Jetı ata — qazaq halqynyŋ dästürlı salt-sanasyndaǧy adamnyŋ ata jaǧynan tegı taratyluynyŋ naqtyly jüiesı. Onyŋ maŋyzdylyǧy qanşalyqty jäne ony bılu nege mındet? «Adyrna» ūlttyq portaly materialdy tarqatady.
Ata-babalarymyz yqylym zamannan qan aralasudyŋ qauıptı ekenın tüsınıp, ūlt retınde joiylyp ketpeudı ūrpaqtaryna «jetı ata» salty arqyly amanat etıp ketken. Būl ürdıs bızdıŋ babalarymyzdyŋ densaulyǧynyŋ sol kezderde joǧary boluyn qamtamasyz ettı. Qazırgı künge deiın «jetı ata» ūǧymy özınıŋ maŋyzdylyǧyn joǧaltpady. Būl ǧasyrlar boiy türlı tosqauyldardy jeŋe otyryp älem örkenietıne enuımızge ülesın qosty.
JETI ATAǦA DEIIN NEGE QYZ ALYSPAU KEREK?
Ūlt densaulyǧy qan tazalyǧynan bastau alady. Medisina ǧylymynyŋ däleldegenındei keler ūrpaqtyŋ densaulyǧy myqty boluy üşın är azamat pen azamatşa alys jerden jar taŋdaǧany dūrys.
«Janūia jäne neke» kıtabynda ǧalym Halel Arǧynbaev jetı ataǧa tolmai qyz alyspau sebebın bylaişa tüsındıredı:
Bırınşıden, qandastyq jaqyndyq nekelesken uaqytta ūrpaqtyŋ bolmauyna, iaki az boluyna, onyŋ azyp, jūrdai boluyna äkeledı.
Ekınşıden, tuystyq qatynas ydyrap, olardyŋ arasynda ädepsızdıkter köbeigen bolar edı. Qazaq qoǧamynda mūndai bolmauyn el ülkenderı qataŋ türde qadaǧalap otyrǧan. Mäselen, qazaqtyŋ «Jetı jarǧy» zaŋy boiynşa bır rudyŋ jastary köŋıl qosatyn bolsa ölım jazasyna kesıletın bolǧan.
«JETI ATA» ŪǦYMY QAIDAN ŞYQTY?
Tobyqty elınde bolǧan «Qalqaman-Mamyr» oqiǧasyn alaiyq. Ekı jas nemere-şöbere tuys bolǧan. Bıraq ekeuı bır-bırın süiıp tün uaqytynda Qalqaman Mamyrdy alyp qaşady. Mūny estıgen Mamyrdyŋ aǧasy Kökenai ekeuın de öltıremın dep, aşu şaqyrady. Olar bıraz uaqyt jasyrynyp jüredı de, qolǧa tüspeidı. U-şu basylyp, el ışı tynyştalǧan soŋ ata-anasynan, bauyrlarynan keşırım sūrap aşyq ömır sürudı qalaǧan Mamyr auylyna attanady. Auylyna jete bergende aǧasy Kökenai qaryndasyn sadaqpen atyp öltıredı. Ol özınıŋ degenıne jetpei tynbaitynyn taǧy aitady. El bır auyzdan Qalqamandy Kökenaidyŋ aldynan atpen şauyp ötsın deidı. Kökenai oǧyn tigızse - degenıne jetkenı, al Qalqaman tırı qalsa dau osymen toqtasyn deidı. Būǧan ekeuı de kelısedı. Qalqaman atpen şauyp ötkenınde oǧan oq timei tırı qalady. Osydan keiın Qalqaman basqa jaqqa köşıp ketken.
«Qalqaman-Mamyr» oqiǧasyn mädeniettanuşy Berdaly Ospan bylaişa tüsındıredı:
«Ata-babalarymyz tabiǧat qūbylystaryn jaqsy bılgen. Oǧan asa qatty män bergen. Jaqyn qan aralasqan soŋ odan tuǧan balalardyŋ densaulyǧy naşar, aqyly kemıs bolatynyn bılgen. Sondyqtan da, qazaqta «jetı» sany qasiettı san etıp, jetı atadan keiın basqa ru bolǧannan soŋ ǧana qyz alysudy rūqsat etken. Būl ürdıs babalarymyzdyŋ ömır süru täjıribesınen şyqqan. Olar bärın kördı, bırşama osyǧan ūqsas jaittardy bastan keştı. Sonan keiın, būlai bolmaidy dep, salt negızınde engızgen boluy kerek», - dedı ol.
ŪǦYMǦA ǦYLYM NE DEIDI?
Ūly örkeniet dep atalatyn Egipette bızdıŋ däuırımızge deiın jaqyn tuystaryna üilenu dästür bolǧany belgılı. Osy eldıŋ Ptolemei, Faraondar äuletınıŋ būrynǧy hanşaiymy tarihtaǧy belgılı tūlǧalardyŋ bırı Kleopatra 18 jasynda ata-babalarynyŋ ädet-ǧūrypyna baǧynyp, özınıŋ tuǧan ınısıne tūrmysqa şyqqan. Ǧalymdardyŋ aituynşa, būl äulettıŋ jer betınen joq bolyp ketuıne tuys adamdardyŋ qan aralasuy bırden – bır sebep bolǧan. Al adam qanynyŋ qūpiialary öte ülken zertteudı talap etetın sala.
