بوربا كايۋما زا شاكاريما

7648
Adyrna.kz Telegram
رەابيليتاتسيا تۆورچەستۆا شاكاريما، سوحرانەنيە مەتودوم تەكستولوگيچەسكوگو اناليزا كانونيچەسكيح تەكستوۆ شاكاريما، ناپيسانيە ەگو ناۋچنو-تۆورچەسكوي بيوگرافي ي پودگوتوۆكا ك پۋبليكاتسي پرويزۆەدەني پوەتا، ا تاكجە ۋۆەكوۆەچەنيە ەگو يمەني ۆ نايمەنوۆاني سەميپالاتينسكوگو پەدينستيتۋتا، ينيتسيروۆانيە ۆوپروسا و سوزداني پەرۆوگو پامياتنيكا – ەتو ي منوگوە درۋگوە ياۆلياەتسيا نەپرەۆزويدەننوي زاسلۋگوي ۋچەنوگو ك.مۋحامەدحانوۆا ي ەگو ۆكلادوم ۆ سوزدانيە فۋندامەنتا ناۋكي شاكاريموۆەدەنيا ي ۋۆەكوۆەچەنيا پامياتي و نەم.
سوحرانەنيە پامياتي و ليۋدياح، و سوبىتياح نەمىسليمو بەز بوربى. بوربا ك.مۋحامەدحانوۆا زا رەابيليتاتسيۋ يمەني شاكاريما ي ەگو تۆورچەستۆا، كاك ي منوگيح درۋگيح زناكوۆىح ليچنوستەي ناشەگو نارودا، پرودولجالاس دولگو. ونا ناچالاس س مومەنتا ەگو زانياتي ناۋكوي، ۆ كونتسە 1930-ح گودوۆ ي دليلاس ۆپلوت دو ۆىحودا پوستانوۆلەنيا تسك كومپارتي كازاحستانا و شاكاريمە ۆ 1988 گودۋ. تەكست پوستانوۆلەنيا وپيرالسيا نا يسسلەدوۆانيا ۋچەنوگو، ۆپروچەم، ي سامو پوستانوۆلەنيە ۆىشلو بلاگوداريا ەگو دولگوي ي ۋپورنوي بوربە.
پريۆەدەم ستارۋيۋ زاپيس يز كاتالوگا: ابايدىڭ شاكارىمنىڭ جاس كەزىندەگى مىنەزىن سىناپ ايتقانى [قولجازبا] : تاپسىرۋشى ق. مۇحامەدحانوۆ. - 1940-1947. - 1 پ. - ق-631. - №9. - لاتىن ارپىندە. - قر عا كىتاپحاناسىندا ساقتالعان.
ەتو مالەنكي ەپيزود يز وچەرەدنوي پەرەداچي ك.مۋحامەدحانوۆىم نا حرانەنيە ۆ اكادەميۋ ناۋك نايدەننىح يم ماتەريالوۆ، يمەيۋششيح وتنوشەنيە ك ابايۋ ي شاكاريمۋ. ترۋدنىە ەكسپەديتسي ي ناحودكي، يسسلەدوۆانيە ي كوممەنتيروۆانيە، پودگوتوۆكا ي پەرەداچا بەستسەننىح نايدەننىح ي پروكوممەنتيروۆاننىح يم ماتەريالوۆ نا گوسۋدارستۆەننوە حرانەنيە ۆ اكادەميۋ ناۋك، ۆ مۋزەي ي ارحيۆى – ەتيم ون زانيمالسيا س مولودوستي ي ۆسيۋ جيزن. ون بى پرەدان پامياتي و شاكاريمە تاك جە، كاك بىل پرەدان پامياتي وبو ۆسەح، كتو بىۆال ۆ دومە ەگو وتتسا مۋحامەدحانا سەيتكۋلوۆا. درۋزيا وتتسا دليا نەگو ستالي رودنىمي ليۋدمي.
س دەتستۆا يا زاپومنيلا وبراز شاكاريما. ەگو فوتوگرافيا حرانيلاس ۋ ناس ۆ دومە سرەدي فوتوگرافي منوگيح درۋگيح يستوريچەسكيح ليچنوستەي، كاك اباي ي ەگو ۋچەنيكي، الاشوردينتسى، جىراۋ ي باتىرى، اكىنى ي دەياتەلي تەاترا، ا تاكجە فوتوگرافي پوتومكوۆ يستوريچەسكيح ليچنوستەي. پومنيۋ وريگينالنۋيۋ، يزوگنۋتۋيۋ پوسەرەدينە فوتوگرافيۋ ي نەسكولكو ەە كوپي، كرومە توگو، ۆ دومە بىل بولشوي پورترەت شاكاريما. ليۋدي پريحوديلي ۆ دوم پوستوياننو س راننەگو ۋترا دو پوزدنەگو ۆەچەرا، ۆ ۆىحودنىە ي پرازدنيچنىە دني. سكلونيۆشيس ناد فوتوگرافيەي شاكاريما، وني پودولگۋ ەە راسسماتريۆالي، ا وتەتس چتو-تو ۋۆلەچەننو يم راسسكازىۆال. وني ەگو ۆنيماتەلنو سلۋشالي، زاداۆالي ۆوپروسى ي وپيات پوگرۋجاليس ۆ يزۋچەنيە فوتوگرافي ي ۆ پوۆەستۆوۆانيە وتتسا. پو دەتسكوي نايۆنوستي يا دۋمالا، چتو ۆسە، كتو يزوبراجەن نا فوتوگرافياح، ەتو ناشي رودستۆەننيكي. ا و كوم موجنو بىلو تاك تەپلو ي دۋشەۆنو گوۆوريت ي تاك بەرەجنو وتنوسيتسيا ك فوتوگرافيام ي دوكۋمەنتام، ك پامياتي؟
كايۋم س دەتستۆا زاپومنيل كنيگي، كوتورىە ستويالي نا كنيجنىح پولكاح ۆ دومە وتتسا، سرەدي كوتورىح بىلي ي كنيگي شاكاريما: يزداننىە ۆ سەميپالاتينسكە ۆ 1912 گ. پوەمى شاكاريما «قالقامان–مامىر»، «ەڭلىك–كەبەك»، ا تاكجە «قازاق ايناسى»، «شەجىرە». شاكاريم بىل چاستىم گوستەم ۆ دومە ەگو وتتسا مۋحامەدحانا سەيتكۋلوۆا ۆ سەميپالاتينسكە، ا كايۋم ۆسپومينال راسسكاز وتتسا:
«شاكاريم بىل كراسيۆوي ۆنەشنوستي، ۆىسوكي ي ۆيدنىي چەلوۆەك. ون بىل ماستەروم نا ۆسە رۋكي، ي سام سەبە شيل ودەجدۋ، گولوۆنوي ۋبور ي داجە كوجانۋيۋ وبۋۆ. ون ۋمەل دەلات ينسترۋمەنتى – دومبرۋ ي سكريپكۋ».
