Budan aldyn professor Ádil Ahmetovtyń "Vıkıngderdiń izimen. (Ǵylymı gıpotezalyq týyndy) kitabynyń kirispesi jarııalanǵan bolatyn. Búginnen bastap apta saıyn osy kitaptyń ár bólimi jeke-jeke jarııalanyp turmaq.
Qanekı, birigip oqıyq.
Pikir, kózqaras bildirem degen patsha kóńil oqyrmanǵa qashan da esik ashyq, tór sizdiki.
BAIYRǴY SKANDINAVIIaLYQ VIKINGDER JÓNINDE
ÁLEMDE QALYPTASQAN GIPOTEZALYQ PAIYMDAR
MEN PIKIRLER JÁNE OLARDYŃ ǴYLYMI NEGIZDERI
Álem aqparat kózderinde baıyrǵy vıkıngder jóninde naǵyz
shyndyqpen janasatyn obektıvti derektermen qatar alýan túrli
alypqashpa nemese shekten shyqqan sýbektıvti paıymdar da jetip
artylady. Deı turǵanmen, adamzat tarıhynda aıyryqsha iz
qaldyrǵan vıkıngder týraly ǵylym súzgisinen ótken shynaıy ári
tolyqqandy málimetterdi adamzat órkenıetiniń tarıhy men aqyl-
oıynyń qoımasy sanalatyn “Britannica”, “Brockhaus” jáne
“Bolshaıa sovetskaıa enıklopedııa” (BSE) sekildi aǵylshyn, nemis
jáne orys tilderinde jaryq kórgen álemniń eń ámbebap
enıklopedııalarymen qatar, dál sol týyndylardyń ǵalamtor
jelisindegi elektrondyq nusqalarynan da kezdestiremiz.
Bul turǵydan kelgende, jahandyq Internet júıesine
júktelgen ári kez kelgen sátte kez kelgen oqyrmanǵa qoljetimdi
“Wikipedia”syndy erkin enıklopedııanyń alatyn orny erekshe.
Onda vıkıngderdiń baıyrǵy meken-jaıy men bolmys-bitimi
bylaısha sıpattalady: “Vikings were Scandinavians, who from the
late 8 th to late 11 th centuries, raided and traded from their Nothern
European homelands across wide areas of Europe, and explored
westwards to Iceland, Greenland, and Vinland. The term is also
commonly extended in modern English and other vernaculars to include
the inhabitants of Norse home communities during what has become
known as the Viking Age, 798-1066 AD. This period of Nordic military,
mercantile and demographic expansion constitutes an important element
in the early medieval history of Scandinavia, Estonia, the British Isles,
France, Kievan Rus’ and Sicily.” [1]
Osy sekildi qysqa da nusqa málimet orystildi “Vıkıpedııa”
enıklopedııasynda da kezdesedi: “Vıkıngı (dat. vikinger, shved.
vikingar, norv. vikingene) – rannesrednevekovye skandınavskıe
morehody v VIII-XI vekah, sovershıvshıe morskıe pohody ot
Vınlanda do Bıarmıı ı Severnoı Afrıkı. V osnovnoı masse eto
bylı plemena v stadıı razlojenııa rodoplemennogo stroıa,
jıvshıe na terrıtorıı sovremennyh Shveıı, Danıı ı Norvegıı,
kotoryh tolkalo za predely rodnyh stran perenaselenıe ı
golod…” [2].
Brıtanııa enıklopedııasy keltirgen derekter boıynsha,
baıyrǵy vıkıngderdiń kúndelikti qoldanysta úsh negizgi ataýy
bolǵan. Olardyń biri – Norseman (Soltústik adamy), ekinshisi -
Northman (aldyńǵy ataýdyń sınonımi) jáne Varangian
(Varangııalyq). Sonymen qatar olardy skandınavııalyqtar dep te
ataǵan.
Vıkıngder jóninde oqyrman qaýymdy eń aldymen tómendegi
suraqtardyń qyzyqtyratyny daýsyz. Olar:
Vıkıng degen sózdiń etımologııasy neni bildiredi?
Vıkınder kim bolǵan?
Vıkınderdiń nanym-senimderi qandaı bolǵan?
Vıkıngderdiń shapqynshylyǵy nege toqtap qaldy?
Vıkıng jaýyngerleri qalaı kıingen?
Vıkınderdiń qoǵamy qalaı uıymdasqan?
Vıkıngder qandaı baspanada turǵan?
Vıkıngderdiń shapqynshylyǵynyń Eýopaǵa yqpaly qandaı boldy?
Ǵalamtordaǵy Vıkıpedııa enıklopedııasynyń aǵylshynsha
nusqasyndaǵy “Viking” atty maqaladaǵy aqparatqa qaraǵanda,
vıkıngder, negizinen, aýqatty jer ıelenýshilerdiń kósemderi men
klandyq taıpalardyń basshylarynan, sol sııaqty olardyń
qaramaǵyndaǵy jalshylarynan, sondaı-aq basy bos adamdar men
tepse temir úzetin, biraq kúnkóris kózin jat jerden tabýǵa jany
qumar jastardan quralǵan syńaıly. Sonymen qatar,
skandınavııalyqtar el ishinde fermerlikpen aınalyssa, el
syrtynda teńiz qaraqshylaryna aınalyp, uzyn da súıir ári óte
júrdek kemelermen Eýropa jaǵalaýyndaǵy qalalar men eldi
mekenderge mol tabys tabý maqsatymen asa qatygez qaraqshylyq
joryqtar da uıymdastyrǵan. Osynyń saldary bolýy kerek,
olardy skandınavııalyqtardyń ózderi de ‘vikingr’, ıaǵnı
‘pırattar’(qaraqshylar) dep atap ketken.
Vıkıngder armııasynyń etnıkalyq quramyn naqty aıtý
múmkin emes, alaıda olardyń Baltyq jaǵalaýlary men Reseıge
jasaǵan ekspansııalyq joryqtaryn shvedterdiń uıymdastyrǵany
anyq. Al batysta jatqan Orkneı jáne Farer araldaryn, sol
sııaqty Islandııany basyp alǵandar norveg vıkıngderi bolatyn.
Sondaı-aq, skandınavııalyq ańyz-qısalarda aıtylǵandaı, sońyra
norveg vıkıngderi júrdek kemelermen aldymen Grenlandııaǵa odan
soń Soltústik shyǵys Amerıkanyń Vınland aımaǵyna, dálirek
aıtqanda, búgingi Nıýfaýndland aımaǵyna deıin jetken.
Vıkıngderdiń Anglııaǵa jasaǵan kishigirim qaraqshylyq
joryqtary 8-ǵasyrdyń sońynda Lındsfern monastrynan bastalsa,
sheber uıymdastyrylǵan qarýly shabýyldary 865 jyly Shyǵys
Anglııa men Nortýmbrııaǵa jasalǵan. Osynyń saldarynan Anglııa
aýmaǵynyń kópshiligi kópke deıin Danııaǵa baǵynyshty bolyp
kelgen.
Birin-biri tolyqtyryp turǵan joǵarydaǵy málimetterden,
birinshiden, vıkıngderdiń baıyrǵy skandınavııalyqtar ekenin,
ekinshiden, olardyń segizinshi ǵasyrdyń sońǵy kezeńinen bastap, on
birinshi ǵasyrǵa deıin ózderi meken etken Skandınavııadan (búgingi
Shveııa, Danııa jáne Norvegııa aýmaǵynan) ońttústikke qaraı
aǵyla attanyp, Eýropanyń basym aımaqtaryna belsendi de batyl
saýda-sattyq joryqtar jasaǵanyn, úshinshiden, erjúrek
vıkıngderdiń Eýropamen ǵana shektelip qalmaı, sol qurlyqtyń
soltústigi men batysynda jatqan ulan-baıtaq Atlant muhıtyn da
túıreı ótip, aldymen Islandııa men Grenlandııaǵa, odan soń
Soltústik Amerıkadaǵy Vınland (búgingi Kanada) aımaǵyna da
álemde birinshi bolyp taban tiregenin, tórtinshiden, baıyrǵy
vıkıngderdiń Eýropanyń ishki teńizderimen qatar sol kári
qurlyqpen shektesetin syrtqy teńizderdi de, tipti, qaýip-qaterge
toly, surapyl Atlant muhıtyn da qosa baǵyndyrǵan erjúrek
jıhangerler ekenin, besinshiden, vıkıngder dáýiriniń 798-jyldan
bastap 1066-jylǵa deıin sozylǵanyn, altynshydan, sol bir
aýmaly-tókpeli vıkıngder dáýiriniń tek Skandınavııa tarıhynda
ǵana emes, orta ǵasyrdyń bastapqy kezeńderindegi Estonııa, Brıtan
araldary, Franııa, Kıevtik Rýs jáne Sıılııa tarıhynda da
aıtýly iz qaldyrǵanyn, jetinshiden, vıkıngderdi álgindeı
joryqtarǵa májbúrlep, nar táýekelge bel baılatqan sol
zamandardaǵy Skandınavııada oryn alǵan demografııalyq dúmpý
men azyq-túlik qorynyń jetispeýshiligi de qosa sebep bolǵanyn
kórýge bolady.
Bul kúnde jahandyq ǵalamtorda vıkıngderge qatysty ózge
aqparat kózderi de mol. Olardyń ishinde vıkıngderdiń kúlli
Eýropanyń tórt qubylasyn túgel jalǵastyrǵan saýda-sattyq jol
toraptaryn beıneleıtin geografııalyq kartalar tizbegi de, álemniń
ǵulama ǵalymdary jaryqqa shyǵarǵan ǵylymı-saraptamalyq
týyndylar da, kórermenniń kóz jaýyn alatyn túrli-tústi
fantastıkalyq fılmder de, sondaı-aq ártúrli mıfologııalyq
ańyzdarǵa negizdelgen anımaııalyq vıdeooıyndar da jetip
artylady. Alaıda, bul atalǵadardyń ishinde, ásirese bizder qolǵa
alyp otyrǵan gıpotezalyq zertteý jumysynyń údesinen shyǵatyn
ári naǵyz tarıhı shyndyqqa negizdelgen ǵylymı týyndylardyń
orny erekshe. Endeshe, oqyrman qaýymnyń nazaryn endigi jerde
sol týyndylarǵa buralyq.
Bul túrǵydan kelgende, eń aldymen vıkıngder tarıhy men
órkenıetine baǵyshtalǵan, 2004-jyly franýz tilinde, sodan soń
2017-jyly orys tilinde jaryq kórgen Skandınavııa tarıhynyń
álemge tanylǵan ǵulama bilgiri ári Sorbonna ýnıversıtetiniń
professory Býaıe Rejı (Boyer Regis) esimdi ǵalymnyń
enıklopedııaǵa bergisiz ári asa zergerlik sheberlikpen jazylǵan
ǵylymı-zetteý monografııasynyń [3] máni óte zor. Óıtkeni
baıyrǵy vıkıngderdiń tarıhy men órkenıetine baǵyshtalǵan tereń
mazmundy álgi týyndyda suńǵyla ǵalym Býaıe Rejı toptastyrǵan
“Bizder vıkıngderdi qanshalyqty bilemiz?”; “Olar kimder jáne
qaıdan kelgen?”; “Vıkıngder ekspansııasynyń túpki sebepteri men
olardyń bastapqy sıpattary”; “Otarlaý jáne
ınstıtýıonalızaııalaý dáýiri (900-980) men odan keıingi
kezeńderde oryn alǵan uly joryqtar (980-1050)”; “Vıkıng
qaýymdastyǵynyń quramy”; “Tól mádenıeti”; “Qoǵamdyq ómir
salty” atty jeti taraýdyń ishinde Danııa, Norvegııa jáne Shveııa
halyqtarynyń túpki tegi sanalatyn baıyrǵy vıkıngderge qatysty
arheologııalyq, nýmızmatıkalyq jáne fılologııalyq jazba
derekter de jetkilikti. Sosyn, vıkıngderdiń paleolıt, neolıt, qola
jáne temir dáýirlerindegi bolmysynan habar beretin petroglıfter
toptamasy men rýnıkalyq jazý tańbalary, sondaı-aq, Skandınavııa
birlestiginiń máseleleri, aqsha men saýda-sattyq máseleleri,
sondaı-aq vıkıngderdiń soltústik baǵytta Shetland, Orkneı
araldaryna, Islandııaǵa, Grelandııaǵa jáne Vınland (búgingi
Kanadanyń Nıýfaýndlend jáne Labrodor provınııalary)
aımaǵyna jasaǵan teńiz saparlary, sol sııaqty danııalyq jáne
norvegııalyq vıkıngderdiń batys baǵytta: Brıtan araldaryna,
Shotlandııaǵa, Irlandııaǵa jáne shyǵys baǵytta shvedterdiń Kıev
Rýsine, ońtústikte Jerorta teńiziniń aınalasyndaǵy elderge
jasaǵan joryqtary, sonymen qatar vıkıngderdiń baspanalary,
sharýashylyq qural-saımandary, kıim kııý erekshelikteri,
qalalary, quqyq jáne ádep qaǵıdalary, dinı nanym-senimderi,
ıntellektýaldyq áleýeti jáne vıkıngderdiń eki jarym ǵasyrǵa
sozylǵan dáýiriniń tarıh sahnasynan ketýiniń ishki jáne syrtqy
sebepteri asa yjdaǵattylyqpen sıpattalady. Sosyn, kózi qaraqty
oqyrmannnyń ol shyǵarmalarmen ǵalamtor arqyly tikeleı
tanysýyna da tolyq múmkindigi bar.
Býaıe Rejı týyndysynyń mártebesi men qundylyǵyn
bıiktetetin jáne bir mańyzdy faktor mynaý: ǵulama tarıhshy
vıkıng órkenıetine qatysty aqparatty tek Skandınavııa
memleketterinde saqtalǵan muraǵattardan ǵana emes, sonymen qatar
ózge memleketterdiń menshigindegi úlken qorlardan da izdep taýyp,
muqııat zerttep-zerdeleı otyryp, óz týyndysynyń ózegine óre
bilgendigi kitap sońyndaǵy bıblıografııalyq tizimniń ártaraptyǵy
men moldyǵynan da anyq baıqalady. Olardyń ishine dat, shved,
norveg, ısland, aǵylshyn, franýz, nemis jáne orys tilderinde ǵana
emes, tipti, arab tilinde jaryq kórgen jazba qujattarǵa jasalǵan
siltemelermen qatar baıyrǵy zamandarda vıkıngderdiń ózderi
qalyptastyrǵan saýda-sattyq marshrýttarynyń biregeı kartalary
da kezdesedi.
Baıyrǵy vıkıngder dáýiriniń qyr-syryna qatysty tereń
zertteýlerdiń qataryna “Oxford University Press” baspasynan 1968
jyly jaryq kórgen Gvın Djonstyń (Gwyn Jones) “Vıkıngderdiń
tarıhy” (“A History of the Vikings”) atty tanymdyq týyndysyn da
jatqyzýǵa bolady. Óıtkeni bul kitaptyń avtory da vıkıngderdiń
arǵy tegi men órkenıetin, mádenıetin jáne olardyń Skandınavııa
aýmaǵynda ǵana emes, onyń tý syrtynda da, atap aıtqanda,
Norvegııanyń qıyr soltústik múıisi men Aq teńizden bastap
Gıbraltar buǵazyna deıingi, sondaı-aq Soltústik Amerıkadaǵy
Nıýfaýndlend, Baffın araldarynan bastap, Volga men Samara
ózenderiniń ıinderine deıingi aralyqta, tipti, Vızantııa aýmaǵynda
iske asyrǵan joryqtarynyń nátıjelerin de búge-shigesine deıin
sheber sıpattaıdy [4].
Joǵaryda atalǵan irgeli týyndylardyń qataryna jahandyq
«Penguin Books» baspalar júıesiniń AQSh-taǵy tarmaǵy arqyly
2009-jyly jaryq kórgen Robert Fergýsonnyń (Robert Ferguson)
“Vıkıngder. Tarıh” (“The Vikings. A History”) atty irgeli
shyǵarmasy da jatady. Óıtkeni Robert Fergýson bul týyndysynda
baıyrǵy dáýirlerde Norvegııa, Shveııa jáne Danııany bılegen
adýyndy teńiz jıhangezderi men teńiz qaraqshylarynyń, ıaǵnı
vıkıngderdiń ózderi jasaqtaǵan kóp eskekti, syıymdy, ári óte
júrdek súıir kemelermen Vızantııaǵa, Grenlandııaǵa jáne tipti, ıt
arqasy qııandaǵy Soltústik Amerıka jaǵalaýlaryna deıin jetip,
qolónerin de, kásipkerlikti de jolǵa qoıyp, saýda-sattyqty da qosa
damytyp, adamzat órkenıetinde óshpes iz qaldyrǵanyn óte sheber
baıandaıdy. Sosyn, tek Skandınavııa halyqtarynyń mádenıetimen
ǵana emes, olardyń aýyz ádebıeti men poetıkalyq folklor
ónerimen de, mıfologııasymen de, sol sııaqty Skandınavııa óńirinde
sońǵy kezeńderde júrgizilgen arheologııalyq zertteý
jumystarynyń nátıjelerimen de jete tanysqan avtor adamzat
tarıhynda ózindik orny bar erjúrek halyq somdaǵan órkenıetti
jan-jaqty ári shegine jetkize sıpattap qana qoımaı, arheologıalyq,
genetıkalyq jáne lıngvıstıkalyq aqparat toptamasy men ózge de
qundy málimetterdi de sheber úılestire bilgen [5].
Endigi jerde Ulybrıtanııanyń eń ozyq ǵylymı-zertteý
ýnıversıtetteriniń biri sanalatyn Lankaster ýnıversıtetinde,
sondaı-aq, Kembrıdj ýnıversıtetinde jáne Danııanyń
Kopengagagen ýnıversıtetinde Eýropa tarıhy boıynsha tereń bilim
alǵan ári «Coltústik adamdary. Vıkıngderdiń tarıhy, 793-1241»
(«Northmen. The Viking Saga 793 – 1241 AD») atty tereń
saraptamalyq týyndylarymen qatar “Pıngvın” baspasynan jaryq
kórgen «Vıkıngderdiń tarıhı atlasy» («The Penguin Hstorical Atlas
of the Vikings») dep atalatyn ǵylymı eńbektiń avtory Djon
Heıvýdtyń (John Haywood) vıkıngder tarıhyn zertteýge qosqan
úlesiniń óte qomaqty ekenin erekshe atap ótken lazym [6]. Sebebi
sońǵy atalǵan atlasta Djon Heıvýd vıkıngderdiń Kaspıı teńizinen
bastap, sonaý qıyr Soltústik Amerıkaǵa deıin jasaǵan jıhangezdik
saparlary men saýda-sattyq joryqtaryn tek sózben ǵana jetkizip
qoımaı, olardyń júrip ótken joldaryn keremet kartalar arqyly
da jan-jaqty sıpattap bergen.
Baıyrǵy vıkıngderdiń mádenı-tarıhı jáne áleýmettik-
ekonomıkalyq bolmysyna qatysty orys tilinde jaryq kórgen
eńbekterdiń ishinen Reseıdiń arheolog ári tarıhshy ǵalymy
G.S.Lebedevtiń «Epoha vıkıngov v Severnoı Evrope ı na Rýsı»
atty irgeli monografııasyn da [7] atap ótý lazym. Óıtkeni álgi
shyǵarmasynda avtor jazba muraǵattarmen qatar arheologııalyq
jáne etnografııalyq materıaldardy molynan paıdalana otyryp,
vıkıng dáýiriniń búge-shigesin, atap aıtqanda, IX-XI ǵasyrlarda
vıkıngder negizin qalaǵan memlekettiń qalaı qalyptasqanyn,
sondaı-aq álgi memlekettiń saıası bılik júıesin, ondaǵy
materıaldyq qundylqtardyń qalaı bólingendigin, saýda-
sattyqtardyń damý úderisin, tonaýshylyq jáne basqynshylyq
maqsatpen iske asyrylǵan áskerı-teńiz joryqtaryn, Soltústik
Eýropada tolyq kúshine engen hrıstıan dininiń yqpalyn, sondaı-aq
orystar men skandınavııalyqtardyń qarym-qatynasyn jáne
Reseıdiń memleket bolyp qalyptasýyndaǵy vıkıng-varıagtardyń
úlken rol atqarǵanyn da asa yjdaǵattyqpen sýretteıdi.
Vıkıng dáýirine qatysty aǵylshyn tilinde jaryq kórgen
týyndylardyń ishinde ejelgi Skandınavııa men baıyrǵy Brıtanııa,
Irlandııa jáne Shotlandııa halyqtarynyń tarıhyna ǵana emes,
olardyń mıfteri men ańyz-dastandaryna, sol sııaqty jyrlary men
qıssalaryna baǵyshtalǵan ǵylymı-saraptamalyq týyndylar da
barshylyq. Máselen, olardyń ishinde halyq folkloryn zerteýshi
ǵalym ári álemniń 22 elinde alpysqa tarta kitaptary jaryq kórgen
Rozalınd Kervenniń «Vıkıng mıfteri men dastandary» (Rosalind
Kerven.“Viking Myths & Sagas”; Djeın Smaılıdiń
«Islandııalyqtardyń qıssalary» (Jane Smiley “The Sagas of the
Icelanders”) [8]; Lars Braýnýorttyń «Teńiz kókjaldary:
Vıkıngderdiń tarıhy»; (Lars Brownworth. “The Sea Wolves: A
History of the Vikings”) [9]; Nıl Olıverdiń: «Vıkıngder», «Baıyrǵy
Brıtanııa tarıhy» jáne «Shotlandııa taıhy» (Neil Oliver:
“TheVikings”; “A History of Ancient Britain”; “A History of Scotland”)
[10] jáne Tomas Ýılıamstiń «Vıkıngder Brıtanııasy: Tarıh»
(Thomas Williams “Viking Britain: A History” [11], Snorrı
Stýrlýsonnyń «Prozadaǵy Edda: Skandınavııa mıfologııasy»
(Snorri Sturluson. The Prose Edda: Norse Mythology) [12]; Harlı
Devıdsonnyń «Kóp qudaıshyl Eýropanyń mıfteri men
sımvoldary: Baıyrǵy skandınavııalyqtar men keltterdiń
mıfteri» (Davidson H. Myths and symbols in Pagan Europe) [13] jáne
Elze Roýzdaldyń “Vıkıngder” ( Else Roesdahl. “The Vikings” [14]
sekildi týyndylary bar.
Internet jelilerinde de baıyrǵy skandınavııalyq vıