napısal hodataıstva v Semıpalatınskıı obkom KP Kazahstana ı Abaıskıı raıonnyı komıtet partıı o reabılıtaıı tvorchestva Shakarıma, prılojıv svoı ıssledovanııa o Shakarıme, spravký o reabılıtaıı poeta, ego fotografııý ı drýgıe materıaly.

I eto dalo rezýltat. V 1962 godý vpervye byla sozdana Komıssııa po ızýchenııý jıznı ı tvorchestva Shakarıma. Komıssııa provela bolshýıý rabotý na zemle Abaıa, v tom chısle oprosıla bolee 300 zemlıakov Shakarıma ı sdelala vyvod: Shakarım nı v chem ne vınovat ı ne prıchasten k bandıtızmý. O rabote etoı komıssıı podrobno rasskazano v bolshom rýkopısnom dokýmente Kaıýma.

Komıssııa dalee obratılas v K KP Kazahstana s predlojenıem ızdavat proızvedenııa Shakarıma. No nıchego ne proıshodılo. Shakarım ostavalsıa pod zapretom. Vozvraenıe Shakarıma k narodý blokırovalı ego ýbııy ı posledovatelı stalınskıh repressıı. Sovershıv ýbııstva ı drýgıe prestýplenııa, etı ı ım podobnye trýslıvye nelıýdı vsıý jızn ýnıchtojalı dostoınyh lıýdeı. Bolshe nı na chto onı ne bylı sposobny.

Ne naıdıa pravdy na rodnoı zemle, Kaıým ı Ahat reshılı obratıtsıa v Moskvý. V marte 1964 g. Kaıým sostavıl pısmo k N.S.Hrýevý ot ımenı Ahata. (rýkopısnyı varıant etogo pısma, sostavlennyı Kaıýmom, kak ı drýgıe materıaly ıa peredala v 2005 godý v mýzeı Shakarıma prı Semıpalatınskom pedınstıtýte).

V 1970-e gody ýchenyı napravıl materıaly o Shakarıme v redkollegıı kazahstanskıh ı vsesoıýznyh ızdanıı, prılojıv napısannýıý ım polnýıý naýchno-tvorcheskýıý bıografııý, ıssledovatelskıe statı ı podgotovlennye ım v pechat proızvedenııa poeta, a takje ego fotografııý, dokýment 1958 goda o reabılıtaıı ı vyvody komıssıı ot 1962 goda.

V 1971 godý v Semıpalatınskýıý oblast prıbyla delegaııa ız sosedneı Rossııskoı Federaıı ı gosteı povezlı na ekskýrsııý v Abaıskıı raıon, pokazalı dostoprımechatelnostı, svıazannye s jıznıý ı tvorchestvom Abaıa, v tom chısle, ı ego mogılý. Delegaııý soprovojdalı rabotnıkı Semıpalatınskogo obkoma Kompartıı.

Posle osmotra mogıly Abaıa, Kaıým skazal: “Zdes lejıt ee odın velıkıı syn kazahskogo naroda, eto – Shakarım”ı on povel gosteı k mestý ego zahoronenııa. «Ty nas vseh pogýbıl!» – vozmýalıs partııy, no Kaıým, kak ı ego ote, nıchego, nıkogda ne boıalsıa. Sovest ı pamıat bylı dlıa nego sılnee straha.

On rasskazyval stýdentam o Shakarıme ı ıtıroval ego proızvedenııa ı prosveal narod o Shakarıme. On nıkogda ne ostanavlıvalsıa v svoıh ıssledovanııah zapreennogo tvorchestva Shakarıma ı ne ýstaval borotsıa za vozvrashenıe predannogo zabvenııý poeta.

