Abyraly köterılısı — 85 adam atylyp, Semeiden bastalǧan zobalaŋ

Tarih tereŋıne üŋılsek Abyraly köterılısı - Şyǧys Qazaqstan oblysy, Abyraly audany şarualarynyŋ 1931 jyldyŋ aqpan-nauryz ailarynda küştep ūjymdastyru saiasatyna jäne artyq iemdenuge qarsy ıs-qimyldar bolatyn. Köterılıs neden bastau aldy, sebebı nede? Köterılıstıŋ negızgı sebebı ūjymdastyru saiasatyna qarsy jūmyldyrylǧan. 1931 jyly 12 aqpanda oblystyŋ barlyq auyldarynda şarualar tolquy bastaldy. Törtınşı jäne altynşy auyldarda (qazırgı Qaraǧandy ​​oblysynyŋ Qarqaraly audanynyŋ Baqty, Eŋbek, Progress auyldary) Esımbek Mūsabekūly bastaǧan 300 köterılısşı OGPU äskerlerıne qarsy tūrdy. Olar ükımetten zorlyq-zombylyqty toqtatyp, ırıktelgen mal men astyqty adamdarǧa qaitarudy talap ettı. Köterılıs jetekşısı kım? Köterılıs jetekşısı – Ysqaq Kempırbaev boldy. Ol 1899 jyly, Semei oblysy būrynǧy N2 auylda düniege keldı. Ysqaq Kempırbaev 1918 jyly Alaş polisiiasy qataryna qosyldy. 1931 jyly Tomar, Aqqora, Jorǧa jäne basqa da Abyraly aimaǧyndaǧy 300-den astam şarua auyldary Keŋes ükımetı jürgızgen küştep ūjymdastyru saiasatyna qarsy şyqty. Köterılıs jetekşısı Kempırbaev şarualardan bopsalaudy toqtatudy, maldy halyqqa qaitarudy, olar tapsyrǧan et pen basqa kerek-jaraqtyŋ aqysyn töleudı talap ettı. Azamattardyŋ bas qosqan jiyndarynyŋ bırınde köterılıs basşysy Kempırbaev Ysqaq  söilegen sözınde:

«Köterılısşı azamattar! Bızdıŋ aldymyzda qiyn, bıraq qasiettı mındet tūr – tonauşylardyŋ bırı Stalin basqarǧan sovettık ezuşı bilıktı qūlatu mındetı tūr. Sovet ökımetınıŋ Qazaqstandaǧy tonauşylyq saiasatynyŋ mänı men mındetterı turaly aitudyŋ qajettıgı joq. Sovet ökımetınıŋ özı sözben emes, ıs jüzınde özınıŋ osy saiasatynyŋ mänınıŋ qandai ekenın körsettı. Alysqa barmai-aq taiaudaǧy ötkenımızge köz salyp baiqaiyqşy: 1928 jyly osy saiasatty ıs jüzınde jüzege asyrudyŋ alǧaşqy qadamy jasaldy, sovet ökımetı qauqarsyz bolǧandyqtan mūny odan erte bastai almady. 1928 jylǧy «ırı bai şaruaşylyqtar» degen ataumen tärkıleu Qazaqstannyŋ ekonomikasyna qatty soqqy bolyp tidı, bızdıŋ aldyŋǧy qatarly, parasatty azamattarymyz būdan äldeqaida būryn boljaǧan tonau bastaldy. Sızderdıŋ barşaŋyzdyŋ esterıŋızde bolar, 1928 jyly-aq bızdıŋ ǧalymdarymyz bylai dedı: «Aldymen «ırı bailardy» tärkıleidı, sosyn «ūsaq bailardy» ızdep tauyp, olardy kedeilendıredı, sodan soŋ «ortaşalardy» qolǧa alady jäne aqyr soŋynda «kedeilerdıŋ» özıne auyz salady... Sovet ökımetınıŋ saiasatynyŋ mänı osyndai, özgeşe boluy mümkın emes, öitkenı ol jeke menşıktı qūrtady, söitıp jūmys ıstemei, jalqaulanyp, basqa da auqatty adamdardyŋ esebınen kün körgısı keletınderge mükındık beredı. Bıraq mūndai saiasatpen alysqa bara almaitynyŋ tabiǧi närse, solai bolyp şyqty da... Sovet ökımetı bailarǧa qosa, ortaşalar men kedei şaruaşylyqtardy tärkıleumen bırge söz jüzınde sosializmge baǧyttalǧan, ıs jüzınde jappai azyp-tozdyruǧa jeteleitın, şaruaşylyq-saiasi nauqan dep atalǧan bırqatar daiyndau nauqandaryn engızdı. Aqiqatyn aityŋyzdarşy, barlyq derlık kedeiler men jarly-jaqybaidy jūrdai qylǧan qazırgı et daiyndau nauqanynan-aq būl aiqyn körınıp tūrǧan joq pa. Säl qarsylyq jasasaŋ – türme, «kontrrevoliusiia», atu jäne t.b. būdan ärı de eŋsemız tüsıp, osylai qimylsyz otyra beremız be, köterılıs örtı bükıl SSRO-ny şarpyp barady. Boi tasalau – Alla aldynda da, qazaq halqynyŋ aldynda da qylmys. Bızdıŋ mındetımız – jan aiamai jäne aiaǧyna deiın küresu» dep  basa aitty. Baiqaǧanymyzdai, ündeude keŋes ükımetıne halyqtyŋ senımsızdıgı küşeie tüskenın aŋǧaramyz.

