تۇركياداعى قازاق عالىمى, دوكتور ابدىۋاقاپ قارا مۇستافا شوقايدىڭ فرانتسۋز تىلىندە جازعان ماقالالارىن ىرىكتەپ، جيناق ەتىپ شىعاردى. قازاق، تۇرىك، ورىس جانە تۇپنۇسقا فرانتسۋز تىلىندە جەكە-جەكە كىتاپ بولىپ شىققان بۇل ەڭبەك «كەڭەس وداعىنىڭ تۇركى الەمى ساياساتى» دەپ اتالادى. شوقايتانۋشى عالىممەن بولعان سۇحباتتى نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.
تەك قازاق حالقى عانا ەمەس، كۇللى تۇركى حالىقتارىنىڭ بىرلىگى مەن ىنتىماعىن اڭساپ، ۇلت مۇراتى ءۇشىن كۇرەسكەن، تۇركىستان يدەياسىنىڭ اۆتورى مۇستافا شوقايدىڭ بولمىسى ءالى تولىق اشىلماعان. ول ەل تاريحىندا تۇركى حالىقتارىنىڭ ءبىرتۇتاس يدەياسىنىڭ اۆتورى، ساياسي قايراتكەر رەتىندە قالدى. تاياۋدا شوقايتانۋشى عالىم، پروفەسسور، دوكتورابدىۋاقاپ قارانىڭ قۇراستىرۋىمەن مۇستافا شوقايدىڭ ماقالالارىنىڭ جيناعى جارىق كوردى. «كەڭەس وداعىنىڭ تۇركى الەمى ساياساتى» دەپ اتالاتىن بۇل كىتاپقا مۇستافا شوقايدىڭ فرانتسۋز تىلىندە جازعان ماقالالارى توپتاستىرىلعان. جاڭا دۇنيە وسى ماقالالاردىڭ قازاق، ورىس جانە تۇرىك تىلىندەگى اۋدارماسى رەتىندە ءار تىلدە جەكە كىتاپ رەتىندە جارىق كوردى. قايراتكەردىڭ كوپشىلىك بىلە بەرمەيتىن ماقالالارى باسىلعان «كەڭەس وداعىنىڭ تۇركى الەمى ساياساتى» اتتى كىتابىن قولعا الىپ، ونى قۇراستىرىپ، جارىققا شىعارعان دوكتور ابدىۋاقاپ قارادان سۇحبات الدىق.
«بۇل كىتاپ العاشقىسى دا، سوڭعىسى دا ەمەس»
- كەڭەس وداعى قۇرامىندا بولعان ەلدەردە مۇستافا شوقايدى «ساتقىن» دەپ بىلەتىندەر ءالى دە كەزدەسەدى. بۇل كىتاپ شوقايدىڭ اتىنا كىر كەلتىرەتىندەرگە توسقاۋىل بولا الادى ما؟
- مۇستافا شوقاي كەڭەس وداعىندا«ساتقىن» دەپ جالا جابىلدى. ەندى تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن 30 جىلداعى ۋاقىتتا قازاق تاريحشىلارى مۇنى جوققا شىعاردى، ارحيۆتەگى دەرەكتەرمەن دالەلدەدى. ەندى بۇل «ساتقىن» دەگەن ماسەلەنى جويۋ ءبىر كىتاپ كولەمىندە بىتەتىن جۇمىس ەمەس. بۇل مۇستافا ماقالالارىن توپتاستىرىلعان كىتاپتاردىڭ العاشقى دا، سوڭعىسى دا ەمەس. بۇل كىتاپشوقايدىڭ ساتقىن ەمەستىگىن كورسەتەتىن كىتاپ. مۇندا دا ءبىز دەرەكتەر مەن مالىمەتتەردى بەردىك. بىراق، باستى ماسەلە، مەنىڭ ويىمشا، ناسيحاتتاۋدا جاتىر.