ۆ ودين يز پريەزدوۆ ۆ سەمەي شاكاريم وستانوۆيلسيا ۋ مۋحامەدحانا. كاك-تو ۋتروم، پوپيۆ چايۋ، شاكاريم رەشيل پروگۋلياتسيا پو گورودۋ ي سكازال، چتو ۆەرنەتسيا ك وبەدۋ. ك وبەدۋ ون نە ۆەرنۋلسيا. مۋحامەدحان سەيتكۋلوۆ زابەسپوكويلسيا ي ستال يسكات ەگو. چەرەز نەكوتوروە ۆرەميا ۆ دوم پريشەل پوليتسەيسكي ي سووبششيل، چتو سەيتكۋلوۆا ۆىزىۆايۋت ۆ ۋچاستوك. كاك وكازالوس، شاكاريما زادەرجالي نا ۋليتسە پوليتسەيسكيە ي دوستاۆيلي ۆ ۋچاستوك. ۋ نەگو نە بىلو پري سەبە دوكۋمەنتا ي ون تولكو سموگ نازۆات يميا مۋحامەدحانا، ۆ دومە كوتوروگو وستانوۆيلسيا. ۆىسوكي، نەستاندارتنوي ۆنەشنوستي، ۆ وريگينالنوي، سشيتوي يم ساميم ودەجدە، ۆ دليننوم شاپانە ون پوكازالسيا ستراجام پوريادكا پودوزريتەلنىم. وني پرينيالي ەگو زا شپيونا ي ارەستوۆالي. مۋحامەدحان سرازۋ جە پوشەل ۆ پوليتسەيسكي ۋچاستوك ي وسۆوبوديل ەگو.
ا ۆسەم يزۆەستنوە فوتو شاكاريما بىلو سدەلانو يمەننو ۆ ەتوت پريەزد شاكاريما ك سەيتكۋلوۆۋ 11 يانۆاريا 1912 گودا. ەتا فوتوگرافيا ي حرانيلاس ۆ دومە مۋحامەدحانا سەيتكۋلوۆا كاك پاميات و نەم.
سىن شاكاريما – احات بىل درۋجەن س كايۋموم. پوتومكي رەپرەسسيروۆاننىح ليۋدەي وتنوسيليس ك كاتەگوري ۆراگوۆ نارودا ي سوۆەتسكايا ۆلاست يح وپاسالاس. احاتا ارەستوۆالي ي پوساديلي ۆ ودنۋ يز تيۋرەم گورودا سەمەي، كوتورايا ناحوديلاس نا وستروۆە پولكوۆنيچي، ا كايۋم ناۆەششال ەگو. احات پروسيل كايۋما بىت وستوروجنەە: «اينالايىن، كايۋم، نە پريحودي، تى ناۆلەچەش نا سەبيا بەدۋ»، نو دليا كايۋما زوۆ پرەدكوۆ بىل سيلنەە ستراحا.
سرەدي منوگوچيسلەننىح ۋچەنيكوۆ ابايا بىل شاكاريم. كايۋم ناپيسال ەگو بيوگرافيۋ ي پودگوتوۆيل پرويزۆەدەنيا شاكاريما كاك سوستاۆنۋيۋ چاست تسەلوستنوي كونتسەپتسي و پوەتيچەسكوي شكولە ۋچەنيكوۆ ابايا. ەتو نوۆوە ناپراۆلەنيە ۆ ناۋكە، كوتورىم كايۋم زانيمالسيا پود رۋكوۆودستۆوم م.اۋەزوۆا س 1938 پو 1951 گگ. كاك يزۆەستنو، ۋچەنىي بىل رەپرەسسيروۆان زا ەتو يسسلەدوۆانيە، ا پريگوۆور – 25 لەت لاگەرەي توگدا وزناچال فاكتيچەسكي سمەرتنىي پريگوۆور…
ۆەرنۋۆشيس يز كارلاگا ۆ 1955 گودۋ، ناحودياس نا كرايۋ پروپاستي، ون راسسكازىۆال ستۋدەنتام و شاكاريمە ي تسيتيروۆال ەگو پرويزۆەدەنيا. توگدا ناچاليس پەرۆىە رەابيليتاتسي، ي ون ۆمەستە س احاتوم حوداتايستۆوۆال ي پيسال پيسما ۆ موسكۆۋ و رەابيليتاتسي پوەتا. ا كوگدا ۆ 1958 گ. وني پولۋچيلي يز موسكۆى دولگوجداننۋيۋ سپراۆكۋ و رەابيليتاتسي شاكاريما (ەە فوتوگرافيچەسكايا كوپيا س تەح ۆرەمەن حرانيتسيا ۆ ارحيۆە ۋچەنوگو), بوربا زا شاكاريما پرودولجيلاس. تەپەر ەتو بىلا بوربا زا ۆوزۆراششەنيە تۆورچەستۆا پوەتا ي ونا دليلاس ەششە 30 لەت! ي كتو بى سموگ تاك بورتسيا؟
ۋچەنىي مۋحامەدحانوۆ ۆ كونتسە 1950-ح گگ. ناپيسال حوداتايستۆا ۆ سەميپالاتينسكي وبكوم كپ كازاحستانا ي ابايسكي رايوننىي كوميتەت پارتي و رەابيليتاتسي تۆورچەستۆا شاكاريما، پريلوجيۆ سۆوي يسسلەدوۆانيا و شاكاريمە، سپراۆكۋ و رەابيليتاتسي پوەتا، ەگو فوتوگرافيۋ ي درۋگيە ماتەريالى.
ي ەتو دالو رەزۋلتات. ۆ 1962 گودۋ ۆپەرۆىە بىلا سوزدانا كوميسسيا پو يزۋچەنيۋ جيزني ي تۆورچەستۆا شاكاريما. كوميسسيا پروۆەلا بولشۋيۋ رابوتۋ نا زەملە ابايا، ۆ توم چيسلە وپروسيلا بولەە 300 زەملياكوۆ شاكاريما ي سدەلالا ۆىۆود: شاكاريم ني ۆ چەم نە ۆينوۆات ي نە پريچاستەن ك بانديتيزمۋ. و رابوتە ەتوي كوميسسي پودروبنو راسسكازانو ۆ بولشوم رۋكوپيسنوم دوكۋمەنتە كايۋما.
كوميسسيا دالەە وبراتيلاس ۆ تسك كپ كازاحستانا س پرەدلوجەنيەم يزداۆات پرويزۆەدەنيا شاكاريما. نو نيچەگو نە پرويسحوديلو. شاكاريم وستاۆالسيا پود زاپرەتوم. ۆوزۆراششەنيە شاكاريما ك نارودۋ بلوكيروۆالي ەگو ۋبيتسى ي پوسلەدوۆاتەلي ستالينسكيح رەپرەسسي. سوۆەرشيۆ ۋبيستۆا ي درۋگيە پرەستۋپلەنيا، ەتي ي يم پودوبنىە ترۋسليۆىە نەليۋدي ۆسيۋ جيزن ۋنيچتوجالي دوستوينىح ليۋدەي. بولشە ني نا چتو وني نە بىلي سپوسوبنى.
نە نايديا پراۆدى نا رودنوي زەملە، كايۋم ي احات رەشيلي وبراتيتسيا ۆ موسكۆۋ. ۆ مارتە 1964 گ. كايۋم سوستاۆيل پيسمو ك ن.س.حرۋششەۆۋ وت يمەني احاتا. (رۋكوپيسنىي ۆاريانت ەتوگو پيسما، سوستاۆلەننىي كايۋموم، كاك ي درۋگيە ماتەريالى يا پەرەدالا ۆ 2005 گودۋ ۆ مۋزەي شاكاريما پري سەميپالاتينسكوم پەدينستيتۋتە).
ۆ 1970-ە گودى ۋچەنىي ناپراۆيل ماتەريالى و شاكاريمە ۆ رەدكوللەگي كازاحستانسكيح ي ۆسەسويۋزنىح يزداني، پريلوجيۆ ناپيساننۋيۋ يم پولنۋيۋ ناۋچنو-تۆورچەسكۋيۋ بيوگرافيۋ، يسسلەدوۆاتەلسكيە ستاتي ي پودگوتوۆلەننىە يم ۆ پەچات پرويزۆەدەنيا پوەتا، ا تاكجە ەگو فوتوگرافيۋ، دوكۋمەنت 1958 گودا و رەابيليتاتسي ي ۆىۆودى كوميسسي وت 1962 گودا.
ۆ 1971 گودۋ ۆ سەميپالاتينسكۋيۋ وبلاست پريبىلا دەلەگاتسيا يز سوسەدنەي روسسيسكوي فەدەراتسي ي گوستەي پوۆەزلي نا ەكسكۋرسيۋ ۆ ابايسكي رايون، پوكازالي دوستوپريمەچاتەلنوستي، سۆيازاننىە س جيزنيۋ ي تۆورچەستۆوم ابايا، ۆ توم چيسلە، ي ەگو موگيلۋ. دەلەگاتسيۋ سوپروۆوجدالي رابوتنيكي سەميپالاتينسكوگو وبكوما كومپارتي.
پوسلە وسموترا موگيلى ابايا، كايۋم سكازال: “زدەس لەجيت ەششە ودين ۆەليكي سىن كازاحسكوگو نارودا، ەتو – شاكاريم”ي ون پوۆەل گوستەي ك مەستۋ ەگو زاحورونەنيا. «تى ناس ۆسەح پوگۋبيل!» – ۆوزمۋششاليس پارتيتسى، نو كايۋم، كاك ي ەگو وتەتس، نيچەگو، نيكوگدا نە بويالسيا. سوۆەست ي پاميات بىلي دليا نەگو سيلنەە ستراحا.
ون راسسكازىۆال ستۋدەنتام و شاكاريمە ي تسيتيروۆال ەگو پرويزۆەدەنيا ي پروسۆەششال نارود و شاكاريمە. ون نيكوگدا نە وستاناۆليۆالسيا ۆ سۆويح يسسلەدوۆانياح زاپرەششەننوگو تۆورچەستۆا شاكاريما ي نە ۋستاۆال بوروتسيا زا ۆوزۆراشەنيە پرەداننوگو زابۆەنيۋ پوەتا.
ۆ 1978 گودۋ ۆ لەنينگرادە بىل يزدان كوللەكتيۆنىي سبورنيك ستيحوۆ، كۋدا ۆوشلي نەسكولكو پەرەۆەدەننىح ستيحوتۆورەني شاكاريما. يا پومنيۋ، كاك رادوۆالسيا وتەتس، پولۋچيۆ ەتوت سبورنيك. نو نا رودنوي زەملە شاكاريم تاك ي وستاۆالسيا پود زاپرەتوم، ي ۋچەنىي پرودولجال بوروتسيا زا شاكاريما، تاك جە، كاك ون بورولسيا زا ابايا، زا الاشوردينتسەۆ ي درۋگيح دوستوينىح ليۋدەي ناشەگو نارودا. يح يمەنا بىلي سۆيازانى پامياتيۋ و رودنوم دومە وتتسا كايۋما.
ۆ 1982 گودۋ ك. مۋحامەدحانوۆ ۆنوۆ وبراتيلسيا س پيسموم ۆ تسك كپسس ي تسك كومپارتي كازاحستانا، نو داجە س ناستۋپلەنيەم گورباچەۆسكوي پەرەسترويكي ۆ 1985 گ. نيچەگو نە يزمەنيلوس. ۆ تو ۆرەميا ۆ جۋرنالە «وگونەك» پۋبليكوۆالي سەريۋ ستاتەي و بەلىح پياتناح ناشەي يستوري، وتكرىۆالاس پراۆدا. يز نەبىتيا ۆوزۆراششاليس نەسپراۆەدليۆو زابىتىە يمەنا. كايۋم س ۆولنەنيەم چيتال ەتي ماتەريالى، رادوۆالسيا، ي نادەجدا نە پوكيدالا ەگو. ون توگدا ۆىسلال ماتەريالى و شاكاريمە ۆ جۋرنال «وگونەك».
24 يۋنيا 1987 پوسلەدوۆال ەگو وچەرەدنوي زاپروس ۆ سەميپالاتينسكي وبكوم كومپارتي كازاحستانا. وبكوم ۆ سۆويۋ وچەرەد ناپراۆيل دوكلادنۋيۋ زاپيسكۋ ۆ تسك كپ كازاحستانا.
6 يۋليا 1987 گ. ك. مۋحامەدحانوۆ وتپراۆيل پيسمو-حوداتايستۆو پەرۆومۋ سەكرەتاريۋ تسك كپ كازاحستانا گ. ۆ. كولبينۋ ي پەرۆومۋ سەكرەتاريۋ پراۆلەنيا سويۋزا پيساتەلەي سسسر ۆ. ۆ. كارپوۆۋ. پيسمو سوپروۆوجدالوس ەگو ليتەراتۋروۆەدچەسكيم يسسلەدوۆانيەم، پريلوجەننىمي ك پيسمۋ فوتو شاكاريما، دوكۋمەنتوم و ەگو رەابيليتاتسي ي پرويزۆەدەنيامي پوەتا.