Köterılıste kımder boi körsettı? OGPU-dıŋ şyndyǧy özge de aralas mälımetterıne säikes ūjymdastyruǧa qarsy köterılıster men qarsy ıs-qimyldardy alaşordalyqtarmen, bailarmen bailanystyrady. Būl aitylǧanǧa da sebep bar. Mäselen, «Alaş qozǧalysynyŋ» keŋ etek aluyna ülken tamyzyq bolǧan 1905 jylǧy Jaqyp Aqpaev pen Älihan Bökeihan ūiymdastyrǧan Qarqaraly petisiiasy bolsa, sol  şaraǧa qosylǧandardyŋ ışınde Abyraly öŋırınıŋ abyroily azamattary da bar. Olar:

1. Abyraly bolysynan: Mūsa Qūlbaev, Süleimen Qoisoimasov
2. Aqbota bolysynan: Jüsıp Qūlbatyrov, Bektıbai Botabaev
3. Börlı bolysynan: Tolmūhamet (halyq «Toqmet qajy» dep ataidy) Altyntorin, Raqiia Satpaev
4. Degeleŋ bolysynan: Kerımhan Tölebaev, Tyşqanbai Qaşaqov
5. Temırşı bolysynan: Sekerbai Qanǧojin, Ospan Janǧabylov.

Oqiǧa nemen aiaqtaldy? 1931 jyly 15 aqpanda 20 qaruly adamnan tūratyn otriadı qolǧa tüstı. Tūtqyndardyŋ arasynda QazKSR Halyq Komissarlary Keŋesınıŋ basşylarynyŋ bırı Aidarbek Masanov ta boldy. Ol köterılısşılerdıŋ talaptary Keŋes ükımetınıŋ basşylyǧyna ötu şartymen bosatyldy. Keiın Kempırbaev tūtqynǧa alynyp, 1931 jyly qaraşada Kempırbaev pen onyŋ serıkterı ölım jazasyna kesıldı. 1931 jyldyŋ küzınde tek Kempırbaevtyŋ jaqtastary tızımınen Abyraly köterılısıne qatysuşylar - 274 adamdy qūrap, 85 adam atu jazasyna kesıldı.

«Adyrna» ūlttyq portaly