- بۇل كىتاپ قانشا تىلگە اۋدارىلىپ، جازىلدى؟
- مۇستافا شوقايدى تەك قازاقتارعا عانا تانىپ قويمايدى. بىراق ونىڭ جەتىستىكتەرىن ءبىز قازاقتار عانا بىلەمىز. باسقا حالىقتار كوپ بىلە بەرمەيدى. نەگە؟ ويتكەنى قازاق تاريحشىلارى قازاق تىلىندە عانا جازادى. شوقاي تۋرالى زەرتتتەۋ ەڭبەكتەرىندە باسقا تىلدەردە، اسىرەسە، ورىس تىلىندە جازۋ كەرەك ەكەن. نەگە؟ ويتكەنى «ساتقىن» دەگەن ماسەلە سول ورىس تىلىندەگى اقپاراتتا كوپ كەزدەسەدى. اعىلشىن تىلىندە، تۇرىك تىلىندە، نەمىس، فرانتسۋز تىلدەرىندە اقپاراتتى كوپ كەزدەستىرمەيمىز. سوندىقتان بۇل ماسەلەنى الدىمەن ورىس تىلدىلەرگە وسى دەرەكتەردى جەتكىزۋ كەرەك. مىنا كىتاپتىڭ تۇپنۇسقاسى فرانتسۋز تىلىندە. سەبەبى مۇستافا شوقايدىڭ فرانتسۋز تىلىندەگى 120 ماقالاسىنان زەرتتەپ، تۇركى دۇنيەسىنە قاتىستى 41 ماقالاسىن كىتاپقا توپتاستىرىپ، وتكەن جىلى جاريالادىق. ەندى بيىل فرانتسۋز تىلىندەگى ماقالالارىن ءۇش تىلگە اۋدارىپ شىقتىق. ارينە ءبىرىنشى قازاق، تۇرىك، ودان كەيىن ورىس تىلىنە مىندەتتى تۇردە اۋداردىق. سەبەبى ورىس ءتىلدى وقىرماندا مۇستافا شوقايدىڭ شىندىعىن وقىسىن، كىتاپ ارقىلى كورسىن. ەگەر دە بۇل كىتاپتاعى مالىمەتتەرگە كەلىسپەسە، وقىرمان وعان قارسى دەرەك كورسەتسىن.
ءبىز ورىس تىلىندە شىعارعان سەبەبىمىز ءبىر جاعىنان تۇركى دۇنيەسىنەن وزگە حالىقتار، اتاپ ايتقاندا، وزبەكتەر، تۇرىكمەندەر، قىرعىزدار، ازەربايجاندار، تاتارلار بۇكىل كەڭەس كەزىندەگى حالىقتار تۇرىك ءتىلى مەن ورىس ءتىلىن ءبىلدى. بۇل كىتاپ ولارعا جەتەدى. سەبەبى مۇستافا شوقاي سول حالىقتاردىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسكەن، ماقالا جازعان. سول حالىقتار دا شوقايدى جاقسى كورەدى. سول مالىمەتتەرمەن تىكەلەي تانىسسىن دەگەن ماقساتتا ورىس تىلىندە اۋدارما بولدى.
ەكىنشى ماقساتىمىز، ورىس ءتىلدى وقىرماندار وزىمىزدە بار. قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن، تەك ورىس ءتىلىن بىلەتىن قازاقستانداعى ازاماتتارىمىز وقىسىن، رەسەي ازاماتتارى وقىسىن. مۇستافا شوقايدىڭ ەشقانداي «ساتقىن» ەمەستىگىن ءبىزدىڭ كىتاپقا جازعان قوماقتى مالىمەتتەردەن تانىسسىن دەگەن ماقسات بولدى. دەگەنىمدەي، ءبىر كىتاپپەن وعان جابىلعان «ساتقىن» دەگەن جانساق كوزقاراستى ءبىرجولاتا جويۋىمىز مۇمكىن ەمەس. بىراق بۇل كىتاپ سول ماقساتتا جاسالعان ءبىر قادام، ءبىر تامشى.
