Túrkııadaǵy qazaq ǵalymy, doktor Ábdiýaqap Qara Mustafa Shoqaıdyń franýz tilinde jazǵan maqalalaryn iriktep, jınaq etip shyǵardy. Qazaq, túrik, orys jáne túpnusqa franýz tilinde jeke-jeke kitap bolyp shyqqan bul eńbek «Keńes odaǵynyń túrki álemi saıasaty» dep atalady. Shoqaıtanýshy ǵalymmen bolǵan suhbatty nazarlaryńyzǵa usynamyz.
Tek qazaq halqy ǵana emes, kúlli túrki halyqtarynyń birligi men yntymaǵyn ańsap, ult muraty úshin kúresken, Túrkistan ıdeıasynyń avtory Mustafa Shoqaıdyń bolmysy áli tolyq ashylmaǵan. Ol el tarıhynda túrki halyqtarynyń birtutas ıdeıasynyń avtory, saıası qaıratker retinde qaldy. Taıaýda shoqaıtanýshy ǵalym, professor, doktorÁbdiýaqap Qaranyń qurastyrýymen Mustafa Shoqaıdyń maqalalarynyń jınaǵy jaryq kórdi. «Keńes odaǵynyń túrki álemi saıasaty» dep atalatyn bul kitapqa Mustafa Shoqaıdyń franýz tilinde jazǵan maqalalary toptastyrylǵan. Jańa dúnıe osy maqalalardyń qazaq, orys jáne túrik tilindegi aýdarmasy retinde ár tilde jeke kitap retinde jaryq kórdi. Qaıratkerdiń kópshilik bile bermeıtin maqalalary basylǵan «Keńes odaǵynyń túrki álemi saıasaty» atty kitabyn qolǵa alyp, ony qurastyryp, jaryqqa shyǵarǵan doktor Ábdiýaqap Qaradan suhbat aldyq.
«BUL KITAP ALǴAShQYSY DA, SOŃǴYSY DA EMES»
- Keńes Odaǵy quramynda bolǵan elderde Mustafa Shoqaıdy «satqyn» dep biletinder áli de kezdesedi. Bul kitap Shoqaıdyń atyna kir keltiretinderge tosqaýyl bola alady ma?
- Mustafa Shoqaı Keńes Odaǵynda«satqyn» dep jala jabyldy. Endi Táýelsizdik alǵannan keıin 30 jyldaǵy ýaqytta qazaq tarıhshylary muny joqqa shyǵardy, arhıvtegi derektermen dáleldedi. Endi bul «satqyn» degen máseleni joıý bir kitap kóleminde bitetin jumys emes. Bul Mustafa maqalalaryn toptastyrylǵan kitaptardyń alǵashqy da, sońǵysy da emes. Bul kitapShoqaıdyń satqyn emestigin kórsetetin kitap. Munda da biz derekter men málimetterdi berdik. Biraq, basty másele, meniń oıymsha, nasıhattaýda jatyr.
- Bul kitap qansha tilge aýdarylyp, jazyldy?
- Mustafa Shoqaıdy tek qazaqtarǵa ǵana tanyp qoımaıdy. Biraq onyń jetistikterin biz qazaqtar ǵana bilemiz. Basqa halyqtar kóp bile bermeıdi. Nege? Óıtkeni qazaq tarıhshylary qazaq tilinde ǵana jazady. Shoqaı týraly zerttteý eńbekterinde basqa tilderde, ásirese, orys tilinde jazý kerek eken. Nege? Óıtkeni «satqyn» degen másele sol orys tilindegi aqparatta kóp kezdesedi. Aǵylshyn tilinde, túrik tilinde, nemis, franýz tilderinde aqparatty kóp kezdestirmeımiz. Sondyqtan bul máseleni aldymen orys tildilerge osy derekterdi jetkizý kerek. Myna kitaptyń túpnusqasy franýz tilinde. Sebebi Mustafa Shoqaıdyń franýz tilindegi 120 maqalasynan zerttep, Túrki dúnıesine qatysty 41 maqalasyn kitapqa toptastyryp, ótken jyly jarııaladyq. Endi bıyl franýz tilindegi maqalalaryn úsh tilge aýdaryp shyqtyq. Árıne birinshi qazaq, túrik, odan keıin orys tiline mindetti túrde aýdardyq. Sebebi orys tildi oqyrmanda Mustafa Shoqaıdyń shyndyǵyn oqysyn, kitap arqyly kórsin. Eger de bul kitaptaǵy málimetterge kelispese, oqyrman oǵan qarsy derek kórsetsin.
Biz orys tilinde shyǵarǵan sebebimiz bir jaǵynan Túrki dúnıesinen ózge halyqtar, atap aıtqanda, ózbekter, túrikmender, qyrǵyzdar, ázerbaıjandar, tatarlar búkil Keńes kezindegi halyqtar túrik tili men orys tilin bildi. Bul kitap olarǵa jetedi. Sebebi Mustafa Shoqaı sol halyqtardyń táýelsizdigi úshin kúresken, maqala jazǵan. Sol halyqtar da Shoqaıdy jaqsy kóredi. Sol málimettermen tikeleı tanyssyn degen maqsatta orys tilinde aýdarma boldy.
Ekinshi maqsatymyz, orys tildi oqyrmandar ózimizde bar. Qazaq tilin bilmeıtin, tek orys tilin biletin Qazaqstandaǵy azamattarymyz oqysyn, Reseı azamattary oqysyn. Mustafa Shoqaıdyń eshqandaı «satqyn» emestigin bizdiń kitapqa jazǵan qomaqty málimetterden tanyssyn degen maqsat boldy. Degenimdeı, bir kitappen oǵan jabylǵan «satqyn» degen jansaq kózqarasty birjolata joıýymyz múmkin emes. Biraq bul kitap sol maqsatta jasalǵan bir qadam, bir tamshy.
«QAZAQ TILDI OQYRMANNAN SURANYS KÓP»
- Mustafa Shoqaıdyń rýhanı, mádenı, saıası murasyn ıgerip, álemge tanystyratyn bul týyndy qansha tırajben basyldy?
- Munyń tırajy kóp emes. Túrkııada qazaq tildi oqyrman óte az. Bizdiń Túrkııada jahandanýdy oqıtyndar azaıdy. Ádette bizde myń tırajben shyǵady. Biz endi qazaq tilindegi kitabymyzdy 300 tırajben basyp shyǵardyq. Taıaýda ǵanaQazaqstanǵa bardyq, Qyzylordada boldyq. Qorqyt ata atyndaǵy Qyzylorda ýnıversıtetiniń janynda Mustafa Shoqaıdy zertteý ortalyǵy bar. Ǵylymı-praktıkalyq konferenııada bul kitaptyń tusaýkeseri boldy. Osy oraıda kelgen ǵalymdarmen birge Qyzylordanyń ákimi Nurlybek Nálibaev myrzaǵa kirý múmkindigimiz boldy. Ol jerde Shoqaıǵa qatysty ákimge birneshe ótinish aıtyldy. Men de bir ótinish jasadym.
«Endi myna kitap qazaq tilinde Túrkııada shyqty. Biraq Túrkııadan kitap tasyp júrý qıyn ári oqyrmanǵa jetkizilýi de qymbatqa túsedi. Sondyqtan Qyzylorda oblysy ákiminiń qoldaýymen osy kitap Qazaqstanda basylyp shyqsa dedik. Bul kitapqa suranys joǵary. Áleýmettik jelide «bul kitapty qaıdan alamyz?» degen suraqtar bar. Túrkııadan alý qymbatqa túsedi, ýaqyt ketedi»,-dedim. Ákimge Mustafa Shoqaı kitabyn osy jerde basyp, oqyrmanǵa qoljetimdi etý usynysyn aıttyq. Ol «zań sheńberinde qarastyramyz» dedi.
JINAQTYŃ EREKShELIGI
- Bul Shoqaı týraly alǵashqy jáne sońǵy kitap emes. Degenmen bul kitaptyń Mustafa Shoqaı týraly jazylǵan ózge eńbekterden aıyrmashylyǵy nede?
- Bul kitap erekshe. Sebebi buǵan deıin Shoqaıdyń «Iash Túrkistan»jýrnalyndaǵy maqalalary Qazaqstandaǵy «Qaınar» baspasynda 18 tom bolyp jaryq kórgen. Odan keıin ol eki tomǵa qosymsha málimetter bolyp jaryq kórdi. Endi «Iash Túrkistan» jýrnalyndaǵy maqalalar aýdarma. Bul jýrnaldyń tili qazaqsha emes, arab áripterimen shyǵady jáne búkil túrki tilderinen quralǵan til dep aıtylady. Jýrnaldyń redakııa ujymy ol tildi «shaǵataı tili» dep ataǵan. Ujymnyń ózi de «HV ǵasyrdaǵy shaǵataı tilimen HH ǵasyrdaǵy máseleni kótere almaımyz» dep aıtady.
- Mustafa Shoqaıdyń franýz tilindegi maqalalaryn ózge tilge aýdarýda qıyndyqtar boldy ma?
