جەتى اتا — قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى سالت-ساناسىنداعى ادامنىڭ اتا جاعىنان تەگى تاراتىلۋىنىڭ ناقتىلى جۇيەسى. ونىڭ ماڭىزدىلىعى قانشالىقتى جانە ونى ءبىلۋ نەگە مىندەت؟ «ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى ماتەريالدى تارقاتادى.
اتا-بابالارىمىز ىقىلىم زاماننان قان ارالاسۋدىڭ قاۋىپتى ەكەنىن ءتۇسىنىپ، ۇلت رەتىندە جويىلىپ كەتپەۋدى ۇرپاقتارىنا «جەتى اتا» سالتى ارقىلى امانات ەتىپ كەتكەن. بۇل ءۇردىس ءبىزدىڭ بابالارىمىزدىڭ دەنساۋلىعىنىڭ سول كەزدەردە جوعارى بولۋىن قامتاماسىز ەتتى. قازىرگى كۇنگە دەيىن «جەتى اتا» ۇعىمى ءوزىنىڭ ماڭىزدىلىعىن جوعالتپادى. بۇل عاسىرلار بويى ءتۇرلى توسقاۋىلداردى جەڭە وتىرىپ الەم وركەنيەتىنە ەنۋىمىزگە ۇلەسىن قوستى.
جەتى اتاعا دەيىن نەگە قىز الىسپاۋ كەرەك؟
ۇلت دەنساۋلىعى قان تازالىعىنان باستاۋ الادى. مەديتسينا عىلىمىنىڭ دالەلدەگەنىندەي كەلەر ۇرپاقتىڭ دەنساۋلىعى مىقتى بولۋى ءۇشىن ءار ازامات پەن ازاماتشا الىس جەردەن جار تاڭداعانى دۇرىس.
«جانۇيا جانە نەكە» كىتابىندا عالىم حالەل ارعىنباەۆ جەتى اتاعا تولماي قىز الىسپاۋ سەبەبىن بىلايشا تۇسىندىرەدى:
بىرىنشىدەن، قانداستىق جاقىندىق نەكەلەسكەن ۋاقىتتا ۇرپاقتىڭ بولماۋىنا، ياكي از بولۋىنا، ونىڭ ازىپ، جۇرداي بولۋىنا اكەلەدى.
ەكىنشىدەن، تۋىستىق قاتىناس ىدىراپ، ولاردىڭ اراسىندا ادەپسىزدىكتەر كوبەيگەن بولار ەدى. قازاق قوعامىندا مۇنداي بولماۋىن ەل ۇلكەندەرى قاتاڭ تۇردە قاداعالاپ وتىرعان. ماسەلەن، قازاقتىڭ «جەتى جارعى» زاڭى بويىنشا ءبىر رۋدىڭ جاستارى كوڭىل قوساتىن بولسا ءولىم جازاسىنا كەسىلەتىن بولعان.
«جەتى اتا» ۇعىمى قايدان شىقتى؟
توبىقتى ەلىندە بولعان «قالقامان-مامىر» وقيعاسىن الايىق. ەكى جاس نەمەرە-شوبەرە تۋىس بولعان. بىراق ەكەۋى ءبىر-ءبىرىن ءسۇيىپ ءتۇن ۋاقىتىندا قالقامان مامىردى الىپ قاشادى. مۇنى ەستىگەن مامىردىڭ اعاسى كوكەناي ەكەۋىن دە ولتىرەمىن دەپ، اشۋ شاقىرادى. ولار ءبىراز ۋاقىت جاسىرىنىپ جۇرەدى دە، قولعا تۇسپەيدى. ۋ-شۋ باسىلىپ، ەل ءىشى تىنىشتالعان سوڭ اتا-اناسىنان، باۋىرلارىنان كەشىرىم سۇراپ اشىق ءومىر ءسۇرۋدى قالاعان مامىر اۋىلىنا اتتانادى. اۋىلىنا جەتە بەرگەندە اعاسى كوكەناي قارىنداسىن ساداقپەن اتىپ ولتىرەدى. ول ءوزىنىڭ دەگەنىنە جەتپەي تىنبايتىنىن تاعى ايتادى. ەل ءبىر اۋىزدان قالقاماندى كوكەنايدىڭ الدىنان اتپەن شاۋىپ ءوتسىن دەيدى. كوكەناي وعىن تيگىزسە - دەگەنىنە جەتكەنى، ال قالقامان ءتىرى قالسا داۋ وسىمەن توقتاسىن دەيدى. بۇعان ەكەۋى دە كەلىسەدى. قالقامان اتپەن شاۋىپ وتكەنىندە وعان وق تيمەي ءتىرى قالادى. وسىدان كەيىن قالقامان باسقا جاققا كوشىپ كەتكەن.
«قالقامان-مامىر» وقيعاسىن مادەنيەتتانۋشى بەردالى وسپان بىلايشا تۇسىندىرەدى:
«اتا-بابالارىمىز تابيعات قۇبىلىستارىن جاقسى بىلگەن. وعان اسا قاتتى ءمان بەرگەن. جاقىن قان ارالاسقان سوڭ ودان تۋعان بالالاردىڭ دەنساۋلىعى ناشار، اقىلى كەمىس بولاتىنىن بىلگەن. سوندىقتان دا، قازاقتا «جەتى» سانى قاسيەتتى سان ەتىپ، جەتى اتادان كەيىن باسقا رۋ بولعاننان سوڭ عانا قىز الىسۋدى رۇقسات ەتكەن. بۇل ءۇردىس بابالارىمىزدىڭ ءومىر ءسۇرۋ تاجىريبەسىنەن شىققان. ولار ءبارىن كوردى، ءبىرشاما وسىعان ۇقساس جايتتاردى باستان كەشتى. سونان كەيىن، بۇلاي بولمايدى دەپ، سالت نەگىزىندە ەنگىزگەن بولۋى كەرەك»، - دەدى ول.
ۇعىمعا عىلىم نە دەيدى?
ۇلى وركەنيەت دەپ اتالاتىن ەگيپەتتە ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىن جاقىن تۋىستارىنا ۇيلەنۋ ءداستۇر بولعانى بەلگىلى. وسى ەلدىڭ پتولەمەي، فاراوندار اۋلەتىنىڭ بۇرىنعى حانشايىمى تاريحتاعى بەلگىلى تۇلعالاردىڭ ءبىرى كلەوپاترا 18 جاسىندا اتا-بابالارىنىڭ ادەت-عۇرىپىنا باعىنىپ، ءوزىنىڭ تۋعان ىنىسىنە تۇرمىسقا شىققان. عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، بۇل اۋلەتتىڭ جەر بەتىنەن جوق بولىپ كەتۋىنە تۋىس ادامداردىڭ قان ارالاسۋى بىردەن – ءبىر سەبەپ بولعان. ال ادام قانىنىڭ قۇپيالارى وتە ۇلكەن زەرتتەۋدى تالاپ ەتەتىن سالا.
ادام قانىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي ءتۇرلى توپقا بولىنەتىنىن بارشامىز بىلەمىز. بۇل عىلىم دامۋىنىڭ ارقاسىندا تۇسىندىرىلگەن دايەك. بىراق مۇنى ءبىزدىڭ بابالارىمىز سوناۋ عاسىرلار بۇرىن تۇسىنگەن. ال وركەنيەت سانالعان ەۋروپادا 1906, ال اقش-تا 1910 جىلى قان توبىنىڭ ءبولىنۋى بەلگىلى بولعان. 1914 جىلى ادام قانىنىڭ توپتارى كەزدەسۋ شارتتارىنىڭ ءتۇرلى ەكەنى انىقتالدى. ياعني، ءار حالىقتا قاننىڭ بەلگىلى ءبىر توبىنىڭ كەزدەسۋ شارتتارى باسىم بولىپ كەلەدى. عالىمدار حالىقتاردىڭ قان توبىن زەرتتەپ جەر شارىنىڭ قاي بولىگىندە قانداي توپتاردىڭ باسىم كەزدەسەتىنىن ايقىنداپ، گەنەوگرافيالىق كارتا جاساعان. مۇنىڭ ءوزى حالىق اراسىنداعى جاۋگەرشىلىك، ساۋدا-ساتتىق، قىز الىسۋ داستۇرلەرىنىڭ ماڭىزدىلىعىن كورسەتىپ بەرەدى.
نەگە «جەتى» اتا؟ نەگە باسقا سان ەمەس؟
«ادامنىڭ دەنساۋلىعىن قان ارالاسپاستاي ناتيجەگە دارىگەرلەر باسقا جولمەن جەتكىزە المادى. ادام دەنساۋلىعى جاقسى بولۋى ءۇشىن قان ارالاسپاۋى كەرەك. وعان عىلىمدا ازىرشە ەشكىم قارسى پىكىر ويلاپ تاپپادى. ءبىزدىڭ بابالىرىمىزدىڭ ويلاپ تاپقان سالتى حالىقتى حالىق ەتىپ وتىرعان بىردەن – ءبىر كۇش. قان ارالاسپاۋ 77 اتادان دا بۇرىن بولۋى كەرەك دەپ تە ايتىلادى. بىراق بۇرىندارى قازاقتار الىس جەرلەردە تۇرعان. سول سەبەپتى دە جەتى اتادان كەيىن رۇقسات بەرىلگەن. تابيعاتتى قالاي قاراسا، بۇل ماسەلەنى دە ءجىتى زەرتتەگەن. سول سەبەپتى تاق سان دەپ، «جەتى» سانىنا توقتاعان بولۋى كەرەك. ۇرپاق بولاشاعىنىڭ قامى ءۇشىن «جەتى اتا» ۇعىمىن، رۋ ۇعىمىن ويلاپ تاپقان. ءبىزدىڭ ۇلتىمىزداعى ۇلى ادامداردىڭ دۇنيەگە كەلۋى – قان تازالىعىندا جاتىر»، - دەپ ءتۇسىندىردى بەردالى وسپان.
ماسەلەن، قازاقتىڭ بەتكە ۇستار عالىمى شوقان ءۋاليحانۇلى مەن «الاش» پارتياسىنىڭ نەگىزىن قۇرعان ءاليحان بوكەيحانۇلى، كۇيشىلەر داۋلەتكەرەي مەن دينا - تورەلەر. اقان سەرى ارعىن ىشىندەگى - قارااۋىل. كۇيشى قۇرمانعازى بايۇلى ىشىندەگى - قىزىلقۇرت. ءانشى مادي - قاراكەسەك. اقىن-جىرشىلار جامبىل مەن ءسۇيىنباي – بەكەي. قوبىزشى ىقىلاس – تاما. كۇيشى قازانعاپ – شانىشقىلى، تاتتىمبەت – شانشا، اباي – توبىقتى، ەستاي بەرگەنبايۇلى – الماشى، بالۋان شولاقتىڭ رۋى – سامبەت، جاياۋ مۇسانىڭ ەلى – ايدابول، ءىلياس جانسۇگىرۇلى – نايمان. ءابىلحان قاستەيۇلى – دۋلات، 18 ءتىل بىلگەن قۇدايبەرگەن جۇبانۇلى – ءالىم، اتاقتى جازۋشى مۇحتار اۋەزۇلى مەن الەم مۋزىكانتى دەگەن اتاققا يە جالعىز قازاق ايمان مۇساقوجاقىزى – قوجا بولعان.
عىلىمنىڭ ءوزى دالەلدەگەن بابالارىمىزدىڭ سان عاسىرعى ۇلى ۇعىمىن، كيەلى سالتىن جاستار ساقتاۋى ءتيىس دەپ ءسوز جالعادى بەردالى وسپان. ول ءۇشىن «جەتى اتا» سالتىن اتا زاڭمەن بەكىتۋىمىز كەرەك دەدى ول:
«بابالارىمىزدىڭ ۇلى جەتىستىگىن ساقتاپ قالىڭىزدار. رۋ سۇراسۋ كەرەك. «جاس جۇبايلارعا كەڭەس» دەگەن كىتاپتا نەعۇرلىم الىستان ۇيلەنسەڭىز، سوعۇرلىم بالالارىڭىزدىڭ دەنى ساۋ بولادى دەيدى. قازاقتار وسىنى بىلگەن. «جەتى اتا» ادامداردى الىستاتادى. بۇل سالتتى ءبىز اتا زاڭىمىزعا ەنگىزىپ، زاڭ رەتىندە بەكىتۋمىز كەرەك. زاڭ بولعان سوڭ، ونى ورىنداۋ كەرەك. ءتىپتى تۋ تۋرالى كۋالىككە دە رۋ جازىلۋ كەرەك. ماسەلەن، مەديتسينادا ادامنىڭ قان توبى ءبىر رەت تەكسەرىلىپ ەلەكتروندى تۇردە ساقتالىپ تۇرا بەرەدى. سول سەبەپتى مۇنى دا اتا زاڭمەن بەكىتۋ كەرەك. مەن ەل بيلىگىنە وسىنداي ۇسىنىس ايتامىن. زاڭ بويىنشا بابالاردىڭ تاجىريبەسىن، ۇلتىمىزدى ۇلت ەتىپ قالدىرعان ءۇردىستى قاداعالاۋىمىز كەرەك. تەك قانا باسقا رۋدان قىز الىسىپ، قىز بەرىسۋ كەرەك. ارينە، ماحاببات دەگەن دۇنيەنى دە تۇسىنەمىن. بىراق، ول ماحاببات قايعىعا اكەپ تىرەپ جاتسا، ەكى اۋلەت تە ءتۇبى جاپا شەگەتىن بولسا وعان توقتام قويۋ كەرەك. مىسالى، تۇركىستان وبلىسىنداعى ءبىر اۋداندا ءبىر ۇلتتىڭ ادامدارى شوعىرلاندى. اۋدان كوشەلەرىندە مۇگەدەك بالالار ءجيى كورىنەتىن. نەگە دەسەك، اعايىندىلار ءبىر-بىرىمەن قوسىلىپ كەتكەن ەكەن. بۇل سوعىستان دا جامان قاسىرەت اكەلۋى مۇمكىن. قازاقتا «تەكتى» دەگەن ءسوز بار. وسى تەكتىلىكتى جوعالتىپ الماس ءۇشىن وسى زاڭ قابىلدانۋى ءتيىس»، - دەپ پىكىر ءبىلدىردى مادەنيەتتانۋشى بەردالى وسپان.
دينا ليتپين،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
