Álemniń ekinshi ekonomıkasy atanǵan alyp elde daýyl soǵyp jatyr. Tutas dúnıeni óziniń ımporttyq zattarymen qamtamasyz etip otyrǵan Qytaı ekonomıkasy AQSh-tyń sankııalaryna qarsy tura almaı, ishteı úlken daǵdarysqa tap keldi. AQSh ókimeti Qytaımen ımporttyq baılanys jasaıtyn, ásirese IT salasy boıynsha qarym-qatynastaǵy elderdiń bárine sankııalyq soqqy jasaıtynyn málimdedi. Qytaıǵa salynǵan ekonomıkalyq sankııalar Qytaıdan ımport ónimderin tasymaldaıtyn damýshy elderdiń barlyǵyna keri áserin tıgizýde. Qytaı ekonomıkasy sońǵy 30 jylda bolmaǵan aýyr jaǵdaıdy basynan ótkerip jatyr. Osydan biraz buryn ǵana eldegi alyp IT kompanııasy sankııalyq qara tizimge iligip, 120 myńdaı qyzmetkeri jumyssyz qalǵan edi. AQSh tarapy dál qazirgi ýaqytta Qytaıdan qashyp, bas saýǵalap jatqan sheteldik kásiporyndar men kompanııalardyń bárine kómek qolyn sozyp, olardy Qytaımen irgeles elderge qonystandyrýǵa kirisip jatyr. Sonymen qatar AQSh tarapy Qytaıdaǵy ózderiniń tehnologııalyq kásiporyndarynyń bárin kóshirip jatyr. Sońǵy aqparattarǵa qaraǵanda, Qytaıda 30 mıllıon úlkendi-kishili kásiporynnyń 6 mıllıony jumysyn toqtatypty. Keıbir memlekettik kompanııalar ózderiniń qyzmetkerlerine jalaqy tóleı almaýda. Qytaıda temirjol memlekettik kompanııasy 740 mıllıard dollar qaryzǵa batsa, ishki ınvestıııalyq aınalymdaǵy qaryz kólemi 130 mıllıard dollardy qurapty. Donald Tramptyń sheshiminen Qytaı ónimderin paıdalanatyn amerıkalyq kóptegen telekammýnıkaııa kompanııalaryna da zııan kelip jatyr. AQSh-tyń sońǵy sankııalyq paketi Qytaıdan keletin 250 mıllıard AQSh dollaryn quraıtyn ımporttyq zattarǵa baj salyǵyn 25 paıyzǵa arttyryp jiberdi. Qazir Qytaı ekonomıkasyndaǵy quldyraý ındeksi 6,6 paıyzdy kórsetip otyr.
Qytaıdyń jalpy ishki ónimi 13,5 trıllıon AQSh dollaryn quraıdy. Bul AQSh-tan keıingi álemdegi ekinshi ekonomıkalyq derjava. Qytaı dúnıedegi eń alyp eksporter, eń úlken ımporter el. Avtomobı jasap, eksportqa shyǵarý jaǵynan da dúnıeniń eń úlken naryǵyn alyp jatyr. Solaı, solaı kete beredi... Dál qazirgi AQSh pen Qytaı arasyndaǵy sankııalyq soǵys ekonomıkasy damyǵan elderge de, damýshy elderge de, kedeı elderge de tutasymen zardabyn tıgizip jatyr. Qytaı ekonomıkasynyń taǵdyryna Reseı de alańdap otyr. Dál qazir AQSh-tan keletin APPLE, BMW, TIFFANY óndiris oryndarynyń ónimderi derlik toqtatyldy. Osy úsh kompanııadan keletin ónimniń ózi qytaıdyń naryǵyna trıllıondaǵan dollarǵa shyǵyn alyp keledi eken. Munymen qatar munaı, bolat ónimderi, basqa da shıkizattardyń kelýine de tosqaýyl qoıyldy.