- «Iash Túrkistan» jýrnalyndaǵy maqalalardy aýdarýda qatelikter men qıyndyqtar boldy. Ol tildi túsiný qıyn. Jýrnal tilin túsiný úshin birneshe túrki tilin bilý kerek. Onyń syrtynda franýz tilindegi maqalanyń ereksheligi bar. Meniń oıymsha, salystyryp oqysaq, biz shyǵarǵan kitaptaǵy maqalalar óte jınaqy, tili ótkir, oqyrmanǵa da oqýǵa tartymdy. Onyń sebebi Mustafa Shoqaı ony franýz tilinde jazǵannan keıin franýz jýrnalynyń oqyrmandaryna qarata jazylǵan. Al franýzdar Túrkistandyq emes, Túrkistandaǵy qazaqtardyń, ózbekterdiń, ózgeniń jaǵdaıyn bilmeıdi. Olar jat halyq. Sondyqtan olardy maqalany túsinýi úshin ashyq tildi júıeni qoldanǵan. Odan keıin jalyqpas úshin úlken sheberlikpen jazǵan. Keıde mundaı saıası, tarıhı, ekonomıkalyq maqalalardy ár adam oqı almaıdy. Mamany bolmaǵannan keıin adamdy jalyqtyrady. Shoqaıdyń maqalasyn kez kelgen adam óte bir tartymdy tilmen oqı alady, jalyqpaıdy. Bul kitap ózgelerden tartymdy tilimen ózgeshe.
AÝDARMAShY MENAVTORDYŃ DEŃGEIIN KÓRSETETIN KITAP
- Kitaptyń Túrkııadaǵy tusaýkeser rásimineTúrkııanyń bedeldi azamattary men Qazaqstannan arnaıy qonaqtar da barǵan eken. Sol týraly aıtyp berseńiz.
- Ulttyq tarıhı mýzeı dırektorynyń orynbasary Aqmaral Ibraeva keldi. Ol kisiniń shákirti Ásemgúl Temirhanova degen jas maman tarıhy bar, doktorant ataǵyn alǵan. Onyń bizge tıgizgen úlesi óte kóp. Men ózim kezinde Azattyq radıosynda aýdarmamen aınalystym. Eger aýdarma sapaly bolmasa, jaqsy avtordy nashar etip kórsetedi. Egerde nashar avtor jaqsy aýdarmashyǵa tússe, aýdarmashy ony kóterip jiberedi. Men aýdarma sapasyna qatty mán berdim. Bul avtor anaý-mynaý emes, Túrki dúnıesiniń birtýar azamaty, qaıratkeri. Sondyqtan onyń jazbalaryn nashar etý yńǵaısyz bolady. Mustafa Shoqaıdyń ár sózin aýdarýda sapaly bolǵanyn qaladyq. Sol sebepti aýdarma jumysy boıynsha kitapty eki ǵalymǵa jiberip, tekserttik.
Orys tilindegi aýdarma bitkennen keıin Qazaqstandaǵy Ásemgúl Temirhanovaǵa qarap shyǵýy úshin jiberdik. Ekinshiden Eýrazııa Ulttyq ýnıversıtetiniń belgili professory Maqsat Alpysbesulyna da jiberdik. Ekeýi de sapaly aýdarma ekenin aıtty. Emle qatelikterin túzettik.
Eýrazııa Ulttyq ýnıversıtetiniń belgili professory Danagúl Mahatqyzyna qazaq tilindegi aýdarmany jiberdik. Ol kisi qarap shyqty. Memlekettik tarıh ınstıtýtyndaǵy jas ǵalym Nurjan Qońyrbaı da qarap shyqty.
Túrik tilindegi nusqany Túrkııadaǵy eki jas ǵalymǵa jiberdik. Solaı aýdarmanyń sapasyna kóz jetkizip, baspaǵa berdik. Ulttyq Tarıh mýzeı ınstıtýty dırektorynyń orynbasary Aqmaral Ibraeva shákirtin ertip, Ankaradaǵy tusaýkeserge kelip, at salysty. Úles qosqany úshin kóp raqmetimdi aıtamyn!
- Mustafa Shoqaı qýǵyndalǵan basqa qaıratkerlerge qaraǵanda elimizge kesh oraldy. Onyń eńbekteri áli kóp adamǵa belgisiz.Osy eńbekten Mustafa Shoqaıdyń bolmysy tolyq ashyldy ma?
- Mustafa Shoqaıdy kóp adam áli naqty bile bermeıdi. Onyń eńbekteri oqyrman qolyna tolyq jetpeı otyr. HHI ǵasyrda kitap oqý da qalyp barady. Kıno, serıal degen adamnyń ýaqytyn alady. Sondyqtan biz oqyrmandy kinalamaı, Shoqaı týraly qyzyqty kitap jazýǵa tyrysamyz. Bizde úlken mindet pen jaýapkershilik bar.