«قازاق ءتىلدى وقىرماننان سۇرانىس كوپ»
- مۇستافا شوقايدىڭ رۋحاني، مادەني، ساياسي مۇراسىن يگەرىپ، الەمگە تانىستىراتىن بۇل تۋىندى قانشا تيراجبەن باسىلدى؟
- مۇنىڭ تيراجى كوپ ەمەس. تۇركيادا قازاق ءتىلدى وقىرمان وتە از. ءبىزدىڭ تۇركيادا جاھاندانۋدى وقيتىندار ازايدى. ادەتتە بىزدە مىڭ تيراجبەن شىعادى. ءبىز ەندى قازاق تىلىندەگى كىتابىمىزدى 300 تيراجبەن باسىپ شىعاردىق. تاياۋدا عاناقازاقستانعا باردىق، قىزىلوردادا بولدىق. قورقىت اتا اتىنداعى قىزىلوردا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جانىندا مۇستافا شوقايدى زەرتتەۋ ورتالىعى بار. عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيادا بۇل كىتاپتىڭ تۇساۋكەسەرى بولدى. وسى ورايدا كەلگەن عالىمدارمەن بىرگە قىزىلوردانىڭ اكىمى نۇرلىبەك نالىباەۆ مىرزاعا كىرۋ مۇمكىندىگىمىز بولدى. ول جەردە شوقايعا قاتىستى اكىمگە بىرنەشە ءوتىنىش ايتىلدى. مەن دە ءبىر ءوتىنىش جاسادىم.
«ەندى مىنا كىتاپ قازاق تىلىندە تۇركيادا شىقتى. بىراق تۇركيادان كىتاپ تاسىپ ءجۇرۋ قيىن ءارى وقىرمانعا جەتكىزىلۋى دە قىمباتقا تۇسەدى. سوندىقتان قىزىلوردا وبلىسى اكىمىنىڭ قولداۋىمەن وسى كىتاپ قازاقستاندا باسىلىپ شىقسا دەدىك. بۇل كىتاپقا سۇرانىس جوعارى. الەۋمەتتىك جەلىدە «بۇل كىتاپتى قايدان الامىز؟» دەگەن سۇراقتار بار. تۇركيادان الۋ قىمباتقا تۇسەدى، ۋاقىت كەتەدى»،-دەدىم. اكىمگە مۇستافا شوقاي كىتابىن وسى جەردە باسىپ، وقىرمانعا قولجەتىمدى ەتۋ ۇسىنىسىن ايتتىق. ول «زاڭ شەڭبەرىندە قاراستىرامىز» دەدى.
جيناقتىڭ ەرەكشەلىگى
- بۇل شوقاي تۋرالى العاشقى جانە سوڭعى كىتاپ ەمەس. دەگەنمەن بۇل كىتاپتىڭ مۇستافا شوقاي تۋرالى جازىلعان وزگە ەڭبەكتەردەن ايىرماشىلىعى نەدە؟
- بۇل كىتاپ ەرەكشە. سەبەبى بۇعان دەيىن شوقايدىڭ «ياش تۇركىستان»جۋرنالىنداعى ماقالالارى قازاقستانداعى «قاينار» باسپاسىندا 18 توم بولىپ جارىق كورگەن. ودان كەيىن ول ەكى تومعا قوسىمشا مالىمەتتەر بولىپ جارىق كوردى. ەندى «ياش تۇركىستان» جۋرنالىنداعى ماقالالار اۋدارما. بۇل جۋرنالدىڭ ءتىلى قازاقشا ەمەس، اراب ارىپتەرىمەن شىعادى جانە بۇكىل تۇركى تىلدەرىنەن قۇرالعان ءتىل دەپ ايتىلادى. جۋرنالدىڭ رەداكتسيا ۇجىمى ول ءتىلدى «شاعاتاي ءتىلى» دەپ اتاعان. ۇجىمنىڭ ءوزى دە «حV عاسىرداعى شاعاتاي تىلىمەن حح عاسىرداعى ماسەلەنى كوتەرە المايمىز» دەپ ايتادى.
- مۇستافا شوقايدىڭ فرانتسۋز تىلىندەگى ماقالالارىن وزگە تىلگە اۋدارۋدا قيىندىقتار بولدى ما؟
- «ياش تۇركىستان» جۋرنالىنداعى ماقالالاردى اۋدارۋدا قاتەلىكتەر مەن قيىندىقتار بولدى. ول ءتىلدى ءتۇسىنۋ قيىن. جۋرنال ءتىلىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن بىرنەشە تۇركى ءتىلىن ءبىلۋ كەرەك. ونىڭ سىرتىندا فرانتسۋز تىلىندەگى ماقالانىڭ ەرەكشەلىگى بار. مەنىڭ ويىمشا، سالىستىرىپ وقىساق، ءبىز شىعارعان كىتاپتاعى ماقالالار وتە جيناقى، ءتىلى وتكىر، وقىرمانعا دا وقۋعا تارتىمدى. ونىڭ سەبەبى مۇستافا شوقاي ونى فرانتسۋز تىلىندە جازعاننان كەيىن فرانتسۋز جۋرنالىنىڭ وقىرماندارىنا قاراتا جازىلعان. ال فرانتسۋزدار تۇركىستاندىق ەمەس، تۇركىستانداعى قازاقتاردىڭ، وزبەكتەردىڭ، وزگەنىڭ جاعدايىن بىلمەيدى. ولار جات حالىق. سوندىقتان ولاردى ماقالانى ءتۇسىنۋى ءۇشىن اشىق ءتىلدى جۇيەنى قولدانعان. ودان كەيىن جالىقپاس ءۇشىن ۇلكەن شەبەرلىكپەن جازعان. كەيدە مۇنداي ساياسي، تاريحي، ەكونوميكالىق ماقالالاردى ءار ادام وقي المايدى. مامانى بولماعاننان كەيىن ادامدى جالىقتىرادى. شوقايدىڭ ماقالاسىن كەز كەلگەن ادام وتە ءبىر تارتىمدى تىلمەن وقي الادى، جالىقپايدى. بۇل كىتاپ وزگەلەردەن تارتىمدى تىلىمەن وزگەشە.
اۋدارماشى مەناۆتوردىڭ دەڭگەيىن كورسەتەتىن كىتاپ
- كىتاپتىڭ تۇركياداعى تۇساۋكەسەر راسىمىنەتۇركيانىڭ بەدەلدى ازاماتتارى مەن قازاقستاننان ارنايى قوناقتار دا بارعان ەكەن. سول تۋرالى ايتىپ بەرسەڭىز.
- ۇلتتىق تاريحي مۋزەي ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى اقمارال يبراەۆا كەلدى. ول كىسىنىڭ شاكىرتى اسەمگۇل تەمىرحانوۆا دەگەن جاس مامان تاريحى بار، دوكتورانت اتاعىن العان. ونىڭ بىزگە تيگىزگەن ۇلەسى وتە كوپ. مەن ءوزىم كەزىندە ازاتتىق راديوسىندا اۋدارمامەن اينالىستىم. ەگەر اۋدارما ساپالى بولماسا، جاقسى اۆتوردى ناشار ەتىپ كورسەتەدى. ەگەردە ناشار اۆتور جاقسى اۋدارماشىعا تۇسسە، اۋدارماشى ونى كوتەرىپ جىبەرەدى. مەن اۋدارما ساپاسىنا قاتتى ءمان بەردىم. بۇل اۆتور اناۋ-مىناۋ ەمەس، تۇركى دۇنيەسىنىڭ ءبىرتۋار ازاماتى، قايراتكەرى. سوندىقتان ونىڭ جازبالارىن ناشار ەتۋ ىڭعايسىز بولادى. مۇستافا شوقايدىڭ ءار ءسوزىن اۋدارۋدا ساپالى بولعانىن قالادىق. سول سەبەپتى اۋدارما جۇمىسى بويىنشا كىتاپتى ەكى عالىمعا جىبەرىپ، تەكسەرتتىك.
ورىس تىلىندەگى اۋدارما بىتكەننەن كەيىن قازاقستانداعى اسەمگۇل تەمىرحانوۆاعا قاراپ شىعۋى ءۇشىن جىبەردىك. ەكىنشىدەن ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ بەلگىلى پروفەسسورى ماقسات الپىسبەسۇلىنا دا جىبەردىك. ەكەۋى دە ساپالى اۋدارما ەكەنىن ايتتى. ەملە قاتەلىكتەرىن تۇزەتتىك.
ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ بەلگىلى پروفەسسورى داناگۇل ماحاتقىزىنا قازاق تىلىندەگى اۋدارمانى جىبەردىك. ول كىسى قاراپ شىقتى. مەملەكەتتىك تاريح ينستيتۋتىنداعى جاس عالىم نۇرجان قوڭىرباي دا قاراپ شىقتى.
تۇرىك تىلىندەگى نۇسقانى تۇركياداعى ەكى جاس عالىمعا جىبەردىك. سولاي اۋدارمانىڭ ساپاسىنا كوز جەتكىزىپ، باسپاعا بەردىك. ۇلتتىق تاريح مۋزەي ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى اقمارال يبراەۆا شاكىرتىن ەرتىپ، انكاراداعى تۇساۋكەسەرگە كەلىپ، ات سالىستى. ۇلەس قوسقانى ءۇشىن كوپ راقمەتىمدى ايتامىن!
- مۇستافا شوقاي قۋعىندالعان باسقا قايراتكەرلەرگە قاراعاندا ەلىمىزگە كەش ورالدى. ونىڭ ەڭبەكتەرى ءالى كوپ ادامعا بەلگىسىز.وسى ەڭبەكتەن مۇستافا شوقايدىڭ بولمىسى تولىق اشىلدى ما؟
- مۇستافا شوقايدى كوپ ادام ءالى ناقتى بىلە بەرمەيدى. ونىڭ ەڭبەكتەرى وقىرمان قولىنا تولىق جەتپەي وتىر. ءححى عاسىردا كىتاپ وقۋ دا قالىپ بارادى. كينو، سەريال دەگەن ادامنىڭ ۋاقىتىن الادى. سوندىقتان ءبىز وقىرماندى كىنالاماي، شوقاي تۋرالى قىزىقتى كىتاپ جازۋعا تىرىسامىز. بىزدە ۇلكەن مىندەت پەن جاۋاپكەرشىلىك بار.
رومانداعى وقيعا تاريحي دەرەكپەن سايكەس كەلمەيدى
- مۇستافا شوقايدى تانىتۋدىڭ تاعى قانداي جولى بار؟
- سونىمەن قاتار، شوقايدىڭ يدەالارىن قامتىپ، وقىرمانعا جەتكىزۋ ءۇشىن سەريال مەن كينو وتە ماڭىزدى ەكەن. وتكەن ايلاردا «مىرجاقىپ. ويان، قازاق!» وتە ءساتتى شىعىپ، حالىق قىزىقتى. ونىڭ الدىندا احمەت، اباي سىندى ءتۇرلى كينولارعا حالىق قىزىعۋدا. ارينە، كينوگەرلەر مەن ستسەناريستەردە جاۋاپكەرشىلىك جوعارى بولۋى كەرەك. تاقىرىپقا ادال بولۋى كەرەك. كورەرمەن قىزىقسىن دەپ بۇرمالاپ جاتسا، ول دا دۇرىس ەمەس. وندا ءبىز مۇستافا شوقايدىڭ بولمىسىن حالىق جادىندا قاتە قالىپتاستىرىپ الامىز. سوڭعى ۋاقىتتا تۇسىرىلگەن تاريحي فيلمدەر ناقتى جاسالعان. وسى سياقتى مۇستافا شوقايدى دا ناقتى شىندىققا سۇيەنە وتىرىپ، تاريحي فيلمدەردى ءتۇسىرۋ كەرەك. شوقاي تەك قازاقتىڭ ەمەس، كۇللى تۇرىكتىڭ قايراتكەرى. ول تۋرالى شىعارما، ەڭبەك جازاردا اسا مۇقياتپەن قاراۋ كەرەك.