31 يانۆاريا 1988 گودا پوسلەدوۆالو پوۆتورنوە وبراششەنيە كايۋما مۋحامەدحانوۆا ۆ سويۋز پيساتەلەي سسسر نا يميا ۆ. ۆ. كارپوۆا، ۆ، چاستنوستي، كايۋم پيسال و توم، چتو ناستۋپيلو ۆرەميا گلاسنوستي ي ەگو بەسپوكويت مولچانيە تسەنترالنوي پيساتەلسكوي ورگانيزاتسي ي درۋگيح رەداكتسي ي نەيزۆەستنوست و ۆوزموجنوستي وپۋبليكوۆانيا ماتەريالوۆ و شاكاريمە. ەششە 11 يۋليا 1987 گودا ون وتپراۆيل ماتەريالى ۆ موسكۆۋ ي پريشلو ۋۆەدوملەنيە: «دوستاۆلەنو ۆ سويۋز پيساتەلەي سسسر 15 يۋليا 1987 گودا. پروشلو بولشە پولۋگودا، ا وتۆەتا تاك ي نەت»، – پيسال كايۋم.
23 فەۆراليا 1988 گودا ۋچەنىي ەششە راز وبراتيلسيا ك رەداكتورۋ جۋرنالا «وگونەك» ۆ. ا. كوروتيچۋ. تاكيە شاگي بىلي ۆىنۋجدەننوي مەروي ي وني بىلي نەوبحوديمى دليا توگو، چتوبى ناچاليس يزمەنەنيا نا رودنوي زەملە شاكاريما، ۆەد ۆسە ەتو ۆرەميا ۆ رەداكتسي گازەتى «قازاق ادەبيەتى» ناحوديليس ماتەريالى كايۋما و شاكاريمە، كوتورىە نە پۋبليكوۆالي، بوياليس «كاك بى چەگو نە ۆىشلو»، ۆەد ۋكازاني يز تسەنترا نە بىلو.
دولگايا ي نەۋستاننايا رابوتا ي بوربا مۋجەستۆەننوگو ۋچەنوگو ي گراجدانينا-پاتريوتا زا يستوريچەسكۋيۋ سپراۆەدليۆوست پو وتنوشەنيۋ ك شاكاريمۋ ناكونەتس دالا رەزۋلتات.
7 اپرەليا 1988 گودا كايۋم مۋحامەدحانوۆ پولۋچيل تەلەگراممۋ وت يزۆەستنوگو پيساتەليا ادي شاريپوۆا: «پوزدراۆليايۋ، شاكاريم رەابيليتيروۆان ديرەكتيۆنىمي ورگانامي». ي ەتو پوزدراۆلەنيە نە بىلو سلۋچاينوستيۋ. ەتو بىلو پريزنانيەم بەستسەننوگو ۆكلادا ك.مۋحامەدحانوۆا ۆ رەابيليتاتسيۋ تۆورچەستۆا شاكاريما ي ۆ ۋۆەكوۆەچەنيە پامياتي و ۆەليكوم پوەتە.
14 اپرەليا 1988 گودا ۆ گازەتە «كازاحستانسكايا پراۆدا»، ا زاتەم ي ۆ درۋگيح رەسپۋبليكانسكيح يزدانياح بىلو وپۋبليكوۆانو پوستانوۆلەنيە «ۆ تسەنترالنوم كوميتەتە كومپارتي كازاحستانا. و تۆورچەسكوم ناسلەدي پوەتا شاكاريما». وسنوۆوي تەكستا ەتوگو يستوريچەسكوگو دوكۋمەنتا ستالي يسسلەدوۆانيا كايۋما مۋحامەدحانوۆا.
نا سلەدۋيۋششي دەن 15 اپرەليا 1988 گودا ۆ گازەتاح «سەمەي تاڭى» ي «قازاق ادەبيەتى» پوياۆيليس پەرۆىە پۋبليكاتسي و شاكاريمە. ي ەتو بىلي وبەمنىە ستاتي كايۋما مۋحامەدحانوۆا و شاكاريمە س پولنوي بيوگرافيەي ي پرويزۆەدەنيامي شاكاريما، پودگوتوۆلەننىمي ۋچەنىم ۆ پەچات.
ۋچەنىي ك.مۋحامەدحانوۆ يمەل پولنوە مورالنوە، ناۋچنوە ي گراجدانسكوە پراۆو پەرۆىم ۆىستۋپيت ۆ پەچاتي كازاحستانا سو ستاتيامي و شاكاريمە. ۆ تو ۆرەميا گازەتى ي جۋرنالى وپۋبليكوۆالي سەريۋ ەگو ستاتەي و پوەتە، ا تاكجە پودگوتوۆلەننىە ك پەچاتي ي پروكوممەنتيروۆاننىە يم پرويزۆەدەنيا شاكاريما. ەتو تيتانيچەسكي ترۋد (!), كوتورىم ون زانيمالسيا س مولودوستي ي ۆسيۋ جيزن.
ۋۆەكوۆەچەنيە يمەني شاكاريما ۆ نازۆاني سەميپالاتينسكوگو پەداگوگيچەسكوگو ينستيتۋتا
نەوبحوديمو سكازات پراۆدۋ و توم، كاك پرويسحوديلو ۋۆەكوۆەچەنيە يمەني شاكاريما ۆ نازۆاني سەميپالاتينسكوگو پەداگوگيچەسكوگو ينستيتۋتا. س ناستۋپلەنيەم گلاسنوستي ي پەرەسترويكي كايۋم پريشەل ك رەكتورۋ سەميپالاتينسكوگو پەداگوگيچەسكوگو ينستيتۋتا يمەني ن.ك.كرۋپسكوي ميحايلۋ سەمەنوۆيچۋ پانينۋ س پرەدلوجەنيەم و پريسۆوەني ۆۋزۋ يمەني شاكاريما. رەكتور پوپروسيل كوللەگۋ پودگوتوۆيت ارگۋمەنتيروۆاننوە پيسمو. كايۋم پرينەس پيسمو نا بولەە چەم 30 ليستاح ي م.س.پانين پوددەرجال ۋچەنوگو: «حوروشو. بۋدەم وتپراۆليات ۆ ستوليتسۋ». كايۋم سپروسيل: «ميحايل، ا، تى نە بويشسيا، چتو موجەش ليشيتسيا سۆوەگو مەستا؟»، نا چتو رەكتور وتۆەتيل: «رەكتورى پريحوديات ي ۋحوديات، ۆسە ەتو ۆرەمەننو، ا يميا شاكاريما – ەتو ۆەچنايا تسەننوست!». ون نە پوبويالسيا وبراتيتسيا س حوداتايستۆوم ۆ ۆىشەستوياششيە ورگانى. مەجدۋ تەم ي ۆ پەرەستروەچنوە ۆرەميا يميا شاكاريما ۆىزىۆالو نەدوۋمەنيە: «كتو تاكوي ي پوچەمۋ ەگو يميا نۋجنو پريسۆويت پەداگوگيچەسكومۋ ينستيتۋتۋ؟»
ۆ ودنوي يز ستاتەي توگو ۆرەمەني كايۋم ۋجە پودنيمال ۆوپروس و نەوبحوديموستي سوورۋجەنيا «پامياتنيكا شاكاريمۋ، كوتورىي ستانەت سيمۆولوم پامياتي ۆسەح جەرتۆ تراگيچەسكوگو ۆرەمەني».
