Būdan aldyn professor Ädıl Ahmetovtyŋ "Vikingderdıŋ ızımen. (Ǧylymi gipotezalyq tuyndy) kıtabynyŋ kırıspesı jariialanǧan bolatyn. Bügınnen bastap apta saiyn osy kıtaptyŋ är bölımı jeke-jeke jariialanyp tūrmaq.
Qaneki, bırıgıp oqiyq.
Pıkır, közqaras bıldırem degen patşa köŋıl oqyrmanǧa qaşan da esık aşyq, tör sızdıkı.
BAIYRǦY SKANDİNAVİIаLYQ VİKİNGDER JÖNINDE ÄLEMDE QALYPTASQAN GİPOTEZALYQ PAIYMDAR MEN PIKIRLER JÄNE OLARDYŊ ǦYLYMİ NEGIZDERI
Älem aqparat közderınde baiyrǧy vikingder jönınde naǧyz şyndyqpen janasatyn obektivtı derektermen qatar aluan türlı alypqaşpa nemese şekten şyqqan subektivtı paiymdar da jetıp artylady. Dei tūrǧanmen, adamzat tarihynda aiyryqşa ız qaldyrǧan vikingder turaly ǧylym süzgısınen ötken şynaiy ärı tolyqqandy mälımetterdı adamzat örkenietınıŋ tarihy men aqyl- oiynyŋ qoimasy sanalatyn “Britannica”, “Brockhaus” jäne “Bolşaia sovetskaia ensiklopediia” (BSE) sekıldı aǧylşyn, nemıs jäne orys tılderınde jaryq körgen älemnıŋ eŋ ämbebap ensiklopediialarymen qatar, däl sol tuyndylardyŋ ǧalamtor jelısındegı elektrondyq nūsqalarynan da kezdestıremız. Būl tūrǧydan kelgende, jahandyq İnternet jüiesıne jüktelgen ärı kez kelgen sätte kez kelgen oqyrmanǧa qoljetımdı “Wikipedia”syndy erkın ensiklopediianyŋ alatyn orny erekşe. Onda vikingderdıŋ baiyrǧy meken-jaiy men bolmys-bıtımı bylaişa sipattalady: “Vikings were Scandinavians, who from the late 8 th to late 11 th centuries, raided and traded from their Nothern European homelands across wide areas of Europe, and explored westwards to Iceland, Greenland, and Vinland. The term is also commonly extended in modern English and other vernaculars to include the inhabitants of Norse home communities during what has become known as the Viking Age, 798-1066 AD. This period of Nordic military, mercantile and demographic expansion constitutes an important element in the early medieval history of Scandinavia, Estonia, the British Isles, France, Kievan Rus’ and Sicily.” [1]
Osy sekıldı qysqa da nūsqa mälımet orystıldı “Vikipediia” ensiklopediiasynda da kezdesedı: “Vikingi (dat. vikinger, şved. vikingar, norv. vikingene) – rannesrednevekovye skandinavskie morehody v VIII-XI vekah, soverşivşie morskie pohody ot Vinlanda do Biarmii i Severnoi Afriki. V osnovnoi masse eto byli plemena v stadii razlojeniia rodoplemennogo stroia, jivşie na territorii sovremennyh Şvesii, Danii i Norvegii, kotoryh tolkalo za predely rodnyh stran perenaselenie i golod…” [2]. Britaniia ensiklopediiasy keltırgen derekter boiynşa, baiyrǧy vikingderdıŋ kündelıktı qoldanysta üş negızgı atauy bolǧan. Olardyŋ bırı – Norseman (Soltüstık adamy), ekınşısı - Northman (aldyŋǧy ataudyŋ sinonimı) jäne Varangian (Varangiialyq). Sonymen qatar olardy skandinaviialyqtar dep te ataǧan. Vikingder jönınde oqyrman qauymdy eŋ aldymen tömendegı sūraqtardyŋ qyzyqtyratyny dausyz. Olar: Viking degen sözdıŋ etimologiiasy nenı bıldıredı? Vikinder kım bolǧan? Vikinderdıŋ nanym-senımderı qandai bolǧan? Vikingderdıŋ şapqynşylyǧy nege toqtap qaldy? Viking jauyngerlerı qalai kiıngen? Vikinderdıŋ qoǧamy qalai ūiymdasqan? Vikingder qandai baspanada tūrǧan? Vikingderdıŋ şapqynşylyǧynyŋ Euopaǧa yqpaly qandai boldy? Ǧalamtordaǧy Vikipediia ensiklopediiasynyŋ aǧylşynşa nūsqasyndaǧy “Viking” atty maqaladaǧy aqparatqa qaraǧanda, vikingder, negızınen, auqatty jer ielenuşılerdıŋ kösemderı men klandyq taipalardyŋ basşylarynan, sol siiaqty olardyŋ qaramaǧyndaǧy jalşylarynan, sondai-aq basy bos adamdar men tepse temır üzetın, bıraq künkörıs közın jat jerden tabuǧa jany qūmar jastardan qūralǧan syŋaily. Sonymen qatar, skandinaviialyqtar el ışınde fermerlıkpen ainalyssa, el syrtynda teŋız qaraqşylaryna ainalyp, ūzyn da süiır ärı öte jürdek kemelermen Europa jaǧalauyndaǧy qalalar men eldı mekenderge mol tabys tabu maqsatymen asa qatygez qaraqşylyq joryqtar da ūiymdastyrǧan. Osynyŋ saldary boluy kerek, olardy skandinaviialyqtardyŋ özderı de ‘vikingr’, iaǧni ‘pirattar’(qaraqşylar) dep atap ketken.