V 1978 godý v Lenıngrade byl ızdan kollektıvnyı sbornık stıhov, kýda voshlı neskolko perevedennyh stıhotvorenıı Shakarıma. Ia pomnıý, kak radovalsıa ote, polýchıv etot sbornık. No na rodnoı zemle Shakarım tak ı ostavalsıa pod zapretom, ı ýchenyı prodoljal borotsıa za Shakarıma, tak je, kak on borolsıa za Abaıa, za alashordınev ı drýgıh dostoınyh lıýdeı nashego naroda. Ih ımena bylı svıazany pamıatıý o rodnom dome ota Kaıýma.

V 1982 godý K. Mýhamedhanov vnov obratılsıa s pısmom v K KPSS ı K Kompartıı Kazahstana, no daje s nastýplenıem gorbachevskoı perestroıkı v 1985 g. nıchego ne ızmenılos. V to vremıa v jýrnale «Ogonek» pýblıkovalı serııý stateı o belyh pıatnah nasheı ıstorıı, otkryvalas pravda. Iz nebytııa vozvraalıs nespravedlıvo zabytye ımena. Kaıým s volnenıem chıtal etı materıaly, radovalsıa, ı nadejda ne pokıdala ego. On togda vyslal materıaly o Shakarıme v jýrnal «Ogonek».

24 ııýnıa 1987 posledoval ego ocherednoı zapros v Semıpalatınskıı obkom Kompartıı Kazahstana. Obkom v svoıý ochered napravıl dokladnýıý zapıský v K KP Kazahstana.

6 ııýlıa 1987 g. K. Mýhamedhanov otpravıl pısmo-hodataıstvo Pervomý sekretarıý K KP Kazahstana G. V. Kolbıný ı Pervomý sekretarıý pravlenııa Soıýza pısateleı SSSR V. V. Karpový. Pısmo soprovojdalos ego lıteratýrovedcheskım ıssledovanıem, prılojennymı k pısmý foto Shakarıma, dokýmentom o ego reabılıtaıı ı proızvedenııamı poeta.

31 ıanvarıa 1988 goda posledovalo povtornoe obraenıe Kaıýma Mýhamedhanova v Soıýz pısateleı SSSR na ımıa V. V. Karpova, v, chastnostı, Kaıým pısal o tom, chto nastýpılo vremıa glasnostı ı ego bespokoıt molchanıe entralnoı pısatelskoı organızaıı ı drýgıh redakıı ı neızvestnost o vozmojnostı opýblıkovanııa materıalov o Shakarıme. Ee 11 ııýlıa 1987 goda on otpravıl materıaly v Moskvý ı prıshlo ývedomlenıe: «Dostavleno v Soıýz pısateleı SSSR 15 ııýlıa 1987 goda. Proshlo bolshe polýgoda, a otveta tak ı net», – pısal Kaıým.

23 fevralıa 1988 goda ýchenyı ee raz obratılsıa k redaktorý jýrnala «Ogonek» V. A. Korotıchý. Takıe shagı bylı vynýjdennoı meroı ı onı bylı neobhodımy dlıa togo, chtoby nachalıs ızmenenııa na rodnoı zemle Shakarıma, ved vse eto vremıa v redakıı gazety «Qazaq ádebıeti» nahodılıs materıaly Kaıýma o Shakarıme, kotorye ne pýblıkovalı, boıalıs «kak by chego ne vyshlo», ved ýkazanıı ız entra ne bylo.

Dolgaıa ı neýstannaıa rabota ı borba mýjestvennogo ýchenogo ı grajdanına-patrıota za ıstorıcheskýıý spravedlıvost po otnoshenııý k Shakarımý nakone dala rezýltat.

7 aprelıa 1988 goda Kaıým Mýhamedhanov polýchıl telegrammý ot ızvestnogo pısatelıa Adı Sharıpova: «Pozdravlıaıý, Shakarım reabılıtırovan dırektıvnymı organamı». I eto pozdravlenıe ne bylo slýchaınostıý. Eto bylo prıznanıem besennogo vklada K.Mýhamedhanova v reabılıtaııý tvorchestva Shakarıma ı v ývekovechenıe pamıatı o velıkom poete.

14 aprelıa 1988 goda v gazete «Kazahstanskaıa pravda», a zatem ı v drýgıh respýblıkanskıh ızdanııah bylo opýblıkovano Postanovlenıe «V entralnom Komıtete Kompartıı Kazahstana. O tvorcheskom nasledıı poeta Shakarıma». Osnovoı teksta etogo ıstorıcheskogo dokýmenta stalı ıssledovanııa Kaıýma Mýhamedhanova.

Na sledýıýıı den 15 aprelıa 1988 goda v gazetah «Semeı tańy» ı «Qazaq ádebıeti» poıavılıs pervye pýblıkaıı o Shakarıme. I eto bylı obemnye statı Kaıýma Mýhamedhanova o Shakarıme s polnoı bıografıeı ı proızvedenııamı Shakarıma, podgotovlennymı ýchenym v pechat.

Ýchenyı K.Mýhamedhanov ımel polnoe moralnoe, naýchnoe ı grajdanskoe pravo pervym vystýpıt v pechatı Kazahstana so statıamı o Shakarıme. V to vremıa gazety ı jýrnaly opýblıkovalı serııý ego stateı o poete, a takje podgotovlennye k pechatı ı prokommentırovannye ım proızvedenııa Shakarıma. Eto tıtanıcheskıı trýd (!), kotorym on zanımalsıa s molodostı ı vsıý jızn.

Neobhodımo skazat pravdý o tom, kak proıshodılo ývekovechenıe ımenı Shakarıma v nazvanıı Semıpalatınskogo pedagogıcheskogo ınstıtýta. S nastýplenıem glasnostı ı perestroıkı Kaıým prıshel k rektorý Semıpalatınskogo pedagogıcheskogo ınstıtýta ımenı N.K.Krýpskoı Mıhaılý Semenovıchý Panıný s predlojenıem o prısvoenıı výzý ımenı Shakarıma. Rektor poprosıl kollegý podgotovıt argýmentırovannoe pısmo. Kaıým prınes pısmo na bolee chem 30 lıstah ı M.S.Panın podderjal ýchenogo: «Horosho. Býdem otpravlıat v stolıý». Kaıým sprosıl: «Mıhaıl, a, ty ne boıshsıa, chto mojesh lıshıtsıa svoego mesta?», na chto rektor otvetıl: «Rektory prıhodıat ı ýhodıat, vse eto vremenno, a ımıa Shakarıma – eto vechnaıa ennost!». On ne poboıalsıa obratıtsıa s hodataıstvom v vyshestoıaıe organy. Mejdý tem ı v perestroechnoe vremıa ımıa Shakarıma vyzyvalo nedoýmenıe: «Kto takoı ı pochemý ego ımıa nýjno prısvoıt pedagogıcheskomý ınstıtýtý?»

V odnoı ız stateı togo vremenı Kaıým ýje podnımal vopros o neobhodımostı soorýjenııa «pamıatnıka Shakarımý, kotoryı stanet sımvolom pamıatı vseh jertv tragıcheskogo vremenı».

Vsem ızvestno, chto ýchenyı vpervye raskryl perepıský Shakarıma s velıkım rýsskım pısatelem L.Tolstym, raskryl soderjanıe treh voprosov, zadannyh Shakarımom rýsskomý pısatelıý ı prıvel ego otvety.

No borba za Shakarıma dlıa Kaıýma na etom ne zakonchılas. Posle vyhoda Postanovlenııa 1988 goda mnogıe vzıalıs speshno gotovıt k pechatı svoı knıgı s proızvedenııamı Shakarıma, dopýskalı oshıbkı ı volnost v obraenıı s tekstamı. Odnajdy ız Almaty k ýchıtelıý prıehal ego byvshıı stýdent T.Shanbaı, rabotavshıı togda v Akademıı naýk. On zahotel pokazat ýchıtelıý tıpografskıı nabor knıgı Shakarıma, kotorýıý podgotovıla Akademııa naýk. Kaıým nachal chıtat tekst, a potom predlojıl: «Vot tebe karandash. Ia býdý chıtat Shakarıma po pamıatı, a ty ıspravlıaı oshıbkı». I takıh oshıbok, kotorye vyıavıl Kaıým, okazalos mnogo.