ۆسەم يزۆەستنو، چتو ۋچەنىي ۆپەرۆىە راسكرىل پەرەپيسكۋ شاكاريما س ۆەليكيم رۋسسكيم پيساتەلەم ل.تولستىم، راسكرىل سودەرجانيە ترەح ۆوپروسوۆ، زاداننىح شاكاريموم رۋسسكومۋ پيساتەليۋ ي پريۆەل ەگو وتۆەتى.
بوربا زا چيستوتۋ ناسلەديا شاكاريما
نو بوربا زا شاكاريما دليا كايۋما نا ەتوم نە زاكونچيلاس. پوسلە ۆىحودا پوستانوۆلەنيا 1988 گودا منوگيە ۆزياليس سپەشنو گوتوۆيت ك پەچاتي سۆوي كنيگي س پرويزۆەدەنيامي شاكاريما، دوپۋسكالي وشيبكي ي ۆولنوست ۆ وبراششەني س تەكستامي. ودناجدى يز الماتى ك ۋچيتەليۋ پريەحال ەگو بىۆشي ستۋدەنت ت.شانباي، رابوتاۆشي توگدا ۆ اكادەمي ناۋك. ون زاحوتەل پوكازات ۋچيتەليۋ تيپوگرافسكي نابور كنيگي شاكاريما، كوتورۋيۋ پودگوتوۆيلا اكادەميا ناۋك. كايۋم ناچال چيتات تەكست، ا پوتوم پرەدلوجيل: «ۆوت تەبە كارانداش. يا بۋدۋ چيتات شاكاريما پو پامياتي، ا تى يسپراۆلياي وشيبكي». ي تاكيح وشيبوك، كوتورىە ۆىياۆيل كايۋم، وكازالوس منوگو.
ۆپروچەم، ي سەيچاس مالو كوگو ۆولنۋەت چيستوتا تەكستوۆ ابايا، شاكاريما ي درۋگيح يستوريچەسكيح ليچنوستەي. پولۋچيت فينانسيروۆانيە، سپەشنو چتو-تو ناپيسات ي يزدات ۆ كراسوچنوم پەرەپلەتە، وتچيتاتسيا – ۆوت ەتو، ك سوجالەنيۋ، ستالو نورموي. سليشكوم دولگو دليليس رەپرەسسي، ا مورالنايا دەگراداتسيا وبششەستۆا، كوتورايا پرويسحوديلا ەششە نەسكولكو دەسياتيلەتي، وترازيلاس ۆ پوياۆلەني ارمي لەنيۆىح ليۋدەي ي پسەۆدوۋچەنىح، دليا كوتورىح سۋششەستۆۋەت ليش كوممەرچەسكي ينتەرەس.
ي ەست لي سەيچاس تاكيە ۋچەنىە، كوتورىە تاكجە بەرەجنو وتنوسيليس بى ك ناسلەديۋ ي زابوتيليس بى و سوحراننوستي كانونيچەسكيح تەكستوۆ؟ تاكيح ۋچەنىح، دۋماەتسيا، نۋجنو ەششە ۆزراستيت.
ك.مۋحامەدحانوۆ گلۋبوكو زنال نە تولكو جيزن ي تۆورچەستۆو، نو ي درۋگۋيۋ دەياتەلنوست پوەتا. «شاكاريم بىل دەيستۆيتەلنىم چلەنوم سەميپالاتينسكوگو پودوتدەلا زاپادنو-سيبيرسكوگو يمپەراتورسكوگو رۋسسكوگو گەوگرافيچەسكوگو وبششەستۆا، كاك ي ر.مارسەكوۆ»، – وتمەچال ۆ زاپيسياح كايۋم، پودتۆەرجدايا ەتو نايدەننىمي يم ارحيۆنىمي داننىمي س وبوزناچەنيەم نومەروۆ كاتالوگوۆ ي دەل.
ا پرەداننوست ناۋكە تەكستولوگي وستاۆالاس س نيم ناۆسەگدا. تەكستى ەتو وسنوۆا كۋلتۋرى نارودا. كوگدا-تو م.اۋەزوۆ پورۋچيل ەمۋ سوحرانيت كانونيچەسكيە تەكستى ابايا، ا ون وحۆاتيل ەتيم پورۋچەنيەم ۆسە كۋلتۋرنوە پروسترانستۆو ناشەگو نارودا.
ۋچەنىي وپەراتيۆنو رەاگيروۆال نا يسكاجەنيا تەكستوۆ شاكاريما، پريۆوديل ناۋچنىە ارگۋمەنتى ي كوممەنتاري، اناليزيروۆال دوپۋششەننىە رازنىمي يزداتەلستۆامي وشيبكي ۆ تەكستاح شاكاريما ي يسپراۆليال يح. «نارودۋ نە نۋجەن يسكاجەننىي شاكاريم»، – س بوليۋ ۆ سەردتسە وتمەچال ۋچەنىي.
پەداگوگ- پروسۆەتيتەل
نەپرەۆزويدەننىي پەداگوگ-ناستاۆنيك كايۋم مۋحامەدحانوۆ س پەرۆوگو كۋرسا ۋچەبى ۆ سەميپالاتينسكوم گوسۋدارستۆەننوم كازاحسكوم ۋچيتەلسكوم ينستيتۋتە (1937-1938 گگ.) بىل پريگلاشەن پرەپوداۆات ي پرودولجال پرەپوداۆانيە ۆ رودنوم ۆۋزە دو ۆىحودا نا پەنسيۋ. دالەە بىلا رابوتا ۆ اكادەمي ناۋك، ا پوسلە زاۆەرشەنيا دەل، سۆيازاننىح س پودگوتوۆكوي 150-لەتيا ابايا ۆ الماتى، س 1996 گودا دو ساموي سمەرتي ون پرودولجيل رابوتۋ كونسۋلتانتوم ۆۋزا. تاكيم وبرازوم، ون پوسۆياتيل سەميپالاتينسكومۋ پەدينستيتۋتۋ 67 لەت رابوتى. ا ەگو وبششي پەداگوگيچەسكي ستاج اكتيۆنوگو پرەپوداۆانيا، ناچينايا س 1932 گودا، سوستاۆلياەت 72 گودا!