Vikingder armiiasynyŋ etnikalyq qūramyn naqty aitu mümkın emes, alaida olardyŋ Baltyq jaǧalaulary men Reseige jasaǧan ekspansiialyq joryqtaryn şvedterdıŋ ūiymdastyrǧany anyq. Al batysta jatqan Orknei jäne Farer araldaryn, sol siiaqty İslandiiany basyp alǧandar norveg vikingderı bolatyn. Sondai-aq, skandinaviialyq aŋyz-qisalarda aitylǧandai, soŋyra norveg vikingderı jürdek kemelermen aldymen Grenlandiiaǧa odan soŋ Soltüstık şyǧys Amerikanyŋ Vinland aimaǧyna, dälırek aitqanda, bügıngı Niufaundland aimaǧyna deiın jetken. Vikingderdıŋ Angliiaǧa jasaǧan kışıgırım qaraqşylyq joryqtary 8-ǧasyrdyŋ soŋynda Lindsfern monastrynan bastalsa, şeber ūiymdastyrylǧan qaruly şabuyldary 865 jyly Şyǧys Angliia men Nortumbriiaǧa jasalǧan. Osynyŋ saldarynan Angliia aumaǧynyŋ köpşılıgı köpke deiın Daniiaǧa baǧynyşty bolyp kelgen. Bırın-bırı tolyqtyryp tūrǧan joǧarydaǧy mälımetterden, bırınşıden, vikingderdıŋ baiyrǧy skandinaviialyqtar ekenın, ekınşıden, olardyŋ segızınşı ǧasyrdyŋ soŋǧy kezeŋınen bastap, on bırınşı ǧasyrǧa deiın özderı meken etken Skandinaviiadan (bügıngı Şvesiia, Daniia jäne Norvegiia aumaǧynan) oŋttüstıkke qarai aǧyla attanyp, Europanyŋ basym aimaqtaryna belsendı de batyl sauda-sattyq joryqtar jasaǧanyn, üşınşıden, erjürek vikingderdıŋ Europamen ǧana şektelıp qalmai, sol qūrlyqtyŋ soltüstıgı men batysynda jatqan ūlan-baitaq Atlant mūhityn da tüirei ötıp, aldymen İslandiia men Grenlandiiaǧa, odan soŋ Soltüstık Amerikadaǧy Vinland (bügıngı Kanada) aimaǧyna da älemde bırınşı bolyp taban tıregenın, törtınşıden, baiyrǧy vikingderdıŋ Europanyŋ ışkı teŋızderımen qatar sol kärı qūrlyqpen şektesetın syrtqy teŋızderdı de, tıptı, qauıp-qaterge toly, sūrapyl Atlant mūhityn da qosa baǧyndyrǧan erjürek jihangerler ekenın, besınşıden, vikingder däuırınıŋ 798-jyldan bastap 1066-jylǧa deiın sozylǧanyn, altynşydan, sol bır aumaly-tökpelı vikingder däuırınıŋ tek Skandinaviia tarihynda ǧana emes, orta ǧasyrdyŋ bastapqy kezeŋderındegı Estoniia, Britan araldary, Fransiia, Kievtık Rus jäne Sisiliia tarihynda da aituly ız qaldyrǧanyn, jetınşıden, vikingderdı älgındei joryqtarǧa mäjbürlep, nar täuekelge bel bailatqan sol zamandardaǧy Skandinaviiada oryn alǧan demografiialyq dümpu
men azyq-tülık qorynyŋ jetıspeuşılıgı de qosa sebep bolǧanyn köruge bolady. Būl künde jahandyq ǧalamtorda vikingderge qatysty özge aqparat közderı de mol. Olardyŋ ışınde vikingderdıŋ küllı Europanyŋ tört qūbylasyn tügel jalǧastyrǧan sauda-sattyq jol toraptaryn beineleitın geografiialyq kartalar tızbegı de, älemnıŋ ǧūlama ǧalymdary jaryqqa şyǧarǧan ǧylymi-saraptamalyq tuyndylar da, körermennıŋ köz jauyn alatyn türlı-tüstı fantastikalyq filmder de, sondai-aq ärtürlı mifologiialyq aŋyzdarǧa negızdelgen animasiialyq videooiyndar da jetıp artylady. Alaida, būl atalǧadardyŋ ışınde, äsırese bızder qolǧa alyp otyrǧan gipotezalyq zertteu jūmysynyŋ üdesınen şyǧatyn ärı naǧyz tarihi şyndyqqa negızdelgen ǧylymi tuyndylardyŋ orny erekşe. Endeşe, oqyrman qauymnyŋ nazaryn endıgı jerde sol tuyndylarǧa būralyq. Būl türǧydan kelgende, eŋ aldymen vikingder tarihy men örkenietıne baǧyştalǧan, 2004-jyly fransuz tılınde, sodan soŋ 2017-jyly orys tılınde jaryq körgen Skandinaviia tarihynyŋ älemge tanylǧan ǧūlama bılgırı ärı Sorbonna universitetınıŋ professory Buaie Reji (Boyer Regis) esımdı ǧalymnyŋ ensiklopediiaǧa bergısız ärı asa zergerlık şeberlıkpen jazylǧan ǧylymi-zetteu monografiiasynyŋ [3] mänı öte zor. Öitkenı baiyrǧy vikingderdıŋ tarihy men örkenietıne baǧyştalǧan tereŋ mazmūndy älgı tuyndyda sūŋǧyla ǧalym Buaie Reji toptastyrǧan “Bızder vikingderdı qanşalyqty bılemız?”; “Olar kımder jäne qaidan kelgen?”; “Vikingder ekspansiiasynyŋ tüpkı sebepterı men olardyŋ bastapqy sipattary”; “Otarlau jäne institusionalizasiialau däuırı (900-980) men odan keiıngı kezeŋderde oryn alǧan ūly joryqtar (980-1050)”; “Viking qauymdastyǧynyŋ qūramy”; “Töl mädenietı”; “Qoǧamdyq ömır salty” atty jetı taraudyŋ ışınde Daniia, Norvegiia jäne Şvesiia halyqtarynyŋ tüpkı tegı sanalatyn baiyrǧy vikingderge qatysty arheologiialyq, numizmatikalyq jäne filologiialyq jazba derekter de jetkılıktı. Sosyn, vikingderdıŋ paleolit, neolit, qola jäne temır däuırlerındegı bolmysynan habar beretın petroglifter toptamasy men runikalyq jazu taŋbalary, sondai-aq, Skandinaviia bırlestıgınıŋ mäselelerı, aqşa men sauda-sattyq mäselelerı, sondai-aq vikingderdıŋ soltüstık baǧytta Şetland, Orknei araldaryna, İslandiiaǧa, Grelandiiaǧa jäne Vinland (bügıngı
Kanadanyŋ Niufaundlend jäne Labrodor provinsiialary) aimaǧyna jasaǧan teŋız saparlary, sol siiaqty daniialyq jäne norvegiialyq vikingderdıŋ batys baǧytta: Britan araldaryna, Şotlandiiaǧa, İrlandiiaǧa jäne şyǧys baǧytta şvedterdıŋ Kiev Rusıne, oŋtüstıkte Jerorta teŋızınıŋ ainalasyndaǧy elderge jasaǧan joryqtary, sonymen qatar vikingderdıŋ baspanalary, şaruaşylyq qūral-saimandary, kiım kiiu erekşelıkterı, qalalary, qūqyq jäne ädep qaǧidalary, dıni nanym-senımderı, intellektualdyq äleuetı jäne vikingderdıŋ ekı jarym ǧasyrǧa sozylǧan däuırınıŋ tarih sahnasynan ketuınıŋ ışkı jäne syrtqy sebepterı asa yjdaǧattylyqpen sipattalady. Sosyn, közı qaraqty oqyrmannnyŋ ol şyǧarmalarmen ǧalamtor arqyly tıkelei tanysuyna da tolyq mümkındıgı bar. Buaie Reji tuyndysynyŋ märtebesı men qūndylyǧyn biıktetetın jäne bır maŋyzdy faktor mynau: ǧūlama tarihşy viking örkenietıne qatysty aqparatty tek Skandinaviia memleketterınde saqtalǧan mūraǧattardan ǧana emes, sonymen qatar özge memleketterdıŋ menşıgındegı ülken qorlardan da ızdep tauyp, mūqiiat zerttep-zerdelei otyryp, öz tuyndysynyŋ özegıne öre bılgendıgı kıtap soŋyndaǧy bibliografiialyq tızımnıŋ ärtaraptyǧy men moldyǧynan da anyq baiqalady. Olardyŋ ışıne dat, şved, norveg, island, aǧylşyn, fransuz, nemıs jäne orys tılderınde ǧana emes, tıptı, arab tılınde jaryq körgen jazba qūjattarǧa jasalǧan sıltemelermen qatar baiyrǧy zamandarda vikingderdıŋ özderı qalyptastyrǧan sauda-sattyq marşruttarynyŋ bıregei kartalary da kezdesedı. Baiyrǧy vikingder däuırınıŋ qyr-syryna qatysty tereŋ zertteulerdıŋ qataryna “Oxford University Press” baspasynan 1968 jyly jaryq körgen Gvin Djonstyŋ (Gwyn Jones) “Vikingderdıŋ tarihy” (“A History of the Vikings”) atty tanymdyq tuyndysyn da jatqyzuǧa bolady. Öitkenı būl kıtaptyŋ avtory da vikingderdıŋ arǧy tegı men örkenietın, mädenietın jäne olardyŋ Skandinaviia aumaǧynda ǧana emes, onyŋ tu syrtynda da, atap aitqanda, Norvegiianyŋ qiyr soltüstık müiısı men Aq teŋızden bastap Gibraltar būǧazyna deiıngı, sondai-aq Soltüstık Amerikadaǧy Niufaundlend, Baffin araldarynan bastap, Volga men Samara özenderınıŋ iınderıne deiıngı aralyqta, tıptı, Vizantiia aumaǧynda ıske asyrǧan joryqtarynyŋ nätijelerın de büge-şıgesıne deiın şeber sipattaidy [4].