Vprochem, ı seıchas malo kogo volnýet chıstota tekstov Abaıa, Shakarıma ı drýgıh ıstorıcheskıh lıchnosteı. Polýchıt fınansırovanıe, speshno chto-to napısat ı ızdat v krasochnom pereplete, otchıtatsıa – vot eto, k sojalenııý, stalo normoı. Slıshkom dolgo dlılıs repressıı, a moralnaıa degradaııa obestva, kotoraıa proıshodıla ee neskolko desıatıletıı, otrazılas v poıavlenıı armıı lenıvyh lıýdeı ı psevdoýchenyh, dlıa kotoryh sýestvýet lısh kommercheskıı ınteres.

I est lı seıchas takıe ýchenye, kotorye takje berejno otnosılıs by k nasledııý ı zabotılıs by o sohrannostı kanonıcheskıh tekstov? Takıh ýchenyh, dýmaetsıa, nýjno ee vzrastıt.

K.Mýhamedhanov glýboko znal ne tolko jızn ı tvorchestvo, no ı drýgýıý deıatelnost poeta. «Shakarım byl deıstvıtelnym chlenom Semıpalatınskogo podotdela Zapadno-Sıbırskogo ımperatorskogo Rýsskogo geografıcheskogo obestva, kak ı R.Marsekov», – otmechal v zapısıah Kaıým, podtverjdaıa eto naıdennymı ım arhıvnymı dannymı s oboznachenıem nomerov katalogov ı del.

A predannost naýke tekstologıı ostavalas s nım navsegda. Teksty eto osnova kýltýry naroda. Kogda-to M.Aýezov porýchıl emý sohranıt kanonıcheskıe teksty Abaıa, a on ohvatıl etım porýchenıem vse kýltýrnoe prostranstvo nashego naroda.

Ýchenyı operatıvno reagıroval na ıskajenııa tekstov Shakarıma, prıvodıl naýchnye argýmenty ı kommentarıı, analızıroval dopýennye raznymı ızdatelstvamı oshıbkı v tekstah Shakarıma ı ıspravlıal ıh. «Narodý ne nýjen ıskajennyı Shakarım», – s bolıý v serde otmechal ýchenyı.

Neprevzoıdennyı pedagog-nastavnık Kaıým Mýhamedhanov s pervogo kýrsa ýcheby v Semıpalatınskom gosýdarstvennom Kazahskom ýchıtelskom ınstıtýte (1937-1938 gg.) byl prıglashen prepodavat ı prodoljal prepodavanıe v rodnom výze do vyhoda na pensııý. Dalee byla rabota v Akademıı naýk, a posle zavershenııa del, svıazannyh s podgotovkoı 150-letııa Abaıa v Almaty, s 1996 goda do samoı smertı on prodoljıl rabotý konsýltantom výza. Takım obrazom, on posvıatıl Semıpalatınskomý pedınstıtýtý 67 let raboty. A ego obıı pedagogıcheskıı staj aktıvnogo prepodavanııa, nachınaıa s 1932 goda, sostavlıaet 72 goda!

