2025 jyldyŋ köktemınde muzyka älemı kütpegen jaŋalyqqa kuä boldy — Başqūrttyŋ Ay Yola toby şyǧarǧan Homay änı älemge tanyldy. Būl oqiǧa tek muzykalyq jetıstık qana emes, sonymen qatar başqūrt mädenietınıŋ halyqaralyq deŋgeide moiyndaluynyŋ nyşanyna ainaldy.
Sarapşylar hittı "başqūrt mädenietınıŋ älemge ülken serpılısı" dep baǧalasa, synşylar Ay Yola tobynyŋ bır müşesı Ukrainamen soǧysty qoldaitynyn eske salyp, Başqūrtstan bilıgı tarapynan qūrmetke ie bolǧan būl toptyŋ bolaşaq şyǧarmaşylyǧyna kümänmen qaraityndaryn jasyrmady.
BAŞQŪRT ÄNINDE ŪMAI MA, QŪMAI MA?
Homay änı— Ay Yola tobynyŋ “Oral batyr” eposyna negızdelgen muzykalyq siklındegı ekınşı än. Bırınşı şyǧarylym — Batyr änı 2025 jyldyŋ aqpanynda şyqqanymen, keŋ tanymaldyqqa ie bolmaǧan edı. Al Homay bırden tyŋdarmandardyŋ jüregın jaulap aldy. Jūrtşylyq erekşe yqylas audaryp, qazaq, özbek, qyrǧyz, tatar sekıldı türkı halyqtary arasynda tez tarap, talqylanyp jatty.
Alaida, än mätınındegı «homai» sözın bırı qazaq aŋyzyndaǧy Ūmai-anaǧa teŋese, taǧy bırı jyrtqyş qūs "qūmai" dep audardy.
Ay Yola toby öz beinebaianynda öleŋnıŋ qazaq tılındegı nūsqasyn:
Tamyrym sūraidy
Janym men qanym sūraidy
Ejelgı tarihi jadym sūraidy
Qūmai degen kım özı?
Anasy – kün nūry
Tırşılık suyna şomyldyrǧan.
Äkesı onyŋ – Samrau
Meiırımge baulyǧan, - dep körsetedı.
Sonymen, būl jerde qūmai — iran, arab jäne Ortalyq Aziia halyqtarynyŋ arabtanǧan aŋyz-äŋgımelerınde siqyrly qūs, ädette baqyt qūsy, jerge qonbaityn jūmaq qūsy dep därıpteledı. Başqūrt epostarynda, atap aitqanda, «Oral batyr» men «Aqbozat” epostarynda Qūmai — aspan sūluy Kün men qūstar patşasy Samrūqtyŋ qyzy, aqqu beinesındegı qyz retınde sipattalady.
Başqūrt zertteuşısı Şaura Şakurovanyŋ aituynşa, Qūmai — ündı-iran, türkı-monǧol jäne fin-ugor halyqtarynyŋ mifologiiasynda otbasylyq oşaqtyŋ, maldyŋ, balalardyŋ qamqorşysy, äiel bastamasynyŋ, jer men qūnarlylyqtyŋ beinesı. Oral batyr men Qūmaidan tuǧan Edıl batyr — äkesınıŋ ısın jalǧastyruşy, başqūrt rularynyŋ bırınıŋ arǧy tegı.
«Oral batyr» — başqūrt halyq auyz ädebietınıŋ köne eskertkışı, jyraulardan ūrpaqtan ūrpaqqa auyzşa taraǧan. Alǧaş ret 1910 jyly hatqa tüsken.
Epostyŋ jelısı — adamdar baqyty üşın Oral batyrdyŋ tabiǧattyŋ zūlym küşterımen (däuler men aidaharlar), sondai-aq jau jaǧyna ötken bauyry Şülgenmen küresı turaly. Būl küres däuler men aidaharlardyŋ jeŋılıp, olardyŋ denelerınen Oral taularynyŋ paida boluymen jäne Oral batyrdyŋ ölımımen aiaqtalady.
TOP TURALY NE BILEMIZ?
Ay Yola toby 2024 jyly Ufa qalasynda qūrylǧan. Top qūramynda — muzykant, dybys rejisserı jäne prodiuser Ruslan Şaihitdinov (DJ Ruslan Sever), onyŋ qyzy, änşı ärı muzykant Adel Şaihitdinova, jäne «Arǧymaq» etno-tobynyŋ jetekşısı ärı änşı Rinat Ramazanov bar.
"Ay Yola" başqūrt tılınde "ǧalam zaŋdary", "jaratylys erejelerı", iaǧni öltırme, ūrlama, ülkendı syila, kışını qorǧa degen mäŋgılık qūndylyqtardy bıldıredı. Bızdıŋ jobamyz osy qaǧidalarǧa süienedı. Bız muzykalyq albom ǧana emes, tolymdy şou-miuzikl, älemnıŋ eŋ jūmbaq ärı ejelgı epostarynyŋ bırı – "Oral batyrdan" şabyt alǧan internet-jobasyn ūsynamyz. Bız epostyŋ qazırgı zamanǧy interpretasiiasy osy bıregei tuyndyny keŋınen tanytuǧa, ejelgı tarihpen jaqyn tanysuǧa jäne «Ay Yola» ūǧymynyŋ tereŋ maǧynasyn – bükıl adamzatqa ortaq mäŋgılık qūndylyqtardy tüsınuge kömektesedı dep senemız”, - degen edı Ramazanov baspasöz qūralyna.
«BAŞQŪRT MÄDENİETINIŊ ÄLEMGE SERPILISI»
Än şyqqannan keiın qysqa uaqyt ışınde muzykalyq Shazam qosymşasynyŋ jahandyq chatynda üzdık bestıkke kırıp, tıptı Ledi Gaganyŋ Abracadabra änınen de ozyp kettı. Homay Qazaqstan, Özbekstan jäne Ukraina charttarynda da bırınşı orynǧa şyqty.
BAQ-tardyŋ jazuynşa, būl jetıstıkke jetude äleumettık jelıler ülken röl atqardy. TikTok pen Instagram-da būl änge bi bilegennen bastap türlı vizualdy oqiǧalar jasaǧan videolar paida boldy. Osylaişa, än virus sekıldı taralyp, tanymaldyqqa ie boldy.
«Būl — başqūrt mädenietınıŋ älemge ülken serpılısı. Būryn-soŋdy başqūrt änı bırneşe elde bırden hit bolyp ketkenı esımde joq», - deidı başqūrt saiasi emigranty Ruslan Gabbasov.
Al başqūrt reperı, Baimaqtaǧy narazylyqtardan keiın Reseiden ketken önerpaz Altynai Valitov top «Oral batyr» eposyn nasihattap, başqūrt mädenietı men Başqūrtstandy älemge tanytatynyn aitty.
"Instagram men TikTok-taǧy qoldanuşylar būl änmen tek köŋıl köteretın rils tüsırıp qana qoimai, ūlttyq kiımderın kiıp, ännıŋ olardy tereŋ tebırentkenın aityp, öz halqynyŋ tarihyn zertteuge itermelegenın jetkızude", - dep jazdy Tatarstandaǧy "Biznes Online" basylymy.
Basylymnyŋ jazuynşa, ännen türkı halyqtary öz maǧynalaryn tapqan.
Muzykalyq synşy, Telegram-daǧy "Russkii şaffl" arnasynyŋ avtory Oleg Karmunin bylai dep jazdy:
“Än aldymen türkı halyqtarynyŋ arasynda virus sekıldı taraldy. Mysaly, qazaqtar būl ännen özderıne tanys ün estıgenderın aituda. Al YouTube-taǧy eŋ köp laik jinaǧan pıkırlerdıŋ bırı türık tılınde jazylǧan”.
HOMAY ÄNI NE ÜŞIN SYNǦA ŪŞYRADY?
Ay Yola tobynyŋ Homay änı bır jaǧynan halyqtyŋ ystyq yqylasyna bölense, ekınşı jaǧynan ärtürlı syn men pıkırtalasqa sebep boldy. Ännıŋ tabysy onyŋ körkemdık tūtastyǧy men tereŋ tarihi-mädeni maǧynasyna bailanysty bolsa da, oǧan qatysty dau-damai da az emes.
"Biznes Online" basylymy Homay änınıŋ jaŋaşyldyǧy kümän tudyratynyn jazdy.
"Orys tıldı internet keŋıstıgındegı muzyka tyŋdarmandary Ay Yola tobyn tüpnūsqa emes dep aiyptauda. Olardyŋ aituynşa, būl tek «ūlttyq naqyşty paidalanu» ǧana. Rasynda, Reseide elektrondy muzykany folkpen üilestıretın ūjymdar az emes. Mysaly, iakut tılınde öner körsetetın Krasnoiardaǧy Otyken toby nemese Tina Kuznesova men onyŋ jūbaiy Iýrii Usachevtıŋ Zventa Sventana jobasy bar”, - delıngen basylymda.
"ÄN MÄTINI İSLAMǦA QAIŞY"
Taǧy bır syn – dıni sipatta. InKazan basylymy bloger Güzel Husnutdinovanyŋ pıkırın keltırıp:
"Ännıŋ audarmasy islam dınıne qatty qaişy keledı",- dep jazdy. Telegram-chattarda da keibır başqūrt qoldanuşylary būl pıkırdı qoldady.
Alaida başqūrt saiasi emigranty Ruslan Gabbasov būl pıkırlerge mysqylmen jauap berdı:
"Başqūrttarda islam – öte jūmsaq, zaiyrly sipatta. Köpşılıgı dındı qataŋ ūstanbaidy. Tıptı eŋ dınşıl başqūrttyŋ özı qurai (sybyzǧy) tyŋdaidy, än tyŋdaidy, sebebı bız – muzykany süietın halyqpyz», - deidı ol.
TIL JÄNE AKSENT MÄSELESI
Başqūrt tılınıŋ köptegen bılgırlerı änşı Adel Şaihitdinovanyŋ oryndauyndaǧy tıl tazalyǧyn synǧa aldy. Rejissior ärı qoǧam qairatkerı Tansulpan Burakaeva būl turaly bylai dedı:
”Homay-dan bız özımızdı tani almadyq. Sebebı mätınderde säikessızdık köp, dybystar dūrys aitylmaǧan. Muzyka maŋyzdy, bıraq bız üşın sapaly mätın men dūrys başqūrt tılı odan da maŋyzdy. Aitqym keletını – mätındı jazuǧa käsıbi aqyndardy nemese tıldı jaqsy bıletın adamdardy tartu kerek. Sonda ǧana halyqtyŋ alǧysyna ie bolady", - deidı ol.
Başqūrt reperı Altynai Valitov ta ändı alǧaşynda jaqtyrmaǧanyn moiyndady.
"Men bırınşı ret tyŋdaǧanda, sözderdıŋ dūrys aitylmaǧanyna renjıdım. Rifma öte qarapaiym, mektep oquşylarynyŋ deŋgeiındei körındı. Bıraq keiınnen, qarapaiym tıl, jarqyn muzyka, oryndauşylardyŋ obrazy, äsırese Adeldıŋ kelbetı men köne "Oral batyr" eposy – bärı üilesıp, būl ändı biıkke köterdı. Būryn-soŋdy bırde-bır başqūrt oryndauşysy mūndai jetıstıkke jetken emes", - dedı ol.
Adel Şaihitdinova bolsa, öz aksentıne qatysty pıkırlerdı qalypty qabyldaitynyn aitty.
"Men – jartylai başqūrtpyn, jartylai oryspyn. Otbasymyzda tıl bıletınder joq. Bıraq būl maǧan başqūrt mädenietıne qyzyǧuǧa jäne öz tılımde än aituǧa kedergı emes", - dedı ol.
SAIаSİ ŪSTANYM
Köptegen pıkırtalastyŋ özegı – top müşelerınıŋ Resei men Ukraina arasyndaǧy soǧysqa qatysty ūstanymy. 2023 jyly Rinat Ramazanov äleumettık jelıde bauyryn "arnaiy äskeri operasiia aimaǧyna" şyǧaryp salǧany turaly jazba jariialaǧan. Būǧan qosa, Resei äskerıne arnalǧan kömekter turaly jazbalardy bölıskenı de aityldy.
2022 jyly Qazanda ötken qaiyrymdylyq konsertınde Ramazanov "DHR men LHR-ge aqşa jıberuge" şaqyrǧan.
Aita keterlıgı, keibır soǧys jaqtastarynyŋ özı Homay änıne terıs közqaras tanytqan.
"Z-blogerler Homay änınıŋ asa tanymal boluynan şoşynyp, toptan soǧysty qoldaityn mälımdeme jasap, tıptı Resei tuymen klip tüsırudı talap etude. Olar būl ändı ūnatatyndardyŋ bärın Reseidıŋ ydyraǧanyn qalaityn pantiurkizm jaqtastaryna jatqyzyp, pantiurkizmdı ekstremizmmen teŋestırıp, qylmystyq qudalauǧa aludy ūsyndy", - dep jazdy başqūrtstandyq Telegram-arnalary.
Qazaqstandyŋ AIRAN YouTube-arnasy da änge qatysty sūraǧy baryn jasyrmady.
"Sūraq tudy: önerpazdyŋ saiasi közqarasy maŋyzdy ma? Eger ol agressiia men zorlyqty nasihattasa, onyŋ şyǧarmaşylyǧyn qalai qabyldauǧa bolady? Reseidıŋ Ukrainaǧa basyp kıruınen keiın būl mäsele öte özektı bola tüstı", - degen pıkır aityldy.
Ruslan Gabbasov bolsa, top müşelerınıŋ ışınde tek Rinat Ramazanovtyŋ ǧana soǧysty aşyq qoldaitynyn atap öttı.
"Eger olar soǧysqa qarsy şyqsa, olardy ne ünsız qaluǧa, ne emigrasiiaǧa mäjbür eter edı. Äzırge ünsız jürgenı – öz aldyna batyldyq", — dedı ol.
Gabbasovtyŋ aituynşa, top şetelde öner körsetkende, būl taqyryp qaita köterıluı mümkın.
"Eger sen türkı älemıne şyqqyŋ kelse, bıraq Resei ideologiiasymen bailanysyŋ bolsa, onda synǧa ūşyraisyŋ, tıptı konsertterıŋdı toqtatuy da mümkın", - deidı ol.
MEMLEKETTIK MARAPAT PEN SAIаSİ NAZAR
2025 jyldyŋ säuır aiynda Başqūrtstan basşysy Radii Habirov Ay Yola müşelerın memlekettık marapattarmen qūttyqtady. Rinat Ramazanov "Başqūrtstannyŋ halyq ärtısı" ataǧyn alsa, Ruslan men Adel Şaihitdinovtar "Başqūrstan Respublikasynyŋ eŋbek sıŋırgen ärtısı" atandy.
Būdan soŋ, "Başqūrttardyŋ düniejüzılık qūryltaiy" Ay Yola tobyna özınıŋ eŋ märtebelı marapaty – "Al da nur säs halҡyŋa!" medalın tabystady. Būl – ūlttyq mädeniet pen tıldı damytuǧa qosqan üles üşın berıletın eŋ joǧary marapattardyŋ bırı.
Bıraq synşylardyŋ aituynşa, būl — bilıktıŋ öz ideologiiasyna jaqyn önerpazdardy baqylauǧa alu täsılı.
"Qazır būl topty bilık jaǧyna tartu üşın küres jürıp jatyr", - deidı Gabbasov.