AQSh pen Eýroodaq tarapy Qytaıdyń «Bir beldeý – bir jol» ǵasyrlyq jobasynyń iske asqanyna múddeli emes. Dál osy alyp joba arqyly Qytaı ondaǵan elderge qurylys pen joldar salýǵa, elektorstanııalar ornatýǵa, telekammýnıkaııalyq jeliler tartýǵa, munaı men gaz ken oryndaryn ıgerýge, aýylsharýashylyq ónimderin ósirýge, basqa da prespektıvaly josparlardy iske asyrýǵa mıllıardtaǵan dollarlar berip qaryzǵa batyryp tastaǵan. Qytaıdyń ǵasyrlyq alyp jobasy osyndaı quıtyrqylyqpen iske asyp jatyr. Olar dál osyndaı uzaq merzimdi ekspanııalyq josparlar quryp, qaryzǵa kepildik alyp, birneshe eldiń terrıtorııalyq tutastyǵyna da nuqsan keltirip otyr. Bul óte aqyryn júrip, anyq basyp kele jatqan tirlik. Dál osy halyqaralyq tranzıttik dálizden sol beldeýde ornalasqan elder Ýkraına, Reseı, Qazaqstan, Azııanyń kedeı elderi anyq zardap shegedi. Sonymen qatar, Qytaıdyń ekspanııalyq joryǵy ońtústigindegi Pakıstanǵa, Bangladeshke, Malaızııaǵa, Afrıkanyń elderine de uzaq merzimge josparlanǵan. Qytaıdyń geopolotıkalyq jospary osylaı iske asyp jatyr. Osy josparlardy júzege asyrý maqsatynda árbir qytaılyqtyń 10 dollary osy proektilerge memleket tarapynan jumsalady eken.
Halyqaralyq bırja qorynyń bas ekonomısti Gıta Gopınat ta dál qazir Qytaıdyń ekonomıkasy men JIÓ – niń aıtarlyqtaı apatta turǵanyn málimdedi. Halyqaralyq bırja qory Qytaı ekonomıkasy sarapshylar josparlap aıtqannan da aýyr jaǵdaıda tur dep otyr. AQSh tyń sankııasynan keıin Qytaı ıýany quldyrap ketti. Jalpyqytaılyq taýarǵa suranys tómendedi. Qytaılyqtar zergerlik taýarlarǵa jylyna 120 mıllıard dollar jumsaıdy eken. Al, týrızm men saıahattaý jaǵynan álem boıynsha sany jaǵynan eń úlken kórsetkishti kórsetip otyr. Qytaı tutyný jaǵynan álemdegi eń aldyńǵy qatardaǵy el. Tipti Úndistandy, Indonezııany, Nıgerııany qosyp alsa da Qytaıtyń tutyný kórsetkishine 20 jylda jete almaıdy eken. Olardyń tutyný kórsetkishin álemdegi eshqandaı elmen salystyrýǵa kelmeıdi. Sońǵy alty aıda memleket muny kúrt toqtatýǵa sheshim qabyldady. Dál qazir Qytaı naryǵynda ósim joq, ınvestıııalyq ahýalynda qozǵalys tómendep ketken. Memleket halyqqa shamasy kelgenge deıin jeńildikterdi qarastyrýmen álekke túsýde. Biraq odan ázirge nátıje shyǵar emes. Kammýnısttik partııa eldi tek tyshyntyqqa shaqyryp, bári de jospar boıynsha iske asyp jatyr dep sendirýde. Onyń ústine partııa Sı zınpıdi ómir boıy bılikte qalý ókilettigin bekitti. Qytaıda kammýnısttik ultshyl dıktatýra ornady. Ishki kıkiljiń men toqyraýdyń, arpalystyń asqynǵanynan dál qazirgi ýaqytta ózge etnostardyń bárine tis salyp, bulqynyp jatyr. Munyń barlyǵy eldiń ekonomıkalyq toqyraýymen baılanysty. Halyqaralyq adam quqyqtaryn qorǵaý uıymdary qazirgi ýaqytta Qytaıdaǵa lagerlerdegi azaptaýlardy baqylaýǵa alyp, óz adamdaryn jiberip otyr. Qytaı ókimeti olarǵa ótirik aqparattar taratyp, ol lagerderde adamdar bilim men kásip úırenip jatyr degen jeleýmen Eýropadan kelgenderin kirgizbeı jatyr. Onyń nátıjesi úlken halyqaralyq daýǵa alyp kelip jatyr. Kammýnısttik partııa eldiń barlyq qarajaty memlekettik ınfrastrýktýralarǵa, mańyzdy jobalarǵa jumsalyp jatyr degen aqparatty halyqqa toqtaýsyz taratyp keledi. Odan Qytaıdyń máselesi sheshimin tabar emes, kerisinshe, elde jumyssyzdyqtyń sany artyp, eldi tyǵyryqqa tirep barady. Kóptegen provınııalarda jumysshylardyń jalaqylary tólenbeı jatyr. Qytaıdyń dál qazirgi ekonomıkalyq tarıhy osyndaı.
Bekbolat Qarjan
"Adyrna" ulttyq portaly