Kınaıat Shaıahmetov – ýchenık Kaıýma, doktor naýk otmechal ınteresnyı lıteratýrovedcheskıı fakt. V kazahskoı lıteratýre sýestvýet trı perevoda rýsskoı prozy ıazykom kazahskoı poezıı. Eto «Vadım» M.Lermontova v perevode Abaıa, «Dýbrovskıı» A. Pýshkına v perevode Shakarıma ı «Bednaıa Lıza» N. Karamzına v perevode Kaıýma. Rýsskaıa proza, perevedennaıa ıazykom kazahskoı poezıı, obedınıla treh poetov – Abaıa, Shakarıma ı Kaıýma. Dannyı perevod ýchenyı sdelal ne v komfortnyh dlıa pısatelskogo trýda ýslovııah, a v zaklıýchenıı v Karlage. V pısme detıam on togda pısal: «Ý odnogo tovarıa po neschastıý okazalas eta knıga». On perevel povest N. Karamzına «Bednaıa Lıza» v Karlage v nachale 1954 goda ı vsego za 15 dneı: «Nastroenıe bylo sootvetstvýıýee etoı povestı». On byl preemnıkom tradııı Abaıa ı Shakarıma.

Kak my ýje otmechalı, knıgı repressırovannogo ýchenogo nachalı pýblıkovat tolko v nachale 1990-h godov s nastýplenıem nezavısımostı. No on ne otchaıvalsıa ı vsıý jızn prosveal v gazetah ı jýrnalah, na radıo ı televıdenıı, v aýlah ı na zavodah, na kýrsah. On nes v narod pravdý o nasheı ıstorıı ı kýltýre, a kajdaıa ego pýblıkaııa stanovılas sensaıeı ı ob etom rasskazyvaıýt pısma otovsıýdý, ız raznyh respýblık.

Vajnye ıssledovanııa o Shakarıme ı proızvedenııa Shakarıma, podgotovlennye Kaıýmom, dolgo jdalı svoego chasa. On davno vse ıssledoval ı podgotovıl. On s molodostı ı vsıý jızn tak rabotal po vsem ıstorıcheskım lıchnostıam. Iskal, ýstanavlıval, ıssledoval, pısal, sohranıal. A chto oznachaet podgotovıt k pýblıkaıı proızvedenııa? Eto znachıt naıtı pervoıstochnık, perevestı teksty s arabskoı ı drýgoı grafıkı, dat naýchnye kommentarıı ıstorıcheskogo, geografıcheskogo, sobytıınogo, lıchnostogo ı drýgıh kontekstov ı organızovat vse dlıa pechatı. Tak pytlıvyı ýchenyı-tekstolog rabotal po kajdoı ıstorıcheskoı lıchnostı, a ıh sotnı! Statı ego o Shakarıme bylı vpervye opýblıkovany v gazetah, v jýrnalah ı v enıklopedııah, a pozje v knıgah «Abaıdyń aqyn shákirtteri», «Abaı muragerleri» ı v 10-tomnıke ızbrannyh trýdov. Ýchenyı K.Mýhamedhanov v to vremıa provel rıad prıamyh radıoefırov ı televızıonnnyh peredach na Semıpalatınskom ı repýblıkanskom televıdenıı, napısal senarıı k dokýmentalnym fılmam ı stal konsýltantom k nım. I on prodoljal prosvetıtelskýıý rabotý o Shakarıme, otklıkalsıa na prosby vystýpıt v mýzeıah, shkolah ı bıblıotekah, v aýlah ı na zavodah, na vstrechah s molodejıý ı obestvennostıý.

Neprevzoıdennyı pedagog, on rasskazyval o poete tak, chtoby zaınteresovat lıýbýıý aýdıtorııý, soprovojdaıa besedý demonstraıeı dokýmentov ı fotografıı. Lıýdı vpervye vıdelı obraz vernývshegosıa ız zabvenııa poeta ı prıkosnýlıs k ego tvorchestvý. Poısk ı nahojdenıe, ıssledovanıe ı sohranenıe, borba ı prosveenıe – ego mıssııa prodoljalas. Lısh dlıa prımera prıvedem nazvanııa neskolkıh stateı, vystýplenıı ı avtoskıh televızıonnyh peredach, no ı etot spısok ne polnyı, a tema «ShAKARIM I KAIýM» trebýet otdelnogo ızýchenııa.