كينايات شاياحمەتوۆ – ۋچەنيك كايۋما، دوكتور ناۋك وتمەچال ينتەرەسنىي ليتەراتۋروۆەدچەسكي فاكت. ۆ كازاحسكوي ليتەراتۋرە سۋششەستۆۋەت تري پەرەۆودا رۋسسكوي پروزى يازىكوم كازاحسكوي پوەزي. ەتو «ۆاديم» م.لەرمونتوۆا ۆ پەرەۆودە ابايا، «دۋبروۆسكي» ا. پۋشكينا ۆ پەرەۆودە شاكاريما ي «بەدنايا ليزا» ن. كارامزينا ۆ پەرەۆودە كايۋما. رۋسسكايا پروزا، پەرەۆەدەننايا يازىكوم كازاحسكوي پوەزي، وبەدينيلا ترەح پوەتوۆ – ابايا، شاكاريما ي كايۋما. داننىي پەرەۆود ۋچەنىي سدەلال نە ۆ كومفورتنىح دليا پيساتەلسكوگو ترۋدا ۋسلوۆياح، ا ۆ زاكليۋچەني ۆ كارلاگە. ۆ پيسمە دەتيام ون توگدا پيسال: «ۋ ودنوگو توۆاريششا پو نەسچاستيۋ وكازالاس ەتا كنيگا». ون پەرەۆەل پوۆەست ن. كارامزينا «بەدنايا ليزا» ۆ كارلاگە ۆ ناچالە 1954 گودا ي ۆسەگو زا 15 دنەي: «ناستروەنيە بىلو سووتۆەتستۆۋيۋششەە ەتوي پوۆەستي». ون بىل پرەەمنيكوم تراديتسي ابايا ي شاكاريما.
كاك مى ۋجە وتمەچالي، كنيگي رەپرەسسيروۆاننوگو ۋچەنوگو ناچالي پۋبليكوۆات تولكو ۆ ناچالە 1990-ح گودوۆ س ناستۋپلەنيەم نەزاۆيسيموستي. نو ون نە وتچايۆالسيا ي ۆسيۋ جيزن پروسۆەششال ۆ گازەتاح ي جۋرنالاح، نا راديو ي تەلەۆيدەني، ۆ اۋلاح ي نا زاۆوداح، نا كۋرساح. ون نەس ۆ نارود پراۆدۋ و ناشەي يستوري ي كۋلتۋرە، ا كاجدايا ەگو پۋبليكاتسيا ستانوۆيلاس سەنساتسيەي ي وب ەتوم راسسكازىۆايۋت پيسما وتوۆسيۋدۋ، يز رازنىح رەسپۋبليك.
ۆاجنىە يسسلەدوۆانيا و شاكاريمە ي پرويزۆەدەنيا شاكاريما، پودگوتوۆلەننىە كايۋموم، دولگو جدالي سۆوەگو چاسا. ون داۆنو ۆسە يسسلەدوۆال ي پودگوتوۆيل. ون س مولودوستي ي ۆسيۋ جيزن تاك رابوتال پو ۆسەم يستوريچەسكيم ليچنوستيام. يسكال، ۋستاناۆليۆال، يسسلەدوۆال، پيسال، سوحرانيال. ا چتو وزناچاەت پودگوتوۆيت ك پۋبليكاتسي پرويزۆەدەنيا؟ ەتو زناچيت نايتي پەرۆويستوچنيك، پەرەۆەستي تەكستى س ارابسكوي ي درۋگوي گرافيكي، دات ناۋچنىە كوممەنتاري يستوريچەسكوگو، گەوگرافيچەسكوگو، سوبىتينوگو، ليچنوستوگو ي درۋگيح كونتەكستوۆ ي ورگانيزوۆات ۆسە دليا پەچاتي. تاك پىتليۆىي ۋچەنىي-تەكستولوگ رابوتال پو كاجدوي يستوريچەسكوي ليچنوستي، ا يح سوتني! ستاتي ەگو و شاكاريمە بىلي ۆپەرۆىە وپۋبليكوۆانى ۆ گازەتاح، ۆ جۋرنالاح ي ۆ ەنتسيكلوپەدياح، ا پوزجە ۆ كنيگاح «ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى»، «اباي مۇراگەرلەرى» ي ۆ 10-تومنيكە يزبراننىح ترۋدوۆ. ۋچەنىي ك.مۋحامەدحانوۆ ۆ تو ۆرەميا پروۆەل رياد پريامىح راديوەفيروۆ ي تەلەۆيزيونننىح پەرەداچ نا سەميپالاتينسكوم ي رەپۋبليكانسكوم تەلەۆيدەني، ناپيسال ستسەناري ك دوكۋمەنتالنىم فيلمام ي ستال كونسۋلتانتوم ك نيم. ي ون پرودولجال پروسۆەتيتەلسكۋيۋ رابوتۋ و شاكاريمە، وتكليكالسيا نا پروسبى ۆىستۋپيت ۆ مۋزەياح، شكولاح ي بيبليوتەكاح، ۆ اۋلاح ي نا زاۆوداح، نا ۆسترەچاح س مولودەجيۋ ي وبششەستۆەننوستيۋ.
نەپرەۆزويدەننىي پەداگوگ، ون راسسكازىۆال و پوەتە تاك، چتوبى زاينتەرەسوۆات ليۋبۋيۋ اۋديتوريۋ، سوپروۆوجدايا بەسەدۋ دەمونستراتسيەي دوكۋمەنتوۆ ي فوتوگرافي. ليۋدي ۆپەرۆىە ۆيدەلي وبراز ۆەرنۋۆشەگوسيا يز زابۆەنيا پوەتا ي پريكوسنۋليس ك ەگو تۆورچەستۆۋ. پويسك ي ناحوجدەنيە، يسسلەدوۆانيە ي سوحرانەنيە، بوربا ي پروسۆەششەنيە – ەگو ميسسيا پرودولجالاس. ليش دليا پريمەرا پريۆەدەم نازۆانيا نەسكولكيح ستاتەي، ۆىستۋپلەني ي اۆتوسكيح تەلەۆيزيوننىح پەرەداچ، نو ي ەتوت سپيسوك نە پولنىي، ا تەما «شاكاريم ي كايۋم» ترەبۋەت وتدەلنوگو يزۋچەنيا.
سم. كنيگي «ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى» ي «اباي مۇراگەرلەرى» (1993-1997) ي 10-تومنيك يزبراننىح ترۋدوۆ (2005-2012), ا تاكجە:
مۇحامەدحانوۆ، ق. شاكاريم. رەسپۋبليكانسكايا گازەتا نا كازاحسكوم يازىكە (ارابسكي شريفت). 1987. №13.
مۇقامەتحانوۆ (مۇحامەدحانوۆ), ق. اقىن شاكارىم قۇدايبەردىۇلى ء[ماتىن] : [قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ «اقىن شاكارىمنىڭ شىعارماشىلىق مۇراسى تۋرالى» قاۋلىسىنان كەيىن جاريالانعان العاشقى ماقالا] / ق. مۇقامەتحانوۆ (مۇحامەدحانوۆ) // سەمەي تاڭى. - 1988. - 15 اپرەل. - ب. 3; 16 اپرەل. - ب. 3-4.