JAŊA ÄNDER, KONSERTTER JÄNE QYMBAT KORPORATİVTER
Qazır Ay Yola tobynyŋ muzykanttary äleumettık jelılerındegı paraqşalaryna qaraǧanda, federaldyq BAQ-qa jiı sūhbat berıp, jaŋa kompozisiialarmen jūmys ıstep jatqanyn aityp jür.
“Üş apta saiyn bız jaŋa än şyǧaramyz. Kelesı änımız — “Ugez", Oral batyrdyŋ şaiqasyna arnalǧan, säuırde şyǧady. 2025 jyldyŋ küzınıŋ soŋyna deiın epostyŋ ärbır tarauyna arnalǧan ändermen tanystyramyz. Būl änder tek muzykalyq tuyndylar emes, olardyŋ ärqaisysynda tereŋ maǧyna bar, epostan alynǧan tüpnūsqa mätınder köp”, - dedı nauryz aiynyŋ soŋynda toptyŋ müşesı jäne prodiuserı Ruslan Şaihitdinov.
Ötken aptada top "Tuǧan tel"(Tuǧan tıl) dep atalatyn jaŋa änın şyǧardy. Alaida keibır tyŋdarman tıldık jaǧynan änşını taǧy da synady.
Soŋǧy sūhbattarynyŋ bırınde top mamyr aiynda Qazaqstan, Özbekstan jäne Qyrǧyzstanǧa gastroldık tur, mausymda 12 ännen tūratyn albomnyŋ jaryq köruı, sondai-aq jazdyŋ soŋynda nemese küzdıŋ basynda Ufada ülken konsert ötetının jariia ettı.
BAŞQŪRT MÄDENİETIN NASİHATTAU NEMESE KÜNKÖRIS
Säuırden bastap Ay Yola korporativtık keşterde de öner körsete bastady – bır rettık öner körsetu qūny 700 000 rubl (4.3 mln. teŋge) dep jazady BAQ.
“Ökınışke qarai, olar qazırgı tabysyn konsertterden de, klipterden de tappai otyr. Mümkın, olar klip tüsıruge qarajat jinap jatqan bolar, bıraq menıŋ qorqynyşym — olar belgılı bır qalypqa tüsıp qalady, korporativterdegı tapsyrys beruşı men körermennıŋ kütkenıne beiımdele bastaidy. Eger tereŋırek aitsaq, būl tabys tabu formasy olardyŋ än siklınıŋ basty ideiasymen – Oral batyrdyŋ halyq baqyty üşın özın qūrban etuımen – üilespeitın siiaqty. Adamdar tamaq ışıp otyrǧan dastarqan basynda Oral batyr, Qūmai, Samūryq jäne basqa da baiyrǧy başqūrt mifologiiasynyŋ janpida keiıpkerlerı jaily än aitu bır türlı... Şynymdy aitsam, ärı külkılı, ärı qyzyq – būl jaǧdai nemen aiaqtalady eken dep oilanasyŋ“, - deidı başqūrt mädeniet qairatkerlerınıŋ bırı.
AY YOLA TOBYNYŊ ALDYNDAǦY TAŊDAU
Sūhbat soŋynda mädeniet qairatkerı Ay Yola tobynyŋ aldynda ekı taŋdau baryn aitty.
“Bır jaǧynan, ärine, quantady – būl toptyŋ arqasynda adamdar başqūrt mädenietımen, Oral batyrmen tanysyp jatyr. Bıraq ekınşı jaǧynan, köŋıl tüsedı — olardy bırden özıne baǧyndyryp, Oral batyrdyŋ satqyn ınısı Şülgenge ainaldyruǧa tyrysyp jatyr. Menıŋşe, olardyŋ aldynda ekı-aq jol tūr: ne bilıktıŋ mikrofonyna ainalyp, ony aşyq qoldau, ne qarsy şyǧyp, bırden qysym köru. Būl – “Oral batyr" eposyndaǧy keiıpkerler de taŋdaǧan jol, endı būl taŋdau Ay Yola tobynyŋ aldynda tūr”, - dep qorytyndylady ol.