Sm. knıgı «Abaıdyń aqyn shákirtteri» ı «Abaı muragerleri» (1993-1997) ı 10-tomnık ızbrannyh trýdov (2005-2012), a takje:

Muhamedhanov, Q. Shakarım. Respýblıkanskaıa gazeta na kazahskom ıazyke (arabskıı shrıft). 1987. №13.

Muqamethanov (Muhamedhanov), Q. Aqyn Shákárim Qudaıberdiuly [Mátin] : [Qazaqstan Kompartııasy Ortalyq Komıtetiniń «Aqyn Shákárimniń shyǵarmashylyq murasy týraly» qaýlysynan keıin jarııalanǵan alǵashqy maqala] / Q. Muqamethanov (Muhamedhanov) // Semeı tańy. - 1988. - 15 aprel. - B. 3; 16 aprel. - B. 3-4.

Muqamethanov (Muhamedhanov), Q. Shákárim [Mátin] : [ómiri men shyǵarmashylyǵy jaıynda] / Q. Muqamethanov (Muhamedhanov) // Qazaq ádebıeti. - 1988. - 15 aprel. - B. 4-7, 10.

Shákárim. Kel, jastar!; Tanbaımyn, shákirtimin Tolstoıdyń; Qalamym, qaryndashym – jan joldasym [Mátin] : [óleńder] / baspaǵa ázirlegen Q. Muqamethanov [Muhamedhanov] // Semeı tańy. - 1988. - 15 aprel. - B. 4.

Shákárim. Ólsheýsiz kóp jasaǵan dúnıe kári [Mátin] : [óleń aqynnyń «Dýbrovskıı áńgimesi» aýdarmasynda kirispe ornyna alynǵan] / baspaǵa ázirlegen Q. Muhamedhanov // Semeı tańy. - 1988. - 15 aprel. - B. 4.

Pýshkın, A. S. Dýbrovskıı áńgimesi [Mátin] / A. S. Pýshkın; aýd. Sh. Qudaıberdiuly; baspaǵa ázirlegen Q. Muhamedhanov // Semeı tańy. - 1988. - 19 aprel. - B. 4; 20 aprel. - B. 4; 21 aprel. - B. 4.

Shákárim. Qalqaman-Mamyr [Mátin] : [Qazaqstan Kompartııasy Ortalyq Komıtetiniń «Aqyn Shákárimniń shyǵarmashylyq murasy týraly» qaýlysynan keıin alǵash ret jarııalanǵan poema] / baspaǵa ázirlegen, alǵy sózin jazǵan Q. Muhamedhanov // Semeı tańy. - 1988. - 22 aprel. - B. 4.

Muhamedhanov, Q. Aqynǵa arnalatyn eskertkishter jaıynda [Mátin] : [Shákárimniń 130 jyldyǵyn oblystyq jáne respýblıkalyq deńgeıde laıyqty atap ótý, aqyn esimin máńgilik este qaldyrý maqsatynda týǵan jerinde eskertkish ornatyp, mekemeler men kóshelerge, eldi mekenderge esimin berý máseleleri kóterilgen] / Q. Muhamedhanov // Semeı tańy. - 1988. - 13 ııýl. - B. 3- 4.

Qudaıberdiuly, Sh. Qazaqtyń qaıdan shyqqany [Mátin] : [Shákárimniń maqalasyn anyqtap, zerttep, baspaǵa ázirlegen, alǵy sózin jazǵan Q. Muhamedhanov] / Sh. Qudaıberdiuly // Qazaq ádebıeti. - 1990. - 14 qyrkúıek. - B. 12-13.

Muhamedhanov, Q. Aqyn jaıly aqıqat [Mátin] : [«Shákárim» atty ǵylymı-kópshilik fılm týraly suhbat-áńgime, senarıı avtory Q. Muhamedhanov] / Q.Muhamedhanov; suhb. A. Qonaqbaeva // Jańa fılm. - 1989. - № 7. - B. 16-17.