- مۇستافا شوقايدى «ساتقىن» دەپ تانۋدىڭ ءمانىسى نەدە؟
- مۇستافا شوقايعا جاعىلعان جالا رومان ارقىلى كەلدى. مۇستافا شوقاي ساتقىن ەمەس! ول تۋرالى ەش دالەل، فاكت جوق. كەڭەس وداعى وعان قارسى عىلىمي ماقالامەن «ساتقىن» دەپ وعان ات قويىپ ايداتقان جوق. جالا بولعاندىقتان ول ءبىر فانتازيا ارقىلى قۇرالعان. سەرىك شاكىباەۆتىڭ «ۇلكەن تۇركىستاننىڭ كۇيرەۋى» اتتى رومانىندا عانا جالا جابىلعان. سونى ورىس، قازاق، قىرعىز تىلىندە كوپ تيراجبەن تاراتىپ، حالىق جادىندا مۇستافا شوقاي «ساتقىن» دەگەن ۇعىم قالىپ كەتكەن.
ول ناتسيستەرمەن بىرگە بولمايمىن دەگەن. ناتسيستەر شوقايدىڭ قارسى بولعانى ءۇشىن وعان ۋ بەرىپ، ولتىرگەن. ەلى ءۇشىن جانىن بەرگەن ادامدى «ساتقىن» دەپ تانۋ ۇلكەن جالا! بۇعان قارسى بولاتىن عالىم بولسا، دەرەكپەن كەلسىن.
ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسىنان كەيىن نەمىستەردىڭ ءارحيۆى كەڭەس قولىنا وتكەن. «وسى نەمىس ارحيۆتەرىنەن مۇستافا شوقايدىڭ ساتقىندىعى تۋرالى دەرەكتەردى تابىڭدار!» دەپ ستالين بۇيرىق بەرەدى. كەڭەس وداعىنىڭ قاۋىپسىزدىك مينيسترلىگى اقتارىپ، «ساتقىندىق تۋرالى ەشقانداي دەرەك جوق» دەپ ستالينگە راپورت بەرگەن. شوقايدىڭ «ساتقىندىعى» تۋرالى دەرەك جوق. ياعني، مۇستافا شوقايعا ادەبيەتتە جابىلعان جالا قۇجاتتارمەن دالەلدەنگەن جوق.
ال مۇستافانى ساتقىن عىلىپ كورسەتكەن كوركەم ادەبيەت تاريحي دەرەك رەتىندە جۇرمەيدى.
- مۇستافا شوقايدىڭ ۇلىلىعىن دارىپتەگەن ەل تۋرالى بىرەر ءسوز بولسا؟
- مۇستافا شوقاي راسىندا ۇلى تۇلعا. ونى تەك تۇركى حالىقتارى ەمەس، بۇكىل ەۋروپا مويىندايدى. پاريجگە بارساڭىزدار، مۇستافا شوقاي تۇرعان ءۇي بار. فرانتسۋز حالقى شوقايدى قۇرمەتتەپ، ونىڭ ءۇيىنىڭ جانىنان ساياباق اشىپ، ىشىنە ءمۇسىنىن قويىپ وتىر. ەشبىر ەل، اسىرەسە فرانتسيا سەكىلدى ەۋروپا مادەنيەتى اسا دامىعان ەل وزگە مەملەكەتتىڭ ۇلى تۇلعاسىنا ءمۇسىن قويىپ، ساياباق اشپايدى. ولاي جاساۋ ءۇشىن وتە بيىك تۇلعا بولۋى كەرەك. مىنە، مۇستافا شوقاي وسىنداي قۇرمەتكە بولەنگەن. فرانتسۋزدار بۇگىن مۇستافا شوقايدى اسا قۇرمەتتەيدى.ول تەك ءوز ەلى ءۇشىن ەمەس، ءوزى بولعان بارلىق ەلدىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسكەن ۇلى تۇلعا. ءبىز ونى قۇرمەتتەپ، ناسيحاتتاۋعا ءتيىسپىز.
- ۋاقىت ءبولىپ سۇحبات بەرگەنىڭىزگە كوپ راقمەت!
سىمبات ناۋحان
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