ROMANDAǴY OQIǴA TARIHI DEREKPEN SÁIKES KELMEIDI
- Mustafa Shoqaıdy tanytýdyń taǵy qandaı joly bar?
- Sonymen qatar, Shoqaıdyń ıdealaryn qamtyp, oqyrmanǵa jetkizý úshin serıal men kıno óte mańyzdy eken. Ótken aılarda «Mirjaqyp. Oıan, qazaq!» óte sátti shyǵyp, halyq qyzyqty. Onyń aldynda Ahmet, Abaı syndy túrli kınolarǵa halyq qyzyǵýda. Árıne, kınogerler men senarıısterde jaýapkershilik joǵary bolýy kerek. Taqyrypqa adal bolýy kerek. Kórermen qyzyqsyn dep burmalap jatsa, ol da durys emes. Onda biz Mustafa Shoqaıdyń bolmysyn halyq jadynda qate qalyptastyryp alamyz. Sońǵy ýaqytta túsirilgen tarıhı fılmder naqty jasalǵan. Osy sııaqty Mustafa Shoqaıdy da naqty shyndyqqa súıene otyryp, tarıhı fılmderdi túsirý kerek. Shoqaı tek qazaqtyń emes, kúlli túriktiń qaıratkeri. Ol týraly shyǵarma, eńbek jazarda asa muqııatpen qaraý kerek.
- Mustafa Shoqaıdy «satqyn» dep tanýdyń mánisi nede?
- Mustafa Shoqaıǵa jaǵylǵan jala roman arqyly keldi. Mustafa Shoqaı satqyn emes! Ol týraly esh dálel, fakt joq. Keńes Odaǵy oǵan qarsy ǵylymı maqalamen «satqyn» dep oǵan at qoıyp aıdatqan joq. Jala bolǵandyqtan ol bir fantazııa arqyly quralǵan. Serik Shákibaevtyń «Úlken Túrkistannyń kúıreýi» atty romanynda ǵana jala jabylǵan. Sony orys, qazaq, qyrǵyz tilinde kóp tırajben taratyp, halyq jadynda Mustafa Shoqaı «satqyn» degen uǵym qalyp ketken.
Ol naıstermen birge bolmaımyn degen. Naıster Shoqaıdyń qarsy bolǵany úshin oǵan ý berip, óltirgen. Eli úshin janyn bergen adamdy «satqyn» dep taný úlken jala! Buǵan qarsy bolatyn ǵalym bolsa, derekpen kelsin.
Ekinshi dúnıejúzilik soǵysynan keıin nemisterdiń arhıvi Keńes qolyna ótken. «Osy nemis arhıvterinen Mustafa Shoqaıdyń satqyndyǵy týraly derekterdi tabyńdar!» dep Stalın buıryq beredi. Keńes Odaǵynyń Qaýipsizdik mınıstrligi aqtaryp, «satqyndyq týraly eshqandaı derek joq» dep Stalınge raport bergen. Shoqaıdyń «satqyndyǵy» týraly derek joq. Iaǵnı, Mustafa Shoqaıǵa ádebıette jabylǵan jala qujattarmen dáleldengen joq.
Al Mustafany satqyn ǵylyp kórsetken kórkem ádebıet tarıhı derek retinde júrmeıdi.
- Mustafa Shoqaıdyń ulylyǵyn dáriptegen el týraly birer sóz bolsa?
- Mustafa Shoqaı rasynda uly tulǵa. Ony tek túrki halyqtary emes, búkil Eýropa moıyndaıdy. Parıjge barsańyzdar, Mustafa Shoqaı turǵan úı bar. Franýz halqy Shoqaıdy qurmettep, onyń úıiniń janynan saıabaq ashyp, ishine músinin qoıyp otyr. Eshbir el, ásirese Franııa sekildi Eýropa mádenıeti asa damyǵan el ózge memlekettiń uly tulǵasyna músin qoıyp, saıabaq ashpaıdy. Olaı jasaý úshin óte bıik tulǵa bolýy kerek. Mine, Mustafa Shoqaı osyndaı qurmetke bólengen. Franýzdar búgin Mustafa Shoqaıdy asa qurmetteıdi.Ol tek óz eli úshin emes, ózi bolǵan barlyq eldiń táýelsizdigi úshin kúresken uly tulǵa. Biz ony qurmettep, nasıhattaýǵa tıispiz.
- Ýaqyt bólip suhbat bergenińizge kóp raqmet!
Symbat Naýhan
«Adyrna» ulttyq portaly