Muqamethanov (Muhamedhanov), Q. «Qudaı» degen sózden qudaı saqtasyn.. [Mátin] : [1988 jyly baspadan shyqqan Shákárimniń «shyǵarmalar» jınaǵy týraly] / Q. Muqamethanov (Muhamedhanov) // Qazaq ádebıeti. - 1989. - 17 mart. - B. 10-11.

Muqamethanov (Muhamedhanov), Q. «Qazaq ádebıeti» gazetiniń redakııasyna [Mátin] : [Q. Muhamedhanov gazettiń aldyńǵy nómirinde jarııalanǵan «Qudaı» degen sózden qudaı saqtasyn.. maqalasynda jiberilgen qatelerdi jóndegen] / Q. Muqamethanov (Muhamedhanov) // Qazaq ádebıeti. - 1989. - 24 mart. - B. 11.

Muqamethanov (Muhamedhanov), Q. Shákárim Qudaıberdıev [Mátin] / Q. Muqamethanov (Muhamedhanov) // Qazaq SSR : 4 tomdyq qysqasha enıklopedııa. T. 4. Til. Ádebıet. Folklor. Óner. Arhıtektýra. - Almaty, 1989. - B. 629-630.

Muqamethanov (Muhamedhanov), Q. Shákárimniń shejiresi [Mátin] : [ǵylymı syn maqala] / Q. Muqamethanov (Muhamedhanov) // Qazaq ádebıeti. - 1989. - 14 ııýl. - B. 10-11.

Muqamethanov (Muhamedhanov), Q. Bizdiń mindet [Mátin] : [birqatar respýblıkalyq gazet redakııalarynyń Shákárim shyǵarmalaryn basyp shyǵarýda jibergen qatelikterine tekstologııalyq taldaý] / Q. Muqamethanov (Muhamedhanov) // Qazaq ádebıeti. - 1988. - 24 ııýn. - B. 12-13.

Muhamedhanov, Q. Shákárimniń «Shyǵarmalar» jınaǵy jaıynda [Mátin] / Q. Muhamedhanov // Semeı tańy. - 1989. - 21 aqpan.

Muhamedhanov, Q. Danaly sózdiń darasy. Túrik, qyrǵyz, qazaq hám hanlar shejiresi» [Mátin] : [1990 jyly 15 mamyrda Shákárim Qudaıberdiulynyń shyǵarmashylyǵyna arnalǵan konferenııada jasalǵan baıandama] / Q. Muhamedhanov // Qazaq ádebıeti. - 1990. - 25 mamyr. - B. 6-7.

Muhamedhanov, Q. Aq jol [Qoljazba] : [Aqjol-Daıyrqojanyń ómir tarıhy Shákárim shejiresinde taralýy] / Q. Muhamedhanov. - Semeı, 1992. - 27 p. - Q. Muhamedhanulynyń jeke muraǵatynda saqtalǵan

Mýhamedhanov, K. Vozvraenıe poeta [Tekst] : [o tvorcheskom nasledıı ı sýdbe Shakarıma Kýdaıberdyeva] / K. Mýhamedhanov // Irtysh. - 1988. - 23 aprelıa. - S. 3; 26 aprelıa. - S. 3.

Mýhamedhanov, K. Iz mraka zabvenııa [Tekst] : o tvorcheskom nasledıı ı sýdbe Shakarıma Kýdaıberdyeva / K. Mýhamedhanov // Prostor. - 1988. - № 7. - S. 180-187.

Mýhamedhanov, K. Iz mraka zabvenııa [Tekst] : o tvorcheskom nasledıı ı sýdbe Shakarıma Kýdaıberdıeva / K. Mýhamedhanov // Delo №... : letopıs gorkogo vremenı. - Alma-Ata : Jazýshy, 1989. - S. 282-295.