مۇقامەتحانوۆ (مۇحامەدحانوۆ), ق. شاكارىم ء[ماتىن] : ء[ومىرى مەن شىعارماشىلىعى جايىندا] / ق. مۇقامەتحانوۆ (مۇحامەدحانوۆ) // قازاق ادەبيەتى. - 1988. - 15 اپرەل. - ب. 4-7, 10.
شاكارىم. كەل، جاستار!; تانبايمىن، شاكىرتىمىن تولستويدىڭ; قالامىم، قارىنداشىم – جان جولداسىم ء[ماتىن] : [ولەڭدەر] / باسپاعا ازىرلەگەن ق. مۇقامەتحانوۆ [مۇحامەدحانوۆ] // سەمەي تاڭى. - 1988. - 15 اپرەل. - ب. 4.
شاكارىم. ولشەۋسىز كوپ جاساعان دۇنيە كارى ء[ماتىن] : [ولەڭ اقىننىڭ «دۋبروۆسكي اڭگىمەسى» اۋدارماسىندا كىرىسپە ورنىنا الىنعان] / باسپاعا ازىرلەگەن ق. مۇحامەدحانوۆ // سەمەي تاڭى. - 1988. - 15 اپرەل. - ب. 4.
پۋشكين، ا. س. دۋبروۆسكي اڭگىمەسى ء[ماتىن] / ا. س. پۋشكين; اۋد. ش. قۇدايبەردىۇلى; باسپاعا ازىرلەگەن ق. مۇحامەدحانوۆ // سەمەي تاڭى. - 1988. - 19 اپرەل. - ب. 4; 20 اپرەل. - ب. 4; 21 اپرەل. - ب. 4.
شاكارىم. قالقامان-مامىر ء[ماتىن] : [قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ «اقىن شاكارىمنىڭ شىعارماشىلىق مۇراسى تۋرالى» قاۋلىسىنان كەيىن العاش رەت جاريالانعان پوەما] / باسپاعا ازىرلەگەن، العى ءسوزىن جازعان ق. مۇحامەدحانوۆ // سەمەي تاڭى. - 1988. - 22 اپرەل. - ب. 4.
مۇحامەدحانوۆ، ق. اقىنعا ارنالاتىن ەسكەرتكىشتەر جايىندا ء[ماتىن] : [شاكارىمنىڭ 130 جىلدىعىن وبلىستىق جانە رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە لايىقتى اتاپ ءوتۋ، اقىن ەسىمىن ماڭگىلىك ەستە قالدىرۋ ماقساتىندا تۋعان جەرىندە ەسكەرتكىش ورناتىپ، مەكەمەلەر مەن كوشەلەرگە، ەلدى مەكەندەرگە ەسىمىن بەرۋ ماسەلەلەرى كوتەرىلگەن] / ق. مۇحامەدحانوۆ // سەمەي تاڭى. - 1988. - 13 يۋل. - ب. 3- 4.
قۇدايبەردىۇلى، ش. قازاقتىڭ قايدان شىققانى ء[ماتىن] : [شاكارىمنىڭ ماقالاسىن انىقتاپ، زەرتتەپ، باسپاعا ازىرلەگەن، العى ءسوزىن جازعان ق. مۇحامەدحانوۆ] / ش. قۇدايبەردىۇلى // قازاق ادەبيەتى. - 1990. - 14 قىركۇيەك. - ب. 12-13.
مۇحامەدحانوۆ، ق. اقىن جايلى اقيقات ء[ماتىن] : [«شاكارىم» اتتى عىلىمي-كوپشىلىك فيلم تۋرالى سۇحبات-اڭگىمە، ستسەناري اۆتورى ق. مۇحامەدحانوۆ] / ق.مۇحامەدحانوۆ; سۇحب. ا. قوناقباەۆا // جاڭا فيلم. - 1989. - № 7. - ب. 16-17.
مۇقامەتحانوۆ (مۇحامەدحانوۆ), ق. «قۇداي» دەگەن سوزدەن قۇداي ساقتاسىن.. ء[ماتىن] : [1988 جىلى باسپادان شىققان شاكارىمنىڭ «شىعارمالار» جيناعى تۋرالى] / ق. مۇقامەتحانوۆ (مۇحامەدحانوۆ) // قازاق ادەبيەتى. - 1989. - 17 مارت. - ب. 10-11.
مۇقامەتحانوۆ (مۇحامەدحانوۆ), ق. «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ رەداكتسياسىنا ء[ماتىن] : [ق. مۇحامەدحانوۆ گازەتتىڭ الدىڭعى نومىرىندە جاريالانعان «قۇداي» دەگەن سوزدەن قۇداي ساقتاسىن.. ماقالاسىندا جىبەرىلگەن قاتەلەردى جوندەگەن] / ق. مۇقامەتحانوۆ (مۇحامەدحانوۆ) // قازاق ادەبيەتى. - 1989. - 24 مارت. - ب. 11.
مۇقامەتحانوۆ (مۇحامەدحانوۆ), ق. شاكارىم قۇدايبەرديەۆ ء[ماتىن] / ق. مۇقامەتحانوۆ (مۇحامەدحانوۆ) // قازاق سسر : 4 تومدىق قىسقاشا ەنتسيكلوپەديا. ت. 4. ءتىل. ادەبيەت. فولكلور. ونەر. ارحيتەكتۋرا. - الماتى، 1989. - ب. 629-630.
مۇقامەتحانوۆ (مۇحامەدحانوۆ), ق. شاكارىمنىڭ شەجىرەسى ء[ماتىن] : [عىلىمي سىن ماقالا] / ق. مۇقامەتحانوۆ (مۇحامەدحانوۆ) // قازاق ادەبيەتى. - 1989. - 14 يۋل. - ب. 10-11.
مۇقامەتحانوۆ (مۇحامەدحانوۆ), ق. بiزدiڭ مiندەت ء[ماتىن] : [بىرقاتار رەسپۋبليكالىق گازەت رەداكتسيالارىنىڭ شاكارىم شىعارمالارىن باسىپ شىعارۋدا جىبەرگەن قاتەلىكتەرىنە تەكستولوگيالىق تالداۋ] / ق. مۇقامەتحانوۆ (مۇحامەدحانوۆ) // قازاق ادەبيەتi. - 1988. - 24 يۋن. - ب. 12-13.
مۇحامەدحانوۆ، ق. شاكارىمنىڭ «شىعارمالار» جيناعى جايىندا ء[ماتىن] / ق. مۇحامەدحانوۆ // سەمەي تاڭى. - 1989. - 21 اقپان.
