Abyraly kóterilisi — 85 adam atylyp, Semeıden bastalǵan zobalań

7926
Adyrna.kz Telegram

Tarıh tereńine úńilsek Abyraly kóterilisi - Shyǵys Qazaqstan oblysy, Abyraly aýdany sharýalarynyń 1931 jyldyń aqpan-naýryz aılarynda kúshtep ujymdastyrý saıasatyna jáne artyq ıemdenýge qarsy is-qımyldar bolatyn.

Kóterilis neden bastaý aldy, sebebi nede?

Kóterilistiń negizgi sebebi ujymdastyrý saıasatyna qarsy jumyldyrylǵan. 1931 jyly 12 aqpanda oblystyń barlyq aýyldarynda sharýalar tolqýy bastaldy. Tórtinshi jáne altynshy aýyldarda (qazirgi Qaraǵandy ​​oblysynyń Qarqaraly aýdanynyń Baqty, Eńbek, Progress aýyldary) Esimbek Musabekuly bastaǵan 300 kóterilisshi OGPÝ áskerlerine qarsy turdy. Olar úkimetten zorlyq-zombylyqty toqtatyp, iriktelgen mal men astyqty adamdarǵa qaıtarýdy talap etti.

Kóterilis jetekshisi kim?

Kóterilis jetekshisi – Ysqaq Kempirbaev boldy. Ol 1899 jyly, Semeı oblysy burynǵy N2 aýylda dúnıege keldi. Ysqaq Kempirbaev 1918 jyly Alash polıııasy qataryna qosyldy.

1931 jyly Tomar, Aqqora, Jorǵa jáne basqa da Abyraly aımaǵyndaǵy 300-den astam sharýa aýyldary Keńes úkimeti júrgizgen kúshtep ujymdastyrý saıasatyna qarsy shyqty. Kóterilis jetekshisi Kempirbaev sharýalardan bopsalaýdy toqtatýdy, maldy halyqqa qaıtarýdy, olar tapsyrǵan et pen basqa kerek-jaraqtyń aqysyn tóleýdi talap etti.

Azamattardyń bas qosqan jıyndarynyń birinde kóterilis basshysy Kempirbaev Ysqaq  sóılegen sózinde:

«Kóterilisshi azamattar!

Bizdiń aldymyzda qıyn, biraq qasıetti mindet tur – tonaýshylardyń biri Stalın basqarǵan sovettik ezýshi bılikti qulatý mindeti tur. Sovet ókimetiniń Qazaqstandaǵy tonaýshylyq saıasatynyń máni men mindetteri týraly aıtýdyń qajettigi joq. Sovet ókimetiniń ózi sózben emes, is júzinde óziniń osy saıasatynyń mániniń qandaı ekenin kórsetti.

Alysqa barmaı-aq taıaýdaǵy ótkenimizge kóz salyp baıqaıyqshy: 1928 jyly osy saıasatty is júzinde júzege asyrýdyń alǵashqy qadamy jasaldy, sovet ókimeti qaýqarsyz bolǵandyqtan muny odan erte bastaı almady. 1928 jylǵy «iri baı sharýashylyqtar» degen ataýmen tárkileý Qazaqstannyń ekonomıkasyna qatty soqqy bolyp tıdi, bizdiń aldyńǵy qatarly, parasatty azamattarymyz budan áldeqaıda buryn boljaǵan tonaý bastaldy.

Sizderdiń barshańyzdyń esterińizde bolar, 1928 jyly-aq bizdiń ǵalymdarymyz bylaı dedi: «Aldymen «iri baılardy» tárkileıdi, sosyn «usaq baılardy» izdep taýyp, olardy kedeılendiredi, sodan soń «ortashalardy» qolǵa alady jáne aqyr sońynda «kedeılerdiń» ózine aýyz salady...

Sovet ókimetiniń saıasatynyń máni osyndaı, ózgeshe bolýy múmkin emes, óıtkeni ol jeke menshikti qurtady, sóıtip jumys istemeı, jalqaýlanyp, basqa da aýqatty adamdardyń esebinen kún kórgisi keletinderge múkindik beredi. Biraq mundaı saıasatpen alysqa bara almaıtynyń tabıǵı nárse, solaı bolyp shyqty da...

Sovet ókimeti baılarǵa qosa, ortashalar men kedeı sharýashylyqtardy tárkileýmen birge sóz júzinde soıalızmge baǵyttalǵan, is júzinde jappaı azyp-tozdyrýǵa jeteleıtin, sharýashylyq-saıası naýqan dep atalǵan birqatar daıyndaý naýqandaryn engizdi. Aqıqatyn aıtyńyzdarshy, barlyq derlik kedeıler men jarly-jaqybaıdy jurdaı qylǵan qazirgi et daıyndaý naýqanynan-aq bul aıqyn kórinip turǵan joq pa. Sál qarsylyq jasasań – túrme, «kontrrevolıýııa», atý jáne t.b. budan ári de eńsemiz túsip, osylaı qımylsyz otyra beremiz be, kóterilis órti búkil SSRO-ny sharpyp barady. Boı tasalaý – Alla aldynda da, qazaq halqynyń aldynda da qylmys. Bizdiń mindetimiz – jan aıamaı jáne aıaǵyna deıin kúresý» dep  basa aıtty. Baıqaǵanymyzdaı, úndeýde keńes úkimetine halyqtyń senimsizdigi kúsheıe túskenin ańǵaramyz.

Kóteriliste kimder boı kórsetti?

OGPÝ-diń shyndyǵy ózge de aralas málimetterine sáıkes ujymdastyrýǵa qarsy kóterilister men qarsy is-qımyldardy alashordalyqtarmen, baılarmen baılanystyrady. Bul aıtylǵanǵa da sebep bar. Máselen, «Alash qozǵalysynyń» keń etek alýyna úlken tamyzyq bolǵan 1905 jylǵy Jaqyp Aqpaev pen Álıhan Bókeıhan uıymdastyrǵan Qarqaraly petıııasy bolsa, sol  sharaǵa qosylǵandardyń ishinde Abyraly óńiriniń abyroıly azamattary da bar. Olar:

  1. Abyraly bolysynan: Musa Qulbaev, Súleımen Qoısoımasov
  2. Aqbota bolysynan: Júsip Qulbatyrov, Bektibaı Botabaev
  3. Bórli bolysynan: Tolmuhamet (halyq «Toqmet qajy» dep ataıdy) Altyntorın, Raqııa Satpaev
  4. Degeleń bolysynan: Kerimhan Tólebaev, Tyshqanbaı Qashaqov
  5. Temirshi bolysynan: Sekerbaı Qanǵojın, Ospan Janǵabylov.

Oqıǵa nemen aıaqtaldy?

1931 jyly 15 aqpanda 20 qarýly adamnan turatyn otrıadi qolǵa tústi. Tutqyndardyń arasynda QazKSR Halyq Komıssarlary Keńesiniń basshylarynyń biri Aıdarbek Masanov ta boldy. Ol kóterilisshilerdiń talaptary Keńes úkimetiniń basshylyǵyna ótý shartymen bosatyldy. Keıin Kempirbaev tutqynǵa alynyp, 1931 jyly qarashada Kempirbaev pen onyń serikteri ólim jazasyna kesildi.

1931 jyldyń kúzinde tek Kempirbaevtyń jaqtastary tiziminen Abyraly kóterilisine qatysýshylar - 274 adamdy qurap, 85 adam atý jazasyna kesildi.

«Adyrna» ulttyq portaly

Pikirler