Mýhamedhanov, K.Shakarım vystýplenıe v mýzee M.Aýezova [Aýdıozapıs] / K. Mýhamedanov. – sentıabr,1989.

Mýhamedhanov, K. Shákárim. (Ómiri men shyǵarmashylyǵy jaıynda). // Bes arys (Estelikter, esseler jáne zertteý maqalalar). Qurast. D.Áshimhanov. Almaty: Jalyn. 1992. 10-39-b.

Shákárim. // Qazaq ádebıeti. Enıklopedııa. Almaty: Qazaqstan Respýblıkasy bilim jáne ǵylym mınıstrligi. Qazaqstan damý ınstıtýty. 1999. 687-b.

Shákárim. // Túrkistan. Halyqaralyq enıklopedııa. Bas red. Á.Nysanbaev. Almaty: Qazaq enıklopedııasy. 2000. 640-b.

Muhamedhanov, Q. Shákárim [Telehabar] : [Sh.Qudaıberdiulynyń ómiri men shyǵarmashylyǵy týraly] / Q. Muhamedhanov. - Semeı televıdenıesi, 1988. - 24 ııýl. - Telehabar avtory jáne júrgizýshisi Q.Muhamedhanov

Shákárim [Elektrondy resýrs] : [Q. Muhamedhanovtyń qatysýymen derekti fılm] / rej. Q. Ábenov; sen. avt.: Q. Muhamedhanov, M. Smaǵulov. - Almaty : «Qazaqfılm» kınostýdııasy, 1989.

“Vozvraenıe poeta”. (Vıdeofılm k 130-letııý Shakarıma). Klıýchevoe ýchastıe v fılme: K.Mýhamedhanov. – Respýblıkanskıı telekanal “Kazahstan”. 1988. Prodoljıtelnost: 60 mın.

“Shakarım”. – “Shákárim”. (Naýchno-popýlıarnyı fılm na kazahskom ı rýsskom ıazykah). Avtor senarııa ı ýchastnık fılma: K.Mýhamedhanov. Rejısser: K.Abenov. Zvýkorejısser: Janybek Mýhamedhan. Kınostýdııa “Kazahfılm”. 1989. Prodoljıtelnost: 28 mın. (Premera rýsskogo varıanta fılma sostoıalas na entralnom televıdenıı SSSR. – Moskva. 1990. 9 fevralıa.)

“Poslednıaıa osen Shakarıma”. – “Shákárimniń sońǵy kúzi”. (Polnometrajnyı hýdojestvennyı telefılm na kazahskom ı rýsskom ıazykah). Naýchnye konsýltanty: K.Mýhamedhanov, M.Magaýın. Stýdııa “Kazahtelefılm”. 1993. (Reenzııa na fılm. – Vechernıı Almaty. 1993. №182. 13 oktıabrıa. S. 2.).

Vystýplenıe na torjestvah, posvıaennyh 130-letııý Shakarıma. (Na kazahskom ıazyke). Vstýpıtelnoe slovo: H.Mataev. – Semıpalatınskaıa oblast. Abaıskıı raıon. Selo Karaýl. 1988. Iıýl. Dlıtelnost: 50 mın.

Ob ıstokah prazdnıka Naýryz. (Rasskaz K.Mýhamedhanova na kazahskom ıazyke, so ssylkamı na trýdy Shakarıma). – Semıpalatınsk. 1990. Mart. Dlıtelnost: 18 mın.

Túrik, qyrǵyz, qazaq hám handar shejiresi. (Doklad na teoretıko-praktıcheskoı konferenıı Soıýza pısateleı Kazahstana, posvıaennoı tvorchestvý Shakarıma). – SP Kazahstana. Almaty. 1990. 15 maıa. Dlıtelnost: 23,5 mın.

Vystýplenıe rektora ýnıversıteta ımenı Shakarıma – M.S.Panına

«Qurqudyq» Shákerimniń oralýy derekti fılmi