الەمنىڭ ەكىنشى ەكونوميكاسى اتانعان الىپ ەلدە داۋىل سوعىپ جاتىر. تۇتاس دۇنيەنى ءوزىنىڭ يمپورتتىق زاتتارىمەن قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان قىتاي ەكونوميكاسى اقش-تىڭ سانكتسيالارىنا قارسى تۇرا الماي، ىشتەي ۇلكەن داعدارىسقا تاپ كەلدى. اقش وكىمەتى قىتايمەن يمپورتتىق بايلانىس جاسايتىن، اسىرەسە ءىت سالاسى بويىنشا قارىم-قاتىناستاعى ەلدەردىڭ بارىنە سانكتسيالىق سوققى جاسايتىنىن مالىمدەدى. قىتايعا سالىنعان ەكونوميكالىق سانكتسيالار قىتايدان يمپورت ونىمدەرىن تاسىمالدايتىن دامۋشى ەلدەردىڭ بارلىعىنا كەرى اسەرىن تيگىزۋدە. قىتاي ەكونوميكاسى سوڭعى 30 جىلدا بولماعان اۋىر جاعدايدى باسىنان وتكەرىپ جاتىر. وسىدان ءبىراز بۇرىن عانا ەلدەگى الىپ ءىت كومپانياسى سانكتسيالىق قارا تىزىمگە ىلىگىپ، 120 مىڭداي قىزمەتكەرى جۇمىسسىز قالعان ەدى. اقش تاراپى ءدال قازىرگى ۋاقىتتا قىتايدان قاشىپ، باس ساۋعالاپ جاتقان شەتەلدىك كاسىپورىندار مەن كومپانيالاردىڭ بارىنە كومەك قولىن سوزىپ، ولاردى قىتايمەن ىرگەلەس ەلدەرگە قونىستاندىرۋعا كىرىسىپ جاتىر. سونىمەن قاتار اقش تاراپى قىتايداعى وزدەرىنىڭ تەحنولوگيالىق كاسىپورىندارىنىڭ ءبارىن كوشىرىپ جاتىر. سوڭعى اقپاراتتارعا قاراعاندا، قىتايدا 30 ميلليون ۇلكەندى-كىشىلى كاسىپورىننىڭ 6 ميلليونى جۇمىسىن توقتاتىپتى. كەيبىر مەملەكەتتىك كومپانيالار وزدەرىنىڭ قىزمەتكەرلەرىنە جالاقى تولەي الماۋدا. قىتايدا تەمىرجول مەملەكەتتىك كومپانياسى 740 ميلليارد دوللار قارىزعا باتسا، ىشكى ينۆەستيتسيالىق اينالىمداعى قارىز كولەمى 130 ميلليارد دوللاردى قۇراپتى. دونالد ترامپتىڭ شەشىمىنەن قىتاي ونىمدەرىن پايدالاناتىن امەريكالىق كوپتەگەن تەلەكاممۋنيكاتسيا كومپانيالارىنا دا زيان كەلىپ جاتىر. اقش-تىڭ سوڭعى سانكتسيالىق پاكەتى قىتايدان كەلەتىن 250 ميلليارد اقش دوللارىن قۇرايتىن يمپورتتىق زاتتارعا باج سالىعىن 25 پايىزعا ارتتىرىپ جىبەردى. قازىر قىتاي ەكونوميكاسىنداعى قۇلدىراۋ يندەكسى 6,6 پايىزدى كورسەتىپ وتىر.
قىتايدىڭ جالپى ىشكى ءونىمى 13,5 تريلليون اقش دوللارىن قۇرايدى. بۇل اقش-تان كەيىنگى الەمدەگى ەكىنشى ەكونوميكالىق دەرجاۆا. قىتاي دۇنيەدەگى ەڭ الىپ ەكسپورتەر، ەڭ ۇلكەن يمپورتەر ەل. اۆتوموبي جاساپ، ەكسپورتقا شىعارۋ جاعىنان دا دۇنيەنىڭ ەڭ ۇلكەن نارىعىن الىپ جاتىر. سولاي، سولاي كەتە بەرەدى... ءدال قازىرگى اقش پەن قىتاي اراسىنداعى سانكتسيالىق سوعىس ەكونوميكاسى دامىعان ەلدەرگە دە، دامۋشى ەلدەرگە دە، كەدەي ەلدەرگە دە تۇتاسىمەن زاردابىن تيگىزىپ جاتىر. قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ تاعدىرىنا رەسەي دە الاڭداپ وتىر. ءدال قازىر اقش-تان كەلەتىن APPLE, BMW, TIFFANY ءوندىرىس ورىندارىنىڭ ونىمدەرى دەرلىك توقتاتىلدى. وسى ءۇش كومپانيادان كەلەتىن ءونىمنىڭ ءوزى قىتايدىڭ نارىعىنا تريلليونداعان دوللارعا شىعىن الىپ كەلەدى ەكەن. مۇنىمەن قاتار مۇناي، بولات ونىمدەرى، باسقا دا شيكىزاتتاردىڭ كەلۋىنە دە توسقاۋىل قويىلدى.
اقش پەن ەۋرووداق تاراپى قىتايدىڭ «ءبىر بەلدەۋ – ءبىر جول» عاسىرلىق جوباسىنىڭ ىسكە اسقانىنا مۇددەلى ەمەس. ءدال وسى الىپ جوبا ارقىلى قىتاي ونداعان ەلدەرگە قۇرىلىس پەن جولدار سالۋعا، ەلەكتورستانتسيالار ورناتۋعا، تەلەكاممۋنيكاتسيالىق جەلىلەر تارتۋعا، مۇناي مەن گاز كەن ورىندارىن يگەرۋگە، اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىن وسىرۋگە، باسقا دا پرەسپەكتيۆالى جوسپارلاردى ىسكە اسىرۋعا ميللياردتاعان دوللارلار بەرىپ قارىزعا باتىرىپ تاستاعان. قىتايدىڭ عاسىرلىق الىپ جوباسى وسىنداي قۇيتىرقىلىقپەن ىسكە اسىپ جاتىر. ولار ءدال وسىنداي ۇزاق مەرزىمدى ەكسپانتسيالىق جوسپارلار قۇرىپ، قارىزعا كەپىلدىك الىپ، بىرنەشە ەلدىڭ تەرريتوريالىق تۇتاستىعىنا دا نۇقسان كەلتىرىپ وتىر. بۇل وتە اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باسىپ كەلە جاتقان تىرلىك. ءدال وسى حالىقارالىق ترانزيتتىك دالىزدەن سول بەلدەۋدە ورنالاسقان ەلدەر ۋكراينا، رەسەي، قازاقستان، ازيانىڭ كەدەي ەلدەرى انىق زارداپ شەگەدى. سونىمەن قاتار، قىتايدىڭ ەكسپانتسيالىق جورىعى وڭتۇستىگىندەگى پاكيستانعا، بانگلادەشكە، مالايزياعا، افريكانىڭ ەلدەرىنە دە ۇزاق مەرزىمگە جوسپارلانعان. قىتايدىڭ گەوپولوتيكالىق جوسپارى وسىلاي ىسكە اسىپ جاتىر. وسى جوسپارلاردى جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىندا ءاربىر قىتايلىقتىڭ 10 دوللارى وسى پروەكتىلەرگە مەملەكەت تاراپىنان جۇمسالادى ەكەن.