Adam qanynyŋ erekşelıkterıne qarai türlı topqa bölınetının barşamyz bılemız. Būl ǧylym damuynyŋ arqasynda tüsındırılgen däiek. Bıraq mūny bızdıŋ babalarymyz sonau ǧasyrlar būryn tüsıngen. Al örkeniet sanalǧan Europada 1906, al AQŞ-ta 1910 jyly qan tobynyŋ bölınuı belgılı bolǧan. 1914 jyly adam qanynyŋ toptary kezdesu şarttarynyŋ türlı ekenı anyqtaldy. Iаǧni, är halyqta qannyŋ belgılı bır tobynyŋ kezdesu şarttary basym bolyp keledı. Ǧalymdar halyqtardyŋ qan tobyn zerttep jer şarynyŋ qai bölıgınde qandai toptardyŋ basym kezdesetının aiqyndap, geneografiialyq karta jasaǧan. Mūnyŋ özı halyq arasyndaǧy jaugerşılık, sauda-sattyq, qyz alysu dästürlerınıŋ maŋyzdylyǧyn körsetıp beredı.
NEGE «JETI» ATA? NEGE BASQA SAN EMES?
«Adamnyŋ densaulyǧyn qan aralaspastai nätijege därıgerler basqa jolmen jetkıze almady. Adam densaulyǧy jaqsy boluy üşın qan aralaspauy kerek. Oǧan ǧylymda äzırşe eşkım qarsy pıkır oilap tappady. Bızdıŋ babalyrymyzdyŋ oilap tapqan salty halyqty halyq etıp otyrǧan bırden – bır küş. Qan aralaspau 77 atadan da būryn boluy kerek dep te aitylady. Bıraq būryndary qazaqtar alys jerlerde tūrǧan. Sol sebeptı de jetı atadan keiın rūqsat berılgen. Tabiǧatty qalai qarasa, būl mäselenı de jıtı zerttegen. Sol sebeptı taq san dep, «jetı» sanyna toqtaǧan boluy kerek. Ūrpaq bolaşaǧynyŋ qamy üşın «jetı ata» ūǧymyn, ru ūǧymyn oilap tapqan. Bızdıŋ ūltymyzdaǧy ūly adamdardyŋ düniege keluı – qan tazalyǧynda jatyr», - dep tüsındırdı Berdaly Ospan.
Mäselen, qazaqtyŋ betke ūstar ǧalymy Şoqan Uälihanūly men «Alaş» partiiasynyŋ negızın qūrǧan Älihan Bökeihanūly, küişıler Däuletkerei men Dina - Töreler. Aqan serı Arǧyn ışındegı - Qaraauyl. Küişı Qūrmanǧazy Baiūly ışındegı - Qyzylqūrt. Änşı Madi - Qarakesek. Aqyn-jyrşylar Jambyl men Süiınbai – Bekei. Qobyzşy Yqylas – Tama. Küişı Qazanǧap – Şanyşqyly, Tättımbet – Şanşa, Abai – Tobyqty, Estai Bergenbaiūly – Almaşy, Baluan Şolaqtyŋ ruy – Sambet, Jaiau Mūsanyŋ elı – Aidabol, Iliias Jansügırūly – Naiman. Äbılhan Qasteiūly – Dulat, 18 tıl bılgen Qūdaibergen Jūbanūly – Älım, ataqty jazuşy Mūhtar Äuezūly men älem muzykanty degen ataqqa ie jalǧyz qazaq Aiman Mūsaqojaqyzy – Qoja bolǧan.
Ǧylymnyŋ özı däleldegen babalarymyzdyŋ san ǧasyrǧy ūly ūǧymyn, kielı saltyn jastar saqtauy tiıs dep söz jalǧady Berdaly Ospan. Ol üşın «Jetı ata» saltyn Ata zaŋmen bekıtuımız kerek dedı ol:
«Babalarymyzdyŋ ūly jetıstıgın saqtap qalyŋyzdar. Ru sūrasu kerek. «Jas jūbailarǧa keŋes» degen kıtapta neǧūrlym alystan üilenseŋız, soǧūrlym balalaryŋyzdyŋ denı sau bolady deidı. Qazaqtar osyny bılgen. «Jetı ata» adamdardy alystatady. Būl saltty bız Ata zaŋymyzǧa engızıp, zaŋ retınde bekıtumız kerek. Zaŋ bolǧan soŋ, ony oryndau kerek. Tıptı tuu turaly kuälıkke de ru jazylu kerek. Mäselen, medisinada adamnyŋ qan toby bır ret tekserılıp elektrondy türde saqtalyp tūra beredı. Sol sebeptı mūny da Ata zaŋmen bekıtu kerek. Men el bilıgıne osyndai ūsynys aitamyn. Zaŋ boiynşa babalardyŋ täjıribesın, ūltymyzdy ūlt etıp qaldyrǧan ürdıstı qadaǧalauymyz kerek. Tek qana basqa rudan qyz alysyp, qyz berısu kerek. Ärine, mahabbat degen dünienı de tüsınemın. Bıraq, ol mahabbat qaiǧyǧa äkep tırep jatsa, ekı äulet te tübı japa şegetın bolsa oǧan toqtam qoiu kerek. Mysaly, Türkıstan oblysyndaǧy bır audanda bır ūlttyŋ adamdary şoǧyrlandy. Audan köşelerınde mügedek balalar jiı körınetın. Nege desek, aǧaiyndylar bır-bırımen qosylyp ketken eken. Būl soǧystan da jaman qasıret äkeluı mümkın. Qazaqta «tektı» degen söz bar. Osy tektılıktı joǧaltyp almas üşın osy zaŋ qabyldanuy tiıs», - dep pıkır bıldırdı mädeniettanuşy Berdaly Ospan.
Dina LİTPİN,
«Adyrna» ūlttyq portaly
