Qazaq tili muǵalimderine qatysty...
"Qansha balany qazaqsha sóılettińizder?" degen saýalym biraz pikirtalasqa sebep boldy. Qazaq tilin oqytý máselesi búgingi kúni óte ózekti másele. Jáne qoǵamnyń qazaqsha sóılep ketýine kedergi bop turǵan faktorlardyń ishinde qazaq tilin oqytý máselesi de bar degen oıdamyn. Saýal osy turǵydan qoıyldy. Áriptesterdi esh bir kemsitý, olardyń jumysynan min izdeý sııaqty maqsat joq. Kerisinshe, birge otyryp, oılanyp, qazaq tilin qalaı tıimdi (effektıvno!) oqytyp emes úıretip, nátıjesinde sóılete alamyz?! Qazaqsha sóılemeıtin shákirtterge qatysty san túrli syn men min taǵýǵa bolady (olardy joqqa shyǵaryp, negizsiz deı almaımyn). Biraq… másele tek shákirtterde me? Metodıkaǵa qatysty uzaq-sonar áńgime aıtqym kelmeıdi, óıtkeni ol joq. Bolsa, taǵy da sol suraq nege qazaqsha sóılemeıdi? Odan da kelesi máselelerge toqtalaıyq.
RÝHANI JAŃǴYRÝ.
Bul tirkes qoǵamda ekiudaı pikir týdyrǵanmen, Rýhanı jańǵyrýdyń ózektili joǵary! Tipti, eń aldymen, qazaq tili men ádebıeti muǵalimderi rýhanı jańǵyrýy tıis. Ol úshin, eń aldymen RÝHANI JAŃǴYRÝ ıdeıasyn durys túsiný kerek degen oıdamyn. Biz rýhanı jańǵyrýdyń tek bir jaǵyna qaraı oıysyp kettik (tarıhty, dástúrdi taný, eski kúmbezderdi qaıta kóterý men jańa kúmbez turǵyzý, jarysyp bata berý sııaqty), týra “Mádenı mura” baǵdarlamasynyń jalǵasy ispettes. Al, bizdiń aldymyzǵa qoıylǵan mindet - azat, nar tulǵaly, óz tarıhy men mádenıetimen ómir súretin QAZAQty qaıta jasaý. Sanany jańǵyrtý, ulttyq sana qalyptastyrý. Mine, osy oı turǵysynan kelgende, qazaq tili men ádebıeti muǵalimderi atalǵan proestiń bel ortasynda júrip, onyń birinshi oryndaýshysy bolýy tıis.
SOVETTIK SANA.
Paradoks! Sovettik sananyń jalǵastyrýshysy, uranshysy men urpaqqa nasıhattap júrgender kim deseńizder, ol - qazaq tili men ádebıeti muǵalimderi, qazaq tili men ádebıeti pánderi boıynsha oqýlyqtardyń avtorlary. Óıtkeni, búkil qazaq ádebıeti mátinderi osy ýaqytqa sheıin, soıalıstik realızmge, tap tartysyna negizdelgen. Lenın men onyń ıdeıalary qazaq balalarynyń oıy men kókireginde “áli tiri”. Bastaýysh mektep pen orta mektep balalary bir aýyzdan sabaqta otyryp, baı - jaman, kedeı - jaqsy, qazaq qyzdaryn qalyń malǵa shaldarǵa satqan, qyzyl ásker - uly ásker degen sovettik aksıomalardy kózderin jumyp turyp, saıraı jóneledi. Nege?! Óıtkeni apaıy solaı úıretken. Nege?! Óıtkeni apaıy áli sol so realızm negizinde jazylǵan áńgime men romandarmen balalaryn oqytady. Qandaı shyǵarmany taldamasyn olar ony soıalıstik realızm turǵysynan taldap, jiliktep, JALǴAN obrazdardy kóredi. Balalardyń kitapty oqymaýy da sodan dep bilem. Óıtkeni, olardyń TULǴA retinde qalyptasýyna mektep oqýlyqtarynyń áńgimeleri áser ete almaıdy.
KABINET.
Qazaq tili men ádebıeti kabınetterine kirip kórdińizder me? Sovettik kezeńnen qalǵan forma áli tur. Kabınetke kirgende, morfologııa men leksıkanyń, sóılem qurylymdarynyń kúrdeli shemalary, septikterdiń tablıalary sııaqty zildeı batpan kórneki dep atalatyn quraldar tur. Al, aǵylshyn tili nemese orys tili kabınetterine kire qalsańyz, Bıg-Ben, Taýer qamaly, Londonnyń qyzyl telefon býdkasynyń sýreti, qyzyl mýndırli áskeriniń sýreti, Brıtanııa nemese AQSh týy, ne bolmasa, orys tiliniń keremeti týraly jazylǵan, aıtylǵan ǵulamalardyń sózi, orys brendine aınalǵan zattar men tabıǵat sýretteri, qysqasy ol kabınetke kirgende bala túgil, eresektiń kóńili jadyrap, kózimen avtomatty túrde sol eldiń mádenı ortasyna, jalt-jult etken sulýlyǵyna túsip ketip, kóńliń jadyrap shyǵady. Mine, bizderdiń rýhanı jańǵyrmaǵanymyzdyń taǵy da dáleli. Qazaq tili kabıneti jaıma-shýaq, qazaqy mádenıet pen tarıh, ulylardyń motıvaııalyq qanatty sózderi turýy kerek. Sosyn tý, ıá qazaqtyń týy osy kabınetterdiń qaq tórinde ilinip, balaǵa kórgen saıyn, osy eldiń azamaty ekenin, óz bolashaǵyn tek osy elmen baılanysty ekenin júreginiń túbine deıin engizip jiberý kerek.
MÁRTEBE.
Keńes dáýirinde orys tili men ádebıeti muǵalimderi sheksiz bedel men bılikke ıe boldy. Olardyń qyzmet etken ıdeologııasy belgili. Eger mekteptiń júregi - muǵalim desek, qazaq tili men ádebıeti muǵalimderi mekteptiń janyna aınalýy tıis. Mekteptiń búkil rýhanı ómirin qalyptastyryp, damytatyn, endigi kezekte, qazaq tili apaılary men aǵaılary. Dırektor bolmasa da, dırektordyń eń birinshi aqylshysy, ıdeology . Óıtkeni, qazaq tili muǵalimderi ózderin rýhanııat maıdanynyń ulttyq sarbazdary dep qabyldaýy tıis.
TIL TAZALYǴY
- úshin kúres búkil qazaq tili muǵalimderiniń ne bolmasa, ózderin patrıotpyn dep esepteıtinderdiń ortaq uranyna aınalǵan. Keıde fanatızmge deıin jetken. Sóıte tura, qazaqsha bilip kelgen, qazaq mektebinde oqıtyn balalardyń tili ala-shubar. Oıyn qazaqsha dál, kórkem jetkizýde qınalady. Kóp jaǵdaıda, balalar qazaqsha sóılegende qulaq quryshy qanbaıdy, óıtkeni óte kóp parazıt sózderdi qystyryp, yńyldap turatyny júrekti aýyrtady. Tilde kórkem sóıleý úshin talant kerek, qanynda bolýy kerek degenge senbeımin. Óıtkeni, orystyń, aǵylshynnyń qaı maman ıesin almaıyq óz tilderinde sýdaı aǵyp, oıyn dál ǵana emes, kórkem jetkizip turady.
Tap-taza ulttyq til degen bolmaıdy! Bul aksıoma. Sóz joq, qazaq tili eń taza til, ulttyq bolmysy men rýhyn, janyn saqtaǵan til. Biraq, sonyń ózinde ǵalymdardyń aıtýynsha ábden qazaqqa sińip, qazaq bop ketken búginde 3000-nan astam arab sózderi, sonymen qatar, parsy, mońǵol, orys tilderinen kirgen sansyz sóz júr. Ol tabıǵı qubylys.Orys tili men aǵylshyn tilderin alatyn bolsaq, tunyp turǵan kirme sózder, tipti uǵymdarǵa deıin tilderine kirip ketken. Odan olar qınalyp jatqan joq, qaıta tildiń órisi keńip, zamannyń talabyna jaýap berýde. Bizdiń qazaq tili de, zamanalar boıy boıynda bolǵan qýatty qaıta ıemdenip, ózge tilden kirgen sózderdi juta-muta qazaqtandyryp jiberý kerek. Sonda, sóıleýshi de óz oıyn dál de kórkem jetkizip, naǵyz óz tiliniń paıdalýnyshysy bolady.
ÚKIMShILDIK
tán bizdiń muǵalimderge. Ózderin, qazaq tiliniń has sheberi retinde tanyp, bilip qazaq tiline, dástúrine qatysty durys ne bolmasa, burys dep úkim shyǵarýǵa qumar. Endi tili synyp, qazaqsha sóıleýge áreket etkenderdiń mysyn basyp jiberedi. Kóp ata-ana ózderi qazaqsha bilmegeni úshin balalaryn ózge mektepke aparady. Biren-sarany batyly men aqyly jetip, qaltyrap-dirildep qazaq mektebine ákelgende, bizdiń muǵalimder ne isteıdi? Óı sen qazaqsha bilmeısin, shala qazaqsyń dep ÚKIM shyǵaryp qoıa beredi. Sóıtip, balanyń da, ata-ananyń da záresin ushyryp, kelip turǵan balany baýyrǵa basýdyń ornyna óziniń apellıaııaǵa jatpaıtyn úkimimen teris aınaldyrady. Men tipti, oılaımyn, qazaq mektepteri tek qazaq balalalary úshin emes, búkil qazaqstanda turatyn ult ókilderiniń balalary oqıtyn oqý ornyna aınalýy tıis. Bul pozıııany ózge til mektepteri áli bergen joq. Qazaqsha bilmeıtin bala qazaq mektebine kirip, qazaqsha sóılep ketýi kerek. Qazaqy tárbıe men mádenıetti boıyna sińirip, qazaqstannyń adal azamatyna aınalýy kerek.
Mine, qazaq tili men ádebıeti muǵalimderine qoıar nazym osy.
Sózdiń sońynda, Pavlodar oblysy boıynsha eń zamanaýı, qazaqtyń búkil bolmysyn boıyna sińirgen, kórkem qazaq tili men ádebıeti kabınetin jasaqtaýǵa saıys jarııalaımyn. Eń úzdik dep tanylǵan kabınetke óz atymnan NOÝTBÝK syılaımyn. Sondaı-aq, ol kabınet úlgisi oblys boıynsha taratylatyn bolady.
P.S. Jaman noýtbýk bolmaıdy, ýaıymdamańyzdar)
Dinıslam Bolathanuly
Pavlodar oblysy bilim berý basqarmasynyń basshysy