مۇحامەدحانوۆ، ق. دانالى ءسوزدىڭ داراسى. تۇرىك، قىرعىز، قازاق ءھام حانلار شەجىرەسى» ء[ماتىن] : [1990 جىلى 15 مامىردا شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ شىعارماشىلىعىنا ارنالعان كونفەرەنتسيادا جاسالعان بايانداما] / ق. مۇحامەدحانوۆ // قازاق ادەبيەتى. - 1990. - 25 مامىر. - ب. 6-7.
مۇحامەدحانوۆ، ق. اق جول [قولجازبا] : [اقجول-دايىرقوجانىڭ ءومىر تاريحى شاكارىم شەجىرەسىندە تارالۋى] / ق. مۇحامەدحانوۆ. - سەمەي، 1992. - 27 پ. - ق. مۇحامەدحانۇلىنىڭ جەكە مۇراعاتىندا ساقتالعان
مۋحامەدحانوۆ، ك. ۆوزۆراششەنيە پوەتا [تەكست] : [و تۆورچەسكوم ناسلەدي ي سۋدبە شاكاريما كۋدايبەردىەۆا] / ك. مۋحامەدحانوۆ // يرتىش. - 1988. - 23 اپرەليا. - س. 3; 26 اپرەليا. - س. 3.
مۋحامەدحانوۆ، ك. يز مراكا زابۆەنيا [تەكست] : و تۆورچەسكوم ناسلەدي ي سۋدبە شاكاريما كۋدايبەردىەۆا / ك. مۋحامەدحانوۆ // پروستور. - 1988. - № 7. - س. 180-187.
مۋحامەدحانوۆ، ك. يز مراكا زابۆەنيا [تەكست] : و تۆورچەسكوم ناسلەدي ي سۋدبە شاكاريما كۋدايبەرديەۆا / ك. مۋحامەدحانوۆ // دەلو №... : لەتوپيس گوركوگو ۆرەمەني. - الما-اتا : جازۋشى، 1989. - س. 282-295.
مۋحامەدحانوۆ، ك.شاكاريم ۆىستۋپلەنيە ۆ مۋزەە م.اۋەزوۆا [اۋديوزاپيس] / ك. مۋحامەدانوۆ. – سەنتيابر،1989.
مۋحامەدحانوۆ، ك. شاكارىم. ء(ومىرى مەن شىعارماشىلىعى جايىندا). // بەس ارىس (ەستەلىكتەر، ەسسەلەر جانە زەرتتەۋ ماقالالار). قۇراست. د.ءاشىمحانوۆ. الماتى: جالىن. 1992. 10-39-ب.
شاكارىم. // قازاق ادەبيەتى. ەنتسيكلوپەديا. الماتى: قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى. قازاقستان دامۋ ينستيتۋتى. 1999. 687-ب.
شاكارىم. // تۇركىستان. حالىقارالىق ەنتسيكلوپەديا. باس رەد. ءا.نىسانباەۆ. الماتى: قازاق ەنتسيكلوپەدياسى. 2000. 640-ب.
مۇحامەدحانوۆ، ق. شاكارىم [تەلەحابار] : [ش.قۇدايبەردىۇلىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى تۋرالى] / ق. مۇحامەدحانوۆ. - سەمەي تەلەۆيدەنيەسى، 1988. - 24 يۋل. - تەلەحابار اۆتورى جانە جۇرگىزۋشىسى ق.مۇحامەدحانوۆ
شاكارىم [ەلەكتروندى رەسۋرس] : [ق. مۇحامەدحانوۆتىڭ قاتىسۋىمەن دەرەكتى فيلم] / رەج. ق. ابەنوۆ; ستسەن. اۆت.: ق. مۇحامەدحانوۆ، م. سماعۇلوۆ. - الماتى : «قازاقفيلم» كينوستۋدياسى، 1989.
“ۆوزۆراششەنيە پوەتا”. (ۆيدەوفيلم ك 130-لەتيۋ شاكاريما). كليۋچەۆوە ۋچاستيە ۆ فيلمە: ك.مۋحامەدحانوۆ. – رەسپۋبليكانسكي تەلەكانال “كازاحستان”. 1988. پرودولجيتەلنوست: 60 مين.
“شاكاريم”. – “شاكارىم”. (ناۋچنو-پوپۋليارنىي فيلم نا كازاحسكوم ي رۋسسكوم يازىكاح). اۆتور ستسەناريا ي ۋچاستنيك فيلما: ك.مۋحامەدحانوۆ. رەجيسسەر: ك.ابەنوۆ. زۆۋكورەجيسسەر: جانىبەك مۋحامەدحان. كينوستۋديا “كازاحفيلم”. 1989. پرودولجيتەلنوست: 28 مين. (پرەمەرا رۋسسكوگو ۆاريانتا فيلما سوستويالاس نا تسەنترالنوم تەلەۆيدەني سسسر. – موسكۆا. 1990. 9 فەۆراليا.)
“پوسلەدنيايا وسەن شاكاريما”. – “شاكارىمنىڭ سوڭعى كۇزى”. (پولنومەتراجنىي حۋدوجەستۆەننىي تەلەفيلم نا كازاحسكوم ي رۋسسكوم يازىكاح). ناۋچنىە كونسۋلتانتى: ك.مۋحامەدحانوۆ، م.ماگاۋين. ستۋديا “كازاحتەلەفيلم”. 1993. (رەتسەنزيا نا فيلم. – ۆەچەرني الماتى. 1993. №182. 13 وكتيابريا. س. 2.).
ۆىستۋپلەنيە نا تورجەستۆاح، پوسۆياششەننىح 130-لەتيۋ شاكاريما. (نا كازاحسكوم يازىكە). ۆستۋپيتەلنوە سلوۆو: ح.ماتاەۆ. – سەميپالاتينسكايا وبلاست. ابايسكي رايون. سەلو كاراۋل. 1988. يۋل. دليتەلنوست: 50 مين.
وب يستوكاح پرازدنيكا ناۋرىز. (راسسكاز ك.مۋحامەدحانوۆا نا كازاحسكوم يازىكە، سو سسىلكامي نا ترۋدى شاكاريما). – سەميپالاتينسك. 1990. مارت. دليتەلنوست: 18 مين.
تۇرىك، قىرعىز، قازاق ءھام حاندار شەجىرەسى. (دوكلاد نا تەورەتيكو-پراكتيچەسكوي كونفەرەنتسي سويۋزا پيساتەلەي كازاحستانا، پوسۆياششەننوي تۆورچەستۆۋ شاكاريما). – سپ كازاحستانا. الماتى. 1990. 15 مايا. دليتەلنوست: 23,5 مين.
ۆىستۋپلەنيە رەكتورا ۋنيۆەرسيتەتا يمەني شاكاريما – م.س.پانينا
«قۇرقۇدىق» شاكەرىمنىڭ ورالۋى دەرەكتى ءفيلمى
دينا مۋحامەدحان
پىكىرلەر