Joǧaryda atalǧan ırgelı tuyndylardyŋ qataryna jahandyq «Penguin Books» baspalar jüiesınıŋ AQŞ-taǧy tarmaǧy arqyly 2009-jyly jaryq körgen Robert Fergusonnyŋ (Robert Ferguson) “Vikingder. Tarih” (“The Vikings. A History”) atty ırgelı şyǧarmasy da jatady. Öitkenı Robert Ferguson būl tuyndysynda baiyrǧy däuırlerde Norvegiia, Şvesiia jäne Daniiany bilegen aduyndy teŋız jihangezderı men teŋız qaraqşylarynyŋ, iaǧni vikingderdıŋ özderı jasaqtaǧan köp eskektı, syiymdy, ärı öte jürdek süiır kemelermen Vizantiiaǧa, Grenlandiiaǧa jäne tıptı, it arqasy qiiandaǧy Soltüstık Amerika jaǧalaularyna deiın jetıp, qolönerın de, käsıpkerlıktı de jolǧa qoiyp, sauda-sattyqty da qosa damytyp, adamzat örkenietınde öşpes ız qaldyrǧanyn öte şeber baiandaidy. Sosyn, tek Skandinaviia halyqtarynyŋ mädenietımen ǧana emes, olardyŋ auyz ädebietı men poetikalyq folklor önerımen de, mifologiiasymen de, sol siiaqty Skandinaviia öŋırınde soŋǧy kezeŋderde jürgızılgen arheologiialyq zertteu jūmystarynyŋ nätijelerımen de jete tanysqan avtor adamzat tarihynda özındık orny bar erjürek halyq somdaǧan örkeniettı jan-jaqty ärı şegıne jetkıze sipattap qana qoimai, arheologialyq, genetikalyq jäne lingvistikalyq aqparat toptamasy men özge de qūndy mälımetterdı de şeber üilestıre bılgen [5]. Endıgı jerde Ūlybritaniianyŋ eŋ ozyq ǧylymi-zertteu universitetterınıŋ bırı sanalatyn Lankaster universitetınde, sondai-aq, Kembridj universitetınde jäne Daniianyŋ Kopengagagen universitetınde Europa tarihy boiynşa tereŋ bılım alǧan ärı «Coltüstık adamdary. Vikingderdıŋ tarihy, 793-1241» («Northmen. The Viking Saga 793 – 1241 AD») atty tereŋ saraptamalyq tuyndylarymen qatar “Pingvin” baspasynan jaryq körgen «Vikingderdıŋ tarihi atlasy» («The Penguin Hstorical Atlas of the Vikings») dep atalatyn ǧylymi eŋbektıŋ avtory Djon Heivudtyŋ (John Haywood) vikingder tarihyn zertteuge qosqan ülesınıŋ öte qomaqty ekenın erekşe atap ötken lazym [6]. Sebebı soŋǧy atalǧan atlasta Djon Heivud vikingderdıŋ Kaspii teŋızınen bastap, sonau qiyr Soltüstık Amerikaǧa deiın jasaǧan jihangezdık saparlary men sauda-sattyq joryqtaryn tek sözben ǧana jetkızıp qoimai, olardyŋ jürıp ötken joldaryn keremet kartalar arqyly da jan-jaqty sipattap bergen. Baiyrǧy vikingderdıŋ mädeni-tarihi jäne äleumettık- ekonomikalyq bolmysyna qatysty orys tılınde jaryq körgen
eŋbekterdıŋ ışınen Reseidıŋ arheolog ärı tarihşy ǧalymy G.S.Lebedevtıŋ «Epoha vikingov v Severnoi Evrope i na Rusi» atty ırgelı monografiiasyn da [7] atap ötu lazym. Öitkenı älgı şyǧarmasynda avtor jazba mūraǧattarmen qatar arheologiialyq jäne etnografiialyq materialdardy molynan paidalana otyryp, viking däuırınıŋ büge-şıgesın, atap aitqanda, IX-XI ǧasyrlarda vikingder negızın qalaǧan memlekettıŋ qalai qalyptasqanyn, sondai-aq älgı memlekettıŋ saiasi bilık jüiesın, ondaǧy materialdyq qūndylqtardyŋ qalai bölıngendıgın, sauda- sattyqtardyŋ damu üderısın, tonauşylyq jäne basqynşylyq maqsatpen ıske asyrylǧan äskeri-teŋız joryqtaryn, Soltüstık Europada tolyq küşıne engen hristian dınınıŋ yqpalyn, sondai-aq orystar men skandinaviialyqtardyŋ qarym-qatynasyn jäne Reseidıŋ memleket bolyp qalyptasuyndaǧy viking-variagtardyŋ ülken rol atqarǧanyn da asa yjdaǧattyqpen suretteidı. Viking däuırıne qatysty aǧylşyn tılınde jaryq körgen tuyndylardyŋ ışınde ejelgı Skandinaviia men baiyrǧy Britaniia, İrlandiia jäne Şotlandiia halyqtarynyŋ tarihyna ǧana emes, olardyŋ mifterı men aŋyz-dastandaryna, sol siiaqty jyrlary men qissalaryna baǧyştalǧan ǧylymi-saraptamalyq tuyndylar da barşylyq. Mäselen, olardyŋ ışınde halyq folkloryn zerteuşı ǧalym ärı älemnıŋ 22 elınde alpysqa tarta kıtaptary jaryq körgen Rozalind Kervennıŋ «Viking mifterı men dastandary» (Rosalind Kerven.“Viking Myths & Sagas”; Djein Smailidıŋ «İslandiialyqtardyŋ qissalary» (Jane Smiley “The Sagas of the Icelanders”) [8]; Lars Braunuorttyŋ «Teŋız kökjaldary: Vikingderdıŋ tarihy»; (Lars Brownworth. “The Sea Wolves: A History of the Vikings”) [9]; Nil Oliverdıŋ: «Vikingder», «Baiyrǧy Britaniia tarihy» jäne «Şotlandiia taihy» (Neil Oliver: “TheVikings”; “A History of Ancient Britain”; “A History of Scotland”) [10] jäne Tomas Uiliamstıŋ «Vikingder Britaniiasy: Tarih» (Thomas Williams “Viking Britain: A History” [11], Snorri Sturlusonnyŋ «Prozadaǧy Edda: Skandinaviia mifologiiasy» (Snorri Sturluson. The Prose Edda: Norse Mythology) [12]; Harli Devidsonnyŋ «Köp qūdaişyl Europanyŋ mifterı men simvoldary: Baiyrǧy skandinaviialyqtar men keltterdıŋ mifterı» (Davidson H. Myths and symbols in Pagan Europe) [13] jäne Elze Rouzdaldyŋ “Vikingder” ( Else Roesdahl. “The Vikings” [14] sekıldı tuyndylary bar.
