Jeltoqsan oqiǧasyna qatysqany üşın student kezınde KGB tergeuınde bolǧan jurnalist özınıŋ «saiasi quǧyn-sürgın qūrbany» ekenın däleldedı. Sot arqyly ädıletke qol jetkızgen ol oqiǧaǧa ne üşın qatysqanyn aitsa, zertteuşı «jeltoqsanşylardy» anyqtaudaǧy derekterdıŋ erekşelıgıne toqtalady.
Jurnalist Maqpal Orynbetova Jeltoqsan köterılısınen keiın 38 jyldai uaqyt ötkende osy oqiǧaǧa qatysqany üşın «saiasi quǧyn-sürgın qūrbany» degen status aldy. Jeltoqsan köterılısıne qatysyp, alaida älı künge deiın tarihi oqiǧaǧa qatysqanyn däleldei almai jürgen azamattar bar ma?
«QAITA QŪRU» SAIаSATYNA SENIP, ALAŊǦA ŞYQTYQ»
Maqpal Orynbetova 1982-1987 jyldary sol kezdegı Kirov atyndaǧy, qazırgı Farabi atyndaǧy Qazaq memlekettık universitetınıŋ jurnalistika fakultetınde oqyǧanyn aitady. Ol 1986 jyly jastar Mihail Gorbachiovtyŋ «Qaita qūru» saiasatyna senıp, alaŋǧa şyqty deidı.
– Jeltoqsan köterılısı 16-sy künı eptep bastaldy da, negızgı tolqyn 17-18 künderı boldy. Şamamen 19-20 jeltoqsan künı boluy kerek, janymdaǧy qūrbym jazuşy, dramaturg Roza Mūqanovamen bırge kurstaǧy qyz-jıgıtterdı ūiymdastyrdy degen sebeppen KGB ekeumızdıŋ üstımızden qylmystyq ıs qozǧady. Bız säuır aiynyŋ soŋyna deiın tergeude boldyq. Bıraq kezınde Jeltoqsanǧa bailanysty aqtaludy qajetsıngen joqpyz. Keiın oqudan şyqqandar men türmege qamalǧandar aqtala bastady. Al menıŋ būl ıstı qolǧa alǧanyma 2-3 jyl bolǧan edı. Bır advokat ıstı alyp bastasa, ekınşısı tastap ketıp jürdı. Mūnyŋ aldynda jeltoqsanşylardy aqtaumen ainalysqan Beisembai deitın azamat kömektestı. Odan keiın Gülbanu degen advokatpen jūmys jüre bastady. Gülbanu tarihi derektermen jūmys jürgızgennen keiın arnaiy sot boldy. Sotta kuäger retınde kurstastarym pıkır bıldırdı, sebebı olar tolyǧymen köterılıske qatysqan bolatyn. Mysaly, belgılı jazuşy Qūltöleu Mūqaş QazGUqalaşyǧyndaǧy 5 jatahanada transparanttardy jazyp, alyp şyqty. Qūr qol şyqqan joqpyz ǧoi. Beibıt mitingke şyqqandaǧy qolymyzdaǧy barlyq jazudy Qūltöleudıŋ özı jazyp bergen bolatyn, - deidı ol.
«ALDANǦAN TOLQYNNYŊ ÖKILIMIN»
Maqpal Orynbetova 5 aiǧa juyq KGB tergeuınde bolyp, quǧyn körgenın aitady. Sondyqtan da ol Jeltoqsan köterılısıne qatysuşy retınde qūjat aludyŋ maŋyzy zor dep sanaidy.
– Ärine, ol kezde menı oqudan şyǧarǧan joq, bıraq bıraz jinalystarda aty-jönım atalyp, psihologiialyq qysym aldym. Jeltoqsannyŋ ötkenıne 37 jyldan asyp, 40 jylǧa jaqyndaidy eken. Ol kezde jinalysta atyŋnyŋ ataluy qiyn jaǧdai bolatyn. Sottyŋ şeşımımen qylmystyq ıstıŋ qozǧalyp, tarihi oqiǧaǧa qatysqanym däleldendı. Kuägerlerdıŋ däleldeuı boiynşa 5 ai boiy qylmystyq ıs jürıp, «saiasi quǧyn-sürgın qūrbany» degen status berdı. Negızı eşqandai qylmystyq ıs qozǧalmasa, jai ǧana «qatysuşy»bolasyŋ Al qylmystyq ıs qozǧalǧannan keiın «saiasi quǧyn-sürgın qūrbany» degen arnaiy märtebe berıledı. Sol retpen kelgende menı Jeltoqsan köterılısıne qatysyp, üstımnen ıs qozǧalǧany üşın «saiasi quǧyn-sürgın qūrbany»dep tanydy. Qūjatty alǧanda qandaida bır quanu sezımı bolmady. Bıraq balalarym men nemerelerım «Äke-şeşemız kım edı?» degen uaqytta osy qūjatty köredı dep oilaimyn. Men özımdı aldanǧan tolqynnyŋ ökılı dep sanaimyn. Gorbachevtyŋ «Qaita qūru» saiasatyna senıp, öz pıkırımızdı aitamyz dep şyqtyq. Marks pen Engelestıŋ ūlttyq saiasatqa bailanysty sözderıne senıp, öz ünımızdı jetkızuge tyrystyq, – dedı ol.
JELTOQSANŞYLAR ŞYNYMEN KÖBEIIP KETTI ME?
Jeltoqsan köterılısın zertteuşı jurnalist Bolatbek Tölepbergen azamattar türlı sebeppen boi tasalap, qorqyp jürgenın aitady. Alaida ol soŋǧy jyldary Jeltoqsan köterılısıne qatysqanyn däleldep, arnaiy qūjat alǧysy keletın azamattar köbeiıp kele jatqanyn atap öttı.
– Köp adamdar «Jeltoqsan köterılısıne bardym, qatystym, taiaq jedım» dep aitady. Bıraq qūjat jaǧynan ony däleldeu qiyn bolyp jatady. Endı ondai azamattar özın jeltoqsandyq ekenın qalai däleldei alady? Onyŋ üstıne qazır jeltoqsanşylardyŋ arasynda «jeltoqsanşylar köbeiıp kettı» degen äŋgıme bar. Keibır azamattar Jeltoqsan oqiǧasyna qatysqanyn däleldeu üşın derekter jinastyryp jatady. Menıŋ baiqauymşa, azamattardyŋ bırazy köterılıske qatysqanyn däleldep şyqty. Kuäger arqyly nemese basqa da bır derek boiynşa däleldei me, sony anyqtap alu kerek siiaqty. Bıraq bärıbır qandai da naqty bır derek qajet sekıldı, - deidı ol.
Serık Joldasbai «Adyrna» ūlttyq portaly
