قازاق ءتىلى مۇعالىمدەرىنە قاتىستى...
"قانشا بالانى قازاقشا سويلەتتىڭىزدەر؟" دەگەن ساۋالىم ءبىراز پىكىرتالاسقا سەبەپ بولدى. قازاق ءتىلىن وقىتۋ ماسەلەسى بۇگىنگى كۇنى وتە وزەكتى ماسەلە. جانە قوعامنىڭ قازاقشا سويلەپ كەتۋىنە كەدەرگى بوپ تۇرعان فاكتورلاردىڭ ىشىندە قازاق ءتىلىن وقىتۋ ماسەلەسى دە بار دەگەن ويدامىن. ساۋال وسى تۇرعىدان قويىلدى. ارىپتەستەردى ەش ءبىر كەمسىتۋ، ولاردىڭ جۇمىسىنان ءمىن ىزدەۋ سياقتى ماقسات جوق. كەرىسىنشە، بىرگە وتىرىپ، ويلانىپ، قازاق ءتىلىن قالاي ءتيىمدى (ەففەكتيۆنو!) وقىتىپ ەمەس ۇيرەتىپ، ناتيجەسىندە سويلەتە الامىز؟! قازاقشا سويلەمەيتىن شاكىرتتەرگە قاتىستى سان ءتۇرلى سىن مەن ءمىن تاعۋعا بولادى (ولاردى جوققا شىعارىپ، نەگىزسىز دەي المايمىن). بىراق… ماسەلە تەك شاكىرتتەردە مە؟ مەتوديكاعا قاتىستى ۇزاق-سونار اڭگىمە ايتقىم كەلمەيدى، ويتكەنى ول جوق. بولسا، تاعى دا سول سۇراق نەگە قازاقشا سويلەمەيدى؟ ودان دا كەلەسى ماسەلەلەرگە توقتالايىق.
رۋحاني جاڭعىرۋ.
بۇل تىركەس قوعامدا ەكىۇداي پىكىر تۋدىرعانمەن، رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ وزەكتىلى جوعارى! ءتىپتى، ەڭ الدىمەن، قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى مۇعالىمدەرى رۋحاني جاڭعىرۋى ءتيىس. ول ءۇشىن، ەڭ الدىمەن رۋحاني جاڭعىرۋ يدەياسىن دۇرىس ءتۇسىنۋ كەرەك دەگەن ويدامىن. ءبىز رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ تەك ءبىر جاعىنا قاراي ويىسىپ كەتتىك (تاريحتى، ءداستۇردى تانۋ، ەسكى كۇمبەزدەردى قايتا كوتەرۋ مەن جاڭا كۇمبەز تۇرعىزۋ، جارىسىپ باتا بەرۋ سياقتى), تۋرا “مادەني مۇرا” باعدارلاماسىنىڭ جالعاسى ىسپەتتەس. ال، ءبىزدىڭ الدىمىزعا قويىلعان مىندەت - ازات، نار تۇلعالى، ءوز تاريحى مەن مادەنيەتىمەن ءومىر سۇرەتىن قازاقتى قايتا جاساۋ. سانانى جاڭعىرتۋ، ۇلتتىق سانا قالىپتاستىرۋ. مىنە، وسى وي تۇرعىسىنان كەلگەندە، قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى مۇعالىمدەرى اتالعان پروتسەستىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇرىپ، ونىڭ ءبىرىنشى ورىنداۋشىسى بولۋى ءتيىس.
سوۆەتتىك سانا.
پارادوكس! سوۆەتتىك سانانىڭ جالعاستىرۋشىسى، ۇرانشىسى مەن ۇرپاققا ناسيحاتتاپ جۇرگەندەر كىم دەسەڭىزدەر، ول - قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى مۇعالىمدەرى، قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى پاندەرى بويىنشا وقۋلىقتاردىڭ اۆتورلارى. ويتكەنى، بۇكىل قازاق ادەبيەتى ماتىندەرى وسى ۋاقىتقا شەيىن، سوتسياليستىك رەاليزمگە، تاپ تارتىسىنا نەگىزدەلگەن. لەنين مەن ونىڭ يدەيالارى قازاق بالالارىنىڭ ويى مەن كوكىرەگىندە ء“الى ءتىرى”. باستاۋىش مەكتەپ پەن ورتا مەكتەپ بالالارى ءبىر اۋىزدان ساباقتا وتىرىپ، باي - جامان، كەدەي - جاقسى، قازاق قىزدارىن قالىڭ مالعا شالدارعا ساتقان، قىزىل اسكەر - ۇلى اسكەر دەگەن سوۆەتتىك اكسيومالاردى كوزدەرىن جۇمىپ تۇرىپ، سايراي جونەلەدى. نەگە؟! ويتكەنى اپايى سولاي ۇيرەتكەن. نەگە؟! ويتكەنى اپايى ءالى سول سوتس رەاليزم نەگىزىندە جازىلعان اڭگىمە مەن روماندارمەن بالالارىن وقىتادى. قانداي شىعارمانى تالداماسىن ولار ونى سوتسياليستىك رەاليزم تۇرعىسىنان تالداپ، جىلىكتەپ، جالعان وبرازداردى كورەدى. بالالاردىڭ كىتاپتى وقىماۋى دا سودان دەپ بىلەم. ويتكەنى، ولاردىڭ تۇلعا رەتىندە قالىپتاسۋىنا مەكتەپ وقۋلىقتارىنىڭ اڭگىمەلەرى اسەر ەتە المايدى.
كابينەت.
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى كابينەتتەرىنە كىرىپ كوردىڭىزدەر مە؟ سوۆەتتىك كەزەڭنەن قالعان فورما ءالى تۇر. كابينەتكە كىرگەندە، مورفولوگيا مەن لەكسيكانىڭ، سويلەم قۇرىلىمدارىنىڭ كۇردەلى سحەمالارى، سەپتىكتەردىڭ تابليتسالارى سياقتى زىلدەي باتپان كورنەكى دەپ اتالاتىن قۇرالدار تۇر. ال، اعىلشىن ءتىلى نەمەسە ورىس ءتىلى كابينەتتەرىنە كىرە قالساڭىز، بيگ-بەن، تاۋەر قامالى، لوندوننىڭ قىزىل تەلەفون بۋدكاسىنىڭ سۋرەتى، قىزىل ءمۋنديرلى اسكەرىنىڭ سۋرەتى، بريتانيا نەمەسە اقش تۋى، نە بولماسا، ورىس ءتىلىنىڭ كەرەمەتى تۋرالى جازىلعان، ايتىلعان عۇلامالاردىڭ ءسوزى، ورىس برەندىنە اينالعان زاتتار مەن تابيعات سۋرەتتەرى، قىسقاسى ول كابينەتكە كىرگەندە بالا تۇگىل، ەرەسەكتىڭ كوڭىلى جادىراپ، كوزىمەن اۆتوماتتى تۇردە سول ەلدىڭ مادەني ورتاسىنا، جالت-جۇلت ەتكەن سۇلۋلىعىنا ءتۇسىپ كەتىپ، كوڭلىڭ جادىراپ شىعادى. مىنە، بىزدەردىڭ رۋحاني جاڭعىرماعانىمىزدىڭ تاعى دا دالەلى. قازاق ءتىلى كابينەتى جايما-شۋاق، قازاقى مادەنيەت پەن تاريح، ۇلىلاردىڭ موتيۆاتسيالىق قاناتتى سوزدەرى تۇرۋى كەرەك. سوسىن تۋ، ءيا قازاقتىڭ تۋى وسى كابينەتتەردىڭ قاق تورىندە ءىلىنىپ، بالاعا كورگەن سايىن، وسى ەلدىڭ ازاماتى ەكەنىن، ءوز بولاشاعىن تەك وسى ەلمەن بايلانىستى ەكەنىن جۇرەگىنىڭ تۇبىنە دەيىن ەنگىزىپ جىبەرۋ كەرەك.
مارتەبە.
كەڭەس داۋىرىندە ورىس ءتىلى مەن ادەبيەتى مۇعالىمدەرى شەكسىز بەدەل مەن بيلىككە يە بولدى. ولاردىڭ قىزمەت ەتكەن يدەولوگياسى بەلگىلى. ەگەر مەكتەپتىڭ جۇرەگى - مۇعالىم دەسەك، قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى مۇعالىمدەرى مەكتەپتىڭ جانىنا اينالۋى ءتيىس. مەكتەپتىڭ بۇكىل رۋحاني ءومىرىن قالىپتاستىرىپ، دامىتاتىن، ەندىگى كەزەكتە، قازاق ءتىلى اپايلارى مەن اعايلارى. ديرەكتور بولماسا دا، ديرەكتوردىڭ ەڭ ءبىرىنشى اقىلشىسى، يدەولوگى . ويتكەنى، قازاق ءتىلى مۇعالىمدەرى وزدەرىن رۋحانيات مايدانىنىڭ ۇلتتىق ساربازدارى دەپ قابىلداۋى ءتيىس.
ءتىل تازالىعى
- ءۇشىن كۇرەس بۇكىل قازاق ءتىلى مۇعالىمدەرىنىڭ نە بولماسا، وزدەرىن پاتريوتپىن دەپ ەسەپتەيتىندەردىڭ ورتاق ۇرانىنا اينالعان. كەيدە فاناتيزمگە دەيىن جەتكەن. سويتە تۇرا، قازاقشا ءبىلىپ كەلگەن، قازاق مەكتەبىندە وقيتىن بالالاردىڭ ءتىلى الا-شۇبار. ويىن قازاقشا ءدال، كوركەم جەتكىزۋدە قينالادى. كوپ جاعدايدا، بالالار قازاقشا سويلەگەندە قۇلاق قۇرىشى قانبايدى، ويتكەنى وتە كوپ پارازيت سوزدەردى قىستىرىپ، ىڭىلداپ تۇراتىنى جۇرەكتى اۋىرتادى. تىلدە كوركەم سويلەۋ ءۇشىن تالانت كەرەك، قانىندا بولۋى كەرەك دەگەنگە سەنبەيمىن. ويتكەنى، ورىستىڭ، اعىلشىننىڭ قاي مامان يەسىن المايىق ءوز تىلدەرىندە سۋداي اعىپ، ويىن ءدال عانا ەمەس، كوركەم جەتكىزىپ تۇرادى.
تاپ-تازا ۇلتتىق ءتىل دەگەن بولمايدى! بۇل اكسيوما. ءسوز جوق، قازاق ءتىلى ەڭ تازا ءتىل، ۇلتتىق بولمىسى مەن رۋحىن، جانىن ساقتاعان ءتىل. بىراق، سونىڭ وزىندە عالىمداردىڭ ايتۋىنشا ابدەن قازاققا ءسىڭىپ، قازاق بوپ كەتكەن بۇگىندە 3000-نان استام اراب سوزدەرى، سونىمەن قاتار، پارسى، موڭعول، ورىس تىلدەرىنەن كىرگەن سانسىز ءسوز ءجۇر. ول تابيعي قۇبىلىس.ورىس ءتىلى مەن اعىلشىن تىلدەرىن الاتىن بولساق، تۇنىپ تۇرعان كىرمە سوزدەر، ءتىپتى ۇعىمدارعا دەيىن تىلدەرىنە كىرىپ كەتكەن. ودان ولار قينالىپ جاتقان جوق، قايتا ءتىلدىڭ ءورىسى كەڭىپ، زاماننىڭ تالابىنا جاۋاپ بەرۋدە. ءبىزدىڭ قازاق ءتىلى دە، زامانالار بويى بويىندا بولعان قۋاتتى قايتا يەمدەنىپ، وزگە تىلدەن كىرگەن سوزدەردى جۇتا-مۇتا قازاقتاندىرىپ جىبەرۋ كەرەك. سوندا، سويلەۋشى دە ءوز ويىن ءدال دە كوركەم جەتكىزىپ، ناعىز ءوز ءتىلىنىڭ پايدالۋنىشىسى بولادى.
ۇكىمشىلدىك
ءتان ءبىزدىڭ مۇعالىمدەرگە. وزدەرىن، قازاق ءتىلىنىڭ حاس شەبەرى رەتىندە تانىپ، ءبىلىپ قازاق تىلىنە، داستۇرىنە قاتىستى دۇرىس نە بولماسا، بۇرىس دەپ ۇكىم شىعارۋعا قۇمار. ەندى ءتىلى سىنىپ، قازاقشا سويلەۋگە ارەكەت ەتكەندەردىڭ مىسىن باسىپ جىبەرەدى. كوپ اتا-انا وزدەرى قازاقشا بىلمەگەنى ءۇشىن بالالارىن وزگە مەكتەپكە اپارادى. بىرەن-سارانى باتىلى مەن اقىلى جەتىپ، قالتىراپ-دىرىلدەپ قازاق مەكتەبىنە اكەلگەندە، ءبىزدىڭ مۇعالىمدەر نە ىستەيدى؟ ءوي سەن قازاقشا بىلمەيسىن، شالا قازاقسىڭ دەپ ۇكىم شىعارىپ قويا بەرەدى. ءسويتىپ، بالانىڭ دا، اتا-انانىڭ دا زارەسىن ۇشىرىپ، كەلىپ تۇرعان بالانى باۋىرعا باسۋدىڭ ورنىنا ءوزىنىڭ اپەللياتسياعا جاتپايتىن ۇكىمىمەن تەرىس اينالدىرادى. مەن ءتىپتى، ويلايمىن، قازاق مەكتەپتەرى تەك قازاق بالالالارى ءۇشىن ەمەس، بۇكىل قازاقستاندا تۇراتىن ۇلت وكىلدەرىنىڭ بالالارى وقيتىن وقۋ ورنىنا اينالۋى ءتيىس. بۇل پوزيتسيانى وزگە ءتىل مەكتەپتەرى ءالى بەرگەن جوق. قازاقشا بىلمەيتىن بالا قازاق مەكتەبىنە كىرىپ، قازاقشا سويلەپ كەتۋى كەرەك. قازاقى تاربيە مەن مادەنيەتتى بويىنا ءسىڭىرىپ، قازاقستاننىڭ ادال ازاماتىنا اينالۋى كەرەك.
مىنە، قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى مۇعالىمدەرىنە قويار نازىم وسى.
ءسوزدىڭ سوڭىندا، پاۆلودار وبلىسى بويىنشا ەڭ زاماناۋي، قازاقتىڭ بۇكىل بولمىسىن بويىنا سىڭىرگەن، كوركەم قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى كابينەتىن جاساقتاۋعا سايىس جاريالايمىن. ەڭ ۇزدىك دەپ تانىلعان كابينەتكە ءوز اتىمنان نوۋتبۋك سىيلايمىن. سونداي-اق، ول كابينەت ۇلگىسى وبلىس بويىنشا تاراتىلاتىن بولادى.
P.S. جامان نوۋتبۋك بولمايدى، ۋايىمداماڭىزدار)
ءدىنيسلام بولاتحانۇلى
پاۆلودار وبلىسى ءبىلىم بەرۋ باسقارماسىنىڭ باسشىسى