İnternet jelılerınde de baiyrǧy skandinaviialyq vikingder jaily tarihi mälımetter jyrtylyp aiyrylady. Ol mälımetterde jürdek kemelermen jaraqtanǧan batyr da erjürek vikingder tek Europanyŋ ırılı-ūsaqty ışkı özenderınıŋ boiyndaǧy elderdı ǧana emes, sonymen qatar Baltyq, Jerorta teŋızderı jaǧalaularyndaǧy elderdı de tügel şarlap, Soltüstık Afrikaǧa deiın sauda-sattyq saparlarymen qatar, qatygez qaraqşylyq jäne şapqynşylyq joryqtaryn da qosa ıske asyrǧany eşbır bükpesız baiandalady. Būl bırınşıden. Ekınşıden, jahandyq ǧalamtor jüielerınde vikingderdıŋ Atlant mūhityndaǧy Şetland, Orknei, İslandiia sekıldı ırılı-ūsaqty araldarǧa, odan soŋ Grenlandiiaǧa, odan ärı Soltüstık Amerikanyŋ Vinland aimaǧyna, tıptı, Resei men Vizantiia aumaǧyna da batyl ärı sättı joryqtar ūiymdastyrǧany naqty baiandalady. Vikingder turaly söz qozǧaǧanda Norvegiianyŋ jihangez ǧalymy Tur Heierdaldyŋ «The Search for Odin» («Odinnıŋ ızımen») [15] atty eŋbegıne soqpai etu mümkın emes, öitkenı būl tuyndysynda ol baiyrǧy vikingder o basta Don özenınıŋ Azov teŋızıne qūiar saǧasynan Kavkazǧa deiın sozylyp jatqan keŋ-baitaq dalada ösıp-önıp, keiın Rim imperiiasynyŋ ezgısınen qūtylu üşın Skandinaviiaǧa qonys audaruǧa mäjbür bolǧan degen öte batyl boljam ūsynady. Tur Heierdaldyŋ mūndai boljam jasauyna 1178-1241 jyldar aralyǧynda ömır sürgen islandiialyq prozaik, saiasatker ärı köregen tarihşy Snori Sturlusonnyŋ (Snorri Sturluson) qalamynan tuǧan “History of the kings of Norway” [16] (“Norvegiia korolderınıŋ tarihy” nemese keiın “Heimskringla”) atalyp ketken tuyndydaǧy vikingder mifologiiasynyŋ eŋ basty keiıpkerı ärı viking qūdailarynyŋ bırı sanalǧan erjürek Odinnıŋ o basta Skandinaviiaǧa Kavkaz ben Qara teŋız aralyǧyndaǧy ūly daladan kelıp qonystanǧany jaily aŋyz-dastannyŋ sebep bolǧanyn jasyrmaidy. Tur Heierdal Snorri Sturluson jazǧan “The History of the kings of Norway” atty şyǧarmanyŋ astarynda şynaiy tarihi şyndyq jatyr dep qūlai sengen. Sosyn, Tur Heierdal 1994 jyly Äzerbijanǧa jasaǧan sapary kezınde äzerbaijandyqtar özderın Azeri dep ataitynyn, sol siiaqty ondaǧy jergılıktı halyqtardyŋ bırı özderın udi dep ataitynyn da negızge ala otyryp, būl ataulardy baiyrǧy normandyq vikingderdıŋ mifologiiasyndaǧy Aesir jäne Odin degen ataulardyŋ balamasy dep qabyldaidy [17] jäne būl boljamynyŋ
şyndyq ekenınıne şynaiy senedı. Sondyqtan da, Odinnıŋ baiyrǧy ızıne tüsu maqsatymen Skandinaviiadan Dunai özenı men Kavkaz taularynyŋ aralyǧyndaǧy Ponti aimaǧyna özınıŋ jolserıgı Per Lilliestrem esımdı şved ǧalymymen bırge attanyp ketedı. Olar Snori Sturlusonnyŋ aŋyzdaryn negızge ala otyryp, Don özenınıŋ atyrauyndaǧy Azov qalasynyŋ aumaǧynda arheologiialyq qazba jūmystaryn jürgızıp, öz boljamdarynyŋ dūrystyǧyna köz jetkızendei bolady. 1981-2000 jyldar aralyǧynda Tur Heierdal Äzerbaijanda tört märte bolady. Sol saparlarynyŋ bırınde ol Gobustan aumaǧyndaǧy jartastarda bädızdelgen petroglifterdıŋ arasynan viking kemelerınıŋ ǧajap beinelerın baiqap qalady. Älgı petroglifter orta ǧasyrlyq tarihşy Snori Sturluson jazbalarynyŋ şyndyqtan tıptı de alys emestıgıne Tur Heierdaldyŋ közın tübegeilı jetkızedı. Tur Heierdaldyŋ älgındei saparlarǧa täuekel jasauyna orystyŋ aituly ǧalymy Georgii Vernadskiidıŋ, sol siiaqty belgılı italiandyq tarihşy Franko Kardinidıŋ, älemge äigılı fransuz ǧalymy Jorj Diumezildıŋ, sondai-aq, islandiialyq tarihşy Bardi Gudmundssonnyŋ, Norvegiia runology Karl Marstranderdıŋ, sol siiaqty skifter men sarmattardyŋ jäne alandardyŋ tılderı men mädenietterın tereŋ zerttegen äigılı orys ǧalymy Vasilii Abaevtyŋ eŋbekterı de ülken yqpal etkenı baiqalady. Öitkenı G.Vernadskii «Rus» degen ataudyŋ tüp tamyry Skandinaviiada jatqanyn alǧa tartsa, Franko Kardini german halyqtarynyŋ mifologiialyq dünietanymyna skif/sarmattardyŋ da ülken yqpaly bolǧanyn atap ötedı. Al Jorj Diumezil bolsa, osetinder men Skandinaviia halyqtaryna ortaq mifologiialyq negızderdı öte däiektı däleldegen bolatyn. Al Tur Heierdal bolsa, Vasilii Abaevtyŋ zertteulerıne süiene otyryp, Azov teŋızınıŋ maŋaiyndaǧy sarmattarmen bır zamanda qatar ömır sürgen gerulder dep atalatyn german taipasynyŋ o basta norvegter sekıldı İslandiia halqynyŋ qūramdas bölıgı bolǧany jaily da naqty derek keltıredı. Joǧaryda atalǧan eŋbegınde Tur Heierdal öz zertteulerımen qatar genetika ǧylymynyŋ nätijelerıne süiene otyryp, islandiialyq jylqy men moŋǧol jylqysynyŋ arasynda köptegen ūqsastyqtar bar ekenı jönınde de öte tūşymdy derekter keltıredı. Mäselen, avtor islandiialyq jylqylar men moŋǧol jylqylaryna tän mynadai ortaq sipattarǧa: bırınşıden, älgı jylqylardyŋ
ekeuınıŋ de tūrqy qysqa, boilary alasa, jal-qūiryqtary qalyŋ bolyp keletınıne, ekınşıden, älgı jylqylardyŋ qai-qaisysy bolmasyn suyqqa asa tözımdı ekenıne, üşınşıden, ūzaq saparlar kezınde olardyŋ mınıske öte şydamdylyǧy men jürdektıgıne, törtınşıden, olardyŋ eş küi taŋdamai, jyl boiy dalada jaiylatyndyǧyna, besınşıden, qystyŋ qaqaǧan aiazdarynda da olardyŋ qalyŋ qardy tastai qatty tūiaqtarymen tarpi arşyp, öz azyǧyn özı tauyp jeitındıgıne erekşe nazar audarady. Sosyn, avtor özın taŋdandyrǧan myna bır lingvistikalyq jūmbaqtyŋ da astaryna tereŋ üŋılıp, Atlant mūhitynyŋ qiyr soltüstık aimaǧynda ornalasqan İslandiiada da, alyp Aziia qūrlyǧynyŋ jüregınde ornalasqan Moŋǧoliiada da jylqynyŋ sipatyna tän «jorǧa» degen ūǧymdy bıldıretın ekı tıldegı ataulardyŋ keremettei ūqsastyǧynyŋ kezdeisoq qūbylys emestıgıne nazar audarady. Şyndyǧynda da, islandiialyqtar “jorǧany” “telt” degen syn esımmen sipattasa, moŋǧol tılındegı älgı ūǧymnyŋ “tiult” bolyp atalatynyn jai ǧana kezdeisoqtyq deuge kelmeitını közge ūryp tūr.
Tur Heierdal, sonymen qatar, islandiialyqtardyŋ hristian dınıne bızdıŋ zamanymyzdyŋ myŋynşy jyldary ötkenıne qaramastan, olardyŋ arasynda jylqyny qūrbandyqqa şalu, jylqy etın tamaqqa paidalanu nemese jylqylardy qaitys bolǧan qojaiyndarymen bırge jerleu siiaqty baiyrǧy dästürlerınıŋ älı künge deiın jalǧasyp kele jatqanyn jäne ondai salt-dästürlerdıŋ kezınde moŋǧol jäne türkı halyqtarynyŋ köpşılıgıne ortaq bolǧanyn atap ötedı. Tur Heierdaldyŋ būl pıkırınıŋ negızsız emes ekendıgın bügıngı taŋda jahandyq İnternet jelısınde jügen tömendegı mälımetter de tolyq däleledeidı. Ol mälımetterge qaraǧanda, vikingderdıŋ, äsırese, erkek jylqylarǧa erekşe män bergenı baiqalady. Sosyn, mūndai paiymǧa arheologtar baiyrǧy viking däuırındegı İslandiiada aumaǧynda jerlengen adamdardyŋ qaŋqa süiekterın zerttegen kezde kelgen syŋaily. Öitkenı baiyrǧy
vikingdermen bırge jerlengen jylqylardyŋ jartysynan astamy erkek jynysty, iaǧni at-aiǧyrlar bolǧan. Sondai-aq, älgındei jylqylardyŋ qaŋqa süiekterı bügıngı taŋda İslandiia aumaǧynda aiqyndalǧan 355 qorǧan-beiıttedıŋ 148-ınen tabylǧan. Sosyn, älgındei 17 qorǧandaǧy adamdarmen bırge jerlengen 22 jylqynyŋ 18-ı, iaǧni basym köpşılıgı at-aiǧyrlar bolǧan. Būl jerde “baiyrǧy vikingder erkek jylqylarǧa, iaǧni at- aiǧyrlarǧa nege sonşa basymdyq bergen?”degen sūraqtyŋ tuyndaityny zaŋdy. Mıne, sol jūmbaqtyŋ syryn ızdep körsek, onyŋ naqty jauaby jylqyny osydan 5000 jyl būryn Qazaqstannyŋ ejelgı Botai qonysynyŋ aumaǧynda qolǧa üiretken baiyrǧy babalarymyzdyŋ salt-dästürınde jatqanyn bırden baiqaimyz. Qarap otyrsaq, ejelgı babalarymyz da jylqyny tek mınıs pen jegıske ǧana emes,” mınseŋ – kölık, jeseŋ – as, ışseŋ – susyn” demekşı, kölık retınde mıngen, tamaqqa etın paidalanǧan nemese “sary qymyz – därı qymyz demekşı”, sütın aşytyp, qymyz qylyp, ony tek susyn ǧana emes, köptegen dertke daua retınde de keŋınen qoldanǧan ǧoi. Sosyn, däl osy paiymnyŋ naqty bır dälelın qazaqtyŋ yrymdaryna qatysty pıkır jazyp qaldyrǧan Şoqan Uälihanovtyŋ myna bır joldarynan da baiqaimyz: «Rym, t.e. obychai, sobliudenie kotoryh v şamanstve izbavlialo ot neschastii, a naruenie velo za soboi kakoe-nibud bedstvie... Osobenno mnogo rymov kirgizy (kazahi – Ä.A.) nabliudaiut vo vremia p o h o d o v i b a r a n t y. Slova: “tüs” – shodi s loşadi, “baila” – viaji, daby ne poslujili durnym predznameniem zameniaiut blagopriiatnymi dlia nih po smyslu slovami: qon, bekıt, iır. Pesen ne poiut, vmesto sapty-aiaq govoriat djuldy-aiaq, kobylu nazyvaiut jerebsom, potomu chto ezdit na barantu na kobylah schitaiutsia neblagopriiatnym dlia uspeha; naznachenie kobylis, po mneniiu kirgizov (kazahov – Ä.A.), est rasplod, a ne pohod» [18]. Halyqaralyq türkı akademiiasynyŋ «Ǧylym baspasynan» 2015 jyly jaryq körgen Ahmet Toqtabaidyŋ «Türkı halyqtarynyŋ jylqy mädenietı» atty ırgelı monografiiasynan [19] erkek kındıktı jylqylarǧa qatysty jäne bır qūndy derek bar. Botailyqtar ädette tūqymy jaqsy aiǧyrlarǧa erekşe män bergen jäne ondai aiǧyrlardan tuǧan erkek qūlyndardyŋ ışınen sūryptai kele, eŋ myqtylaryn ǧana taŋdap alyp, özgelerın ünemı pıştırıp tastaityn bolǧan.
Eger joǧarǧy derekterdı negızge alar bolsaq, onda baiyrǧy vkingderdıŋ at-aiǧyrlarǧa nege erekşe män bergenderınıŋ basty sebebın de döp basyp aituǧa bolady. Öitkenı jylqy malynyŋ basyn köbeitu üşın, baiyrǧy vikingder de qūlyndaityn analyq jylqylarǧa timegen, iaǧni olar mınıske de, jegıske de, şapqynşylyq maqsatpen jürgızıletın joryqtarǧa da tek erkek kındıktı jylqyny paidalanǧan. Aqparat közderınen alynǧan tömendegı kartalardyŋ da mänı tereŋ. Mäselen, adamzattyŋ baiyrǧy köşı-qon baǧyttaryn beineleitın tömengı kartada (Derekközı: National Geogaphic Qazaqstan, Map of Human Migration (Genogeographic project) Skandinaviiaǧa tartylǧan o bastaǧy migrasiialyq jol baǧytynyŋ Orta Aziiadan bastalatyny anyq baiqalady.
Al türlı-tüstı myna kartada VIII-XI ǧasyrlardaǧy skandinaviialyq vikingderdıŋ mekendegen aimaqtary ǧana emes, olardyŋ basyp alǧan eldı mekenderı men sauda-sattyq qatynas ornatqan territoriialary da anyq körsetılgen. Al ondaǧy jasyl tüspen boiaalǧan aimaqtar vikingderdıŋ basqynşylyq joryqtaryn ǧana sipattaidy. Vikingderdıŋ baiyrǧy norman tılı, mädenietı jäne tūrmys tırşılıgı kezınde olar jaulap alǧan şet elderde künı bügınge deiın saqtalyp qalǧany baiqalady. Mäselen, olardyŋ bırazy bügıngı aǧylşyn tılınde älı de qoldanysta jür. Mysaly, Egilsay degen viking toponimnıŋ aǧylynşa maǧynasy – Egil’s island, iaǧni Egildıŋ araly degen ūǧymdy bıldıredı. Sol siiaqty vikingşe, Ormskirk – aǧylşyn tılınde - Orm’s Church, iaǧni Ormnyŋ şırkeuı degen ūǧymdy, sol siiaqty viking tılındegı Vinland aǧylynşa Land of wine ( Jüzım ösetın jer) degendı, al Ravenscar degen viking toponimı aǧylynşa Ravens Rock (Qūzǧyn jartasy) degendı, sol siiaqty vikingşe Torshavn aǧylynşa Thor’s habour (Tor şyǧanaǧy) degen ūǧymdy bıldıredı. Sonymen qatar, bügıngı aǧylşyn tılınde qoldanysta jürgen Thursday (Tordyŋ künı nemese Beisembı), husband (küieu), axle (os), crook (iın), raft (suda transport retınde paidalanylatyn sal), knife (pyşaq), plough
(soqa), leather (terı), window (tereze), berserk (jauynger), bylaw (zaŋnama), thorp (selo), skerry (jartasty aral), Hell (Tozaq), Norman (Norman) jäne ransack (tonau) degen sözderdıŋ barlyǧy da köne aǧylşyn tılıne baiyrǧy skandinaviialyq vikingderdıŋ töl tılınen, iaǧni norman tılınen qabyldanǧan kırme sözder ekenı kümän tudyrmaidy. Ol ol ma, baiyrǧy vikingderdıŋ norman tılı soltüstıktegı bügıngı Ūlybrtaniiaǧa qaraityn Orknei jäne Şetland araldarynda tūratyn halyqtardyŋ ana tılı bolyp ketkenı de şyndyqtan alys emes. Däl osy arada Şotlandiianyŋ soltüstıgınde, iaǧni Atlant mūhitynda ornalasqan Orknei (Orkney) jäne Şetland (Shetland) araldarynyŋ jergılıktı töl atularyna qatysty myna bır etimologiialyq jaitty da aita ketudıŋ orny bar.
Mäsele būl jerde älgı ataulardyŋ türkı sözderıne jaqyndyǧy turaly bolyp otyr. Syrttai qaraǧanda, ondai jaqyndyq bırden baiqalmaidy da. Alaida älgı ataulardyŋ etimologiiasyna tereŋırek üŋılsek, būl jaqyndyqtyŋ qisyny bar ekenın joqqa şyǧaruǧa bolmaidy. Mäselen, Orknei araldarynyŋ ekınşı atauy - Orkney-Jar (Orknei-jar). Olai bolatyn sebebı tömende körsetılgen surette aiqyn körınıp tūrǧandai, būl araldardyŋ teŋızge tiıp tūrǧan jiegı tık jartastar ekenı közge ūryp tūr. Demek, este joq eskı zamandardaǧy vkingderdıŋ baiyrǧy tılındegı jar degen ūǧym men öz tılımızdegı jar, jartas degen ūǧymdardyŋ tüpkı törkını bırdei bolǧany ǧoi. Tura osyndai etimologiialyq ūqsastyq Shetland (Şetland) degen aral atauynyŋ qūramyndaǧy shet degen söz ben öz tılımızdegı şet degen sözdıŋ ekı tılde de şalǧai degen ūǧymdy bıldıretındıgınen de aiqyn körınıp tūr. Sosyn, bır emes, ekı araldyŋ vikinşge ataularynyŋ töl tılımızdegı jar jäne şet degen sözderımen aityluy jaǧynan da, jazyluy jaǧynan da säikes keluı – öte sirek kezdesetın qūbylys.
Ärine, közge ūryp tūrǧan mūndai ūqsastyqty kezdoisoqtyq deuge bola qoimas. Sosyn, mūndai ūqsastyqtar ädette tek jalǧyz buyndy sözderde ǧana kezdesedı. Alaida, bızder älgındei ūqsastyqtardy köp buyndy sözderden de aiqyn baiqadyq.
Mäselen, türkı tılderındegı tıs, tıl, bel, beldık, elık, jer ögız, sor (aşy, mūŋ), dala, abad degen sözder men tura sol ūǧymdardy bıldıretın, aǧylşyn jäne skandinaviia tılderındegı tooth, teeth, belt/betle/balte, elk/elg, earth/jord, ox/okse, sour/sorg/sur, dale/dal, abade/abode siiaqty sözderdıŋ dälme-däl nemese auyspaly metonimiialyq balamalarynyŋ öte ūqsas ekenı közge ūryp tūr. Cosyn, qazaq tılınde tıs degen söz ben aǧylşyn tılındegı däl sol ūǧymdy bıldıretın tooth nemese skandinaviia tılderındegı tan/tand degen sözderdıŋ ūqsastyǧy kümän tudyrmaidy. Sol siiaqty tıl degen söz ben sol ūǧymdy bıldıretın tongue degen aǧylşyn sözınıŋ arasynda tıkelei ūqsastyq bolmaǧanymen, anatomiialyq tūrǧydan tıldıŋ taŋdaimen japsarlas ekenın joqqa şyǧaru mümkın emes. Sosyn, aǧylşyn tılınıŋ tongue degen sözı men qazaq tılındegı taŋdai degen sözdıŋ etimoloiialyq jaqyndyǧy da közge ūryp tūr. Osyndai jaqyndyqtar özge sözderden de aiqyn baiqalady. Mysaly, şved tılındegı Ake degen adam esımı qazaq tılındegı äke degen sözben jäne eskı norman tılındegı Aki (äke) degen ūǧymmen tektes. Sol siiaqty şved tılındegı Arne degen kısı esımı baiyrǧy norman tılındegı Qrn, iaǧni ‘qyran’degen sözden tamyr tartady. Sol siiaqty baiyrǧy norman tılınen şved tılıne engen Hakan (joǧary märtebelı) degen ūǧymdy bıldıretın adam esımı öz tılımızdegı qaǧan degen joǧary lauazymdy qolbasşyǧa tiesılı ūǧymdy bıldıredı [20]. Sosyn, osy tūsta baiyrǧy viking tılı men türkı tılderınıŋ arasyndaǧy keibır ūqsastyq osy tılderdıŋ eskı jazu ülgılerınıŋ arasynda da, atap aitqanda, olrdyŋ runikalyq jazu ülgılerınıŋ, iaǧni älıppelerınıŋ arasynda da bar ekenın erekşe atap ötken lazym. Lingvistikalyq zertteuler vikingderdıŋ mädenietı, äleumettık qūrylymdary jäne tarihy jaily ǧana emes, olardyŋ özge halyqtarmen qalyptastyrǧan mädeni bailanystary turaly da, sauda-sattyq qarym-qatynastar ornatu üşın jasaǧan joryqtary nemese şet ederdegı meken-jailary turaly da qomaqty aqparat beredı. Baiyrǧy vikingderdıŋ qarym-qatynastary jönınde, äsırese bügıngı şved, norveg, dat, faros jäne island tılderınen anyq baiqalady. Alaida slavian tılderıne baiyrǧy vikingderdıŋ tılı aitarlyqtai yqpal ete qoimaǧan. Sebebı vikingderdıŋ belsendı yqpaly Şyǧys Europa elderınen görı Batys Europa ederınde öte basym bolǧan. Onyŋ üstıne, skandinaviialyq
jazba derek közderınıŋ köpşılıgı viking däuırınde norvegter otarlaǧan İslandiia tarapynan köbırek taraǧan. Sondyqtan da viking däuırındegı norvegter turaly jazba aqparat şvedter turaly aqparattan basymdau keledı. Mūnyŋ bır dälelı viking däuırındegı normandyqtardyŋ myŋdap sanalatyn qūlpytasqa bädızdelgen runikalyq jazularynan da anyq baiqalady. Sosyn, vikingder qoldanǧan runikalyq jazu tılı 15-ǧasyrǧa deiın saqtalyp kelgen. Runikalyq jazular bädızdelgen tastar, sonymen qatar, baiyrǧy vikingderdıŋ Grekiiaǧa, Horezmge, İerusalimge, İtaliia jerıne, mūsylman älemıne, Angliiaǧa jäne Şyǧys Europanyŋ özge aimaqtaryna jasaǧan joryqtarynan da mol habar beredı. Ondai jazular bädızdelgen qūlpytastar Ūlybritaniia men İrlandiia arasyndaǧy Men aralynan da tabylǧan.
Vikingder däuırındegı qaitys bolǧan adamdardy jerleu räsımderı de erekşe nazar audarady. Euopa aimaǧynda viking däuırın eske salatyn jerleu räsımderı men zirattardyŋ ärtürlerı kezdesedı. Olar Skandinaviiada, Britan araldarynda, İrlandiiada, Grenlandiiada, İslandiiada, Farer araldarynda, Germaniiada, Baltyq aimaǧynda jäne Resei jerınde de kezdesedı.
Jazba derekterge qaraǧanda, vikingderdıŋ jerleu räsımı ädette teŋızde oryn alǧan. Alaida jergılıktı halyqtardyŋ dästürlerıne sai, qaitys bolǧandardy olar köbınese beiıtterge jerlegen nemese kremasiialaǧan. Mäselen, Şvesiiada kremasiialau räsımı basymdau bolsa, Daniiada, kerısınşe, adyŋǧy täsıl jiırek qoldanylǧan. Esesıne, Norvegiiada ekı türlı räsımnıŋ ekeuı de qatar jürgen. Tömende adam jerlengen beiıtterdıŋ keme pışındes beinelerı öte jiı kezdesetını aiqyn körınıp tūr.
Keme demekşı, vikingder keme jasaudan aldyna jan salmaǧan qas şeberler ärı käsıbi ūstalar bolǧan. Arheologiialyq qazba jūmystary kezınde tabylǧan kölemı san-aluan viking kemelerı osy aitylǧannyŋ naqty dälelı bola alady. Viking kemelerı ärtürlı maqsattarǧa bola qūrastyrylǧan. Solardyŋ ışınde erekşe mänge ie bolǧany ‘longship’, iaǧni ūzyn kemeler. Ondai kemelerdıŋ ekınşı atauy – dakkar (dakkar). Olar negızınen äskeri maqsattarǧa nemese barlau ekspedisiialaryna arnalǧan öte jyldam ärı tez būrylatyn ärı jelsız mezgılde eskektermen, al qolaily jel tūrǧan kezde jelkendermen de qozǧala alatyn kemeler bolǧan. Būl kemelerdıŋ tūrqy ūzyn ärı öte süiır bolǧandyqtan taiaz sularda da jüze alǧan. Ūzyn kemeler, äsırese, Skandinaviianyŋ qorǧanys flottarynda basymdyqqa ie bolǧan syŋaily. Sondyqtan da viking kemelerı viking degen ūǧymmen sinonimdes bolyp ketkendei äser qaldyrady. Bır sözben aitqanda, vking joryqtarynyŋ öte sättı ärı nätijelı boluy älgı kemelerdıŋ äskeri sapasynyŋ myqtylyǧynan bolǧan desek, artyq aitqandyq emes. Vikingderdıŋ kündelıktı ömırde transport retınde paidalanǧan özge kemelerdı de jasaǧany baiqalady. Olardyŋ innovasiialyq kemelerınıŋ endı bırı ‘beitass’ degen atauymen belgılı bolǧan. Onyŋ basty erekşelıgı sol, biık machtaǧa
ornatylǧan kölemdı jelkendermen mūndai kemeler jelge qarsy da erkın jüze alǧan. Mūndai kemelerdı, jihangez vikingder äsırese, jaǧadan qaşyqtau, iaǧni tereŋ jerlerge iakor tastaǧan soǧys kemelerınıŋ ekipajdary men jauyngerlerın jäne qajet jükterın jaǧalauǧa jetkızu üşın qoldanǧan. Ädette vikingder mūndai şaǧyn kemeşıkterdı ülken soǧys kemelerıne tiep alyp, ūzaq saparlarda özderımen bırge alyp jürgen. Viking kemelerınıŋ endı bır qyry dıni räsımdermen tıkelei bailanysty. Öitkenı vikingderdıŋ kösemderı men äleumetttık statusy biık tūlǧalary ömırden öte qalsa, aldymen marqūmdardy keme ışıne jerlep, sodan soŋ älgı kemelerdıŋ üstıne qorǧandar tūrǧyzylatyn bolǧan. Mäselen, Norvegiia jerındegı Osoberg jäne Gokstad qorǧandarynyŋ ışınen norveg arheologtary adamdar jerlengen viking kemelerın ǧana emes, sol adamdarǧa arnap qūrbandyqqa şalǧan jylqylardyŋ da qaŋqa süiekterın, sol siiaqty marqūmdarǧa tän qūndy būiymdardy, atap aitqanda, marqūmdardyŋ qaru-jaraqtaryn jäne olardyŋ közı tırı kezınde paidalanǧan özge būiymdaryn da qazyp alǧan.
Soǧys kemelerımen qatar vikingder beibıt maqsatqa qajet özge de kemelerdıŋ türlerın jasai bılgen. Mäselen, knarr dep atalatyn keme negızınen sauda-sattyq üşın auadai qajet jük tasityn keme bolǧan. Ondai keme soǧys kemesıne qaraǧanda tūrqy äldeqaida qysqa ärı syiymdylyǧy joǧary, demek, qomaqty jük nemese adam tasuǧa yŋǧaily ekenı körınıp tūr.
Mūndai baiyrǧy viking kemelerı būl künde qaita jöndeuden ötkızılıp, solarǧa arnalǧan Norvegiia, Daniia jäne Şvesiia memleketterınıŋ astanalaryndaǧy nemese özge memleketterdegı arnaiy muzeilerde saqtaluda.
Skandinaviiada qoinauynda, sondai-aq adam jäne viking kemelerı jerlengen qorǧandar köptep kezdesedı.
Eŋ taŋdanarlyǧy joǧaryda atalǧan qorǧandar Sıbırdegı Hakasiia jerındegı nemese Altai aimaǧyndaǧy Berel sekıldı qorǧandar tobynan nemese elımızdıŋ oŋtüstıgındegı Alatau etegınde ornalasqan baiyrǧy saq qorǧandarynan eşbır ainymaidy. Skandinaviia qorǧandarynyŋ ūzyn sany 100 myŋǧa juyq bolsa, töŋkerılgen tabaq siiaqty būl qorǧandar Euopanyŋ köptegen elderınde, atap aitqanda, Germaniiada, Şvesiiada, Daniiada, Şotlandiiada, Orknei araldarynda, İslandiiada, Grenlandiiada, Latviiada, Estoniiada, Ukrainada jäne Reseide de kezdesedı. Körıp otyrǧanymyzdai, keme jasau önerı - viking mädenietınıŋ ajyramas ärı eŋ qūndy bölıgı. Kemeler teŋız jaǧalaularyn meken etken älgı halyqtardyŋ kündelıktı ömırındegı kölık qūraly ǧana emes, joǧaryda atalyp ötkendei, dıni jerleu räsımderınıŋ de obektısı. Vikingder teŋız saparlary men jaugerşılık missiialaryn da, jaŋa jerlerdı barlap qaitu üşın de, alys-jaqyn eldermen qarym-qatynas jasap, sauda-sattyqty damytu üşın de, qonys audaru üşın de sol kemelerdı keŋınen paidalanǧan. Vikingderdıŋ dästürlı baspanalary da erekşe nazar audarady. Ädette olar “long house” (‘ūzyn üi’) dep atalatyn aǧaştan, tastan nemese şymnan jasalǧan ärı töŋkerılgen keme siiaqty kölbeu baspanalarda ömır sürgen. Ondai üilerde terezeler bolmaǧandyqtan üidı jyltatyn ottyŋ tütını syrtqa üi töbesındegı arnaiy oilastyrǧan oiyq tesıkten ǧana şyǧatyn bolǧan. Qys qatty bolatyndyqtan ondai üilerdıŋ qabyrǧalary ädette öte qalyŋ bolǧan. Jyludy ūstau üşın ondai üilerdıŋ qabyrǧalaryna aŋ terılerı men qalyŋ kılemder ılınetın bolǧan. Üi jihazdary öte qarapaiym ärı jūpyny bolǧan. Ūiyqtaityn bölmelerde tösenış retınde, negızınen, maldyŋ terılerı paidalanylǧan. Ūzaq qysta äielder as bölmedegı negızgı
şaruasynan bölek bala-şaǧasyn baǧyp-qaǧumen, jıp iırıp, mata toqyp, kiım tıgumen ainalysqan. Sondyqtan da, mata nemese kılem toqityn örmek är üidıŋ ajyramas bölıgı bolǧan. Bır üide ata- äjelerınen bastap küllı otbasy bala-şaǧalary men nemere- şöberelerıne deiın bırge tūrǧan. Jūmystan bos uaqyttarynda vikingder aŋ nemese balyq aulaǧan, ermek üşın ara-tūra şaŋǧy nemese konki tepken. Er adamdardyŋ negızıgı jūmysy qol önerımen, keme jasaumen, ūzaqqa sozylatyn qysqy mausymǧa mol otyn qoryn daiarlau, jer öŋdeu jäne mal ösıru sekıldı kündelıktı tūrmys tırşılıktermen ainalysqan.
Vikingderdıŋ qoǧamy ekonomikalyq-äleumettık tūrǧydan, Thrals, Karls jäne Jarls dep atalatyn üş taptan tūrǧan. Būl aqparattyŋ qainar közı baiyrǧy islandiialyq Edda eposy bolsa, mūny arheolgiia ǧylymynyŋ nätijelerı de quattaidy. Thrals dep atalytyn aldyŋǧy äleumettık toptaǧylar negızınen qoǧamnyŋ törtten bırın qūraityn eŋ kedei jäne äleumettık statusy eŋ tömen qūldar men jalşylar bolǧan. Sebebı qūl ielenuşılık viking däuırınde öte maŋyzdy rol atqarǧan. Basqaşa aitqanda, jalşy qūldar kündelıktı tūrmysta da, ülkendı-kışılı qūrylystar salu üşın de, sauda-sattyq üşın de, bır sözben aitqanda, ekonomikanyŋ qozǧauşy küşı retınde auadai qajet boǧan. Būl äleumettık klass soŋǧy ekı toptyŋ fermalarynda ǧana emes, üi şaruaşylyǧynda da jalşylyq etken. Sondai-aq, olar qamaldar tūrǧyzu üşın de, jol salyp, kanaldar qazu üşın de, qorǧandar tūrǧyzu üşın de, kez kelgen qara jūmysty atqaru üşın de qajet bolǧan. Sosyn, vikingder Europa elderıne jasaǧan basqynşylyq saparlarynyŋ soŋynda jergılıktı adamdary ädeiı tūtqyndap, kemelerıne tiep alyp, olardy öz elınde jappai qūldyqqa jekken nemese olardy arabtarǧa qūldyqqa satyp jıberetın bolǧan. Karls dep atalatyn ekınşı toptaǧylar negızınen erkın şarualar bolǧan. Olardyŋ jekemenşık fermalary, jerlerı jäne maldary bolǧandyqtan kündelıktı ömırde olar da jer jyrtu, siyr sauu, üi salu üşın qūldar men kedei jalşylardy keŋınen paidalanǧan. Viking qoǧamynyŋ aristokrattary Jarls dep atalatyn bai- baquatty üşınşı toptyŋ ökıderı bolǧan. Olardyŋ ielıgınde ırı fermalary men joǧaryda atalǧan ūzyn üilerı, jylqylary jäne köptegen qūldary bolǧan. Būl toptaǧylar negızınen äkımşılk qyzmette, saiasatta jäne aŋ aulap, sportpen şūǧyldanǧan, seruen qūryp nemese özderımen teŋdes bailarmen qarym-qatynas jasap, şet elderge şyǧyp, ekspedisiialarǧa qatysqan. Būl topqa kıretın aristokrattar qaitys bola qalsa, olarmen bırge qaramaǧyndaǧy qūldary da qūrbandyqqa bırge şalynyp, qojaiyndarymen bırge jerlengen. Mūnyŋ dälelı arheologiialyq qazba jūmystarynyŋ nätijesınen anyq baiqalady. Joǧarydaǧylardy qoryta kele, baiyrǧy skandinaviialyq vikinder däuırıne qatysty derek közderın jinaqtap aitar bolsaq, olardyŋ ışınde jazba derekterıne jatatyn ensiklopediialyq mälımetterden bastap, aǧylşyn, nemıs, fransuz, orys tılderınde
jaryq körgen ǧylymi-tanymdyq zertteuler de, viking däuırın beineleitın epostar men aŋyz-qisalar da, jer-su ataulary (toponimder) nemese kısı esımderı de, arheologiialyq artifaktıler de, lingvistikalyq aiǧaqtar da, vikingderdıŋ genealogiiasy da, vking kemelerı beinelengen petroglifter de, olardyŋ joryqtary men sauda-sattyq joldarynyŋ kartalary da, baiyrǧy baspanalary da, käsıbı de, sol siiaqty genetikalyq materialdar de qamtylǧan.
Sılteme jasalǧan ädebiettıŋ tızımı: 1. Wikipedia (Free Encyclopeda) 2. Vikipediia (İnternet ensiklopediia) 3. Regis Boyer. Les Vikings. Histoire et Civlisation, 2004; Reji Buaie. Vikingi. İstoriia i sivilizasiia. Sankt-Peterburg, İzdatelsvo Evraziia.2014. 4. Gwyn Jones. A History of the Vikings. Oxford University Press”, 1968. 5. Robert Ferguson “The Vikings. A History”. 6. John Haywood.Northmen. The Viking Saga 793 – 1241 AD; «The Penguin Hstorical Atlas of the Vikings». 7. Lebedev G.S. «Epoha vikingov v Severnoi Evrope i na Rusi» 8.Rosalind Kerven.“Viking Myths & Sagas”; Jane Smiley. “The Sagas of the Icelanders” 9. Lars Brownworth. “The Sea Wolves: A History of the Vikings” . 10 Neil Oliver. “TheVikings”; “A History of Ancient Britain”; “A History of Scotland”. 11. Thomas Williams “Viking Britain: A History”. 12.Snorri Sturluson. The Prose Edda: Norse Mythology. 13. Davidson H. Myths and symbols in Pagan Europe. 14. Else Roesdahl. The Vikings. Penguin books, 2016. 15. Thor Heyerdahl. The Search for Odin. 16. Snorri Sturluson “The History of the kings of Norway”. 17. Vibeke Roggen. Thor Heyerdal’s Search for Odin. Pengguin books, 2016. 18.Valihanov Ch.Ch. Sobranie sochinenii v piati tomah. Alma-Ata, 1961. E.1. S.483-484. 19. Ahmet Toqtabai. «Türkı halyqtarynyŋ jylqy mädenietı». «Ǧylym» aspasy. Astana, 2015. 20. The Vking Rune. Swedish names: Top 100 Popular Names in Sweden