حالىقارالىق بيرجا قورىنىڭ باس ەكونوميستى گيتا گوپينات تا ءدال قازىر قىتايدىڭ ەكونوميكاسى مەن ءجىو – ءنىڭ ايتارلىقتاي اپاتتا تۇرعانىن مالىمدەدى. حالىقارالىق بيرجا قورى قىتاي ەكونوميكاسى ساراپشىلار جوسپارلاپ ايتقاننان دا اۋىر جاعدايدا تۇر دەپ وتىر. اقش تىڭ سانكتسياسىنان كەيىن قىتاي يۋانى قۇلدىراپ كەتتى. جالپىقىتايلىق تاۋارعا سۇرانىس تومەندەدى. قىتايلىقتار زەرگەرلىك تاۋارلارعا جىلىنا 120 ميلليارد دوللار جۇمسايدى ەكەن. ال، تۋريزم مەن ساياحاتتاۋ جاعىنان الەم بويىنشا سانى جاعىنان ەڭ ۇلكەن كورسەتكىشتى كورسەتىپ وتىر. قىتاي تۇتىنۋ جاعىنان الەمدەگى ەڭ الدىڭعى قاتارداعى ەل. ءتىپتى ءۇندىستاندى، يندونەزيانى، نيگەريانى قوسىپ السا دا قىتايتىڭ تۇتىنۋ كورسەتكىشىنە 20 جىلدا جەتە المايدى ەكەن. ولاردىڭ تۇتىنۋ كورسەتكىشىن الەمدەگى ەشقانداي ەلمەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى. سوڭعى التى ايدا مەملەكەت مۇنى كۇرت توقتاتۋعا شەشىم قابىلدادى. ءدال قازىر قىتاي نارىعىندا ءوسىم جوق، ينۆەستيتسيالىق احۋالىندا قوزعالىس تومەندەپ كەتكەن. مەملەكەت حالىققا شاماسى كەلگەنگە دەيىن جەڭىلدىكتەردى قاراستىرۋمەن الەككە تۇسۋدە. بىراق ودان ازىرگە ناتيجە شىعار ەمەس. كاممۋنيستتىك پارتيا ەلدى تەك تىشىنتىققا شاقىرىپ، ءبارى دە جوسپار بويىنشا ىسكە اسىپ جاتىر دەپ سەندىرۋدە. ونىڭ ۇستىنە پارتيا سي ءتسزينپيدى ءومىر بويى بيلىكتە قالۋ وكىلەتتىگىن بەكىتتى. قىتايدا كاممۋنيستتىك ۇلتشىل ديكتاتۋرا ورنادى. ىشكى كيكىلجىڭ مەن توقىراۋدىڭ، ارپالىستىڭ اسقىنعانىنان ءدال قازىرگى ۋاقىتتا وزگە ەتنوستاردىڭ بارىنە ءتىس سالىپ، بۇلقىنىپ جاتىر. مۇنىڭ بارلىعى ەلدىڭ ەكونوميكالىق توقىراۋىمەن بايلانىستى. حالىقارالىق ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ ۇيىمدارى قازىرگى ۋاقىتتا قىتايداعا لاگەرلەردەگى ازاپتاۋلاردى باقىلاۋعا الىپ، ءوز ادامدارىن جىبەرىپ وتىر. قىتاي وكىمەتى ولارعا وتىرىك اقپاراتتار تاراتىپ، ول لاگەردەردە ادامدار ءبىلىم مەن كاسىپ ۇيرەنىپ جاتىر دەگەن جەلەۋمەن ەۋروپادان كەلگەندەرىن كىرگىزبەي جاتىر. ونىڭ ناتيجەسى ۇلكەن حالىقارالىق داۋعا الىپ كەلىپ جاتىر. كاممۋنيستتىك پارتيا ەلدىڭ بارلىق قاراجاتى مەملەكەتتىك ينفراسترۋكتۋرالارعا، ماڭىزدى جوبالارعا جۇمسالىپ جاتىر دەگەن اقپاراتتى حالىققا توقتاۋسىز تاراتىپ كەلەدى. ودان قىتايدىڭ ماسەلەسى شەشىمىن تابار ەمەس، كەرىسىنشە، ەلدە جۇمىسسىزدىقتىڭ سانى ارتىپ، ەلدى تىعىرىققا تىرەپ بارادى. كوپتەگەن پروۆينتسيالاردا جۇمىسشىلاردىڭ جالاقىلارى تولەنبەي جاتىر. قىتايدىڭ ءدال قازىرگى ەكونوميكالىق تاريحى وسىنداي.
بەكبولات قارجان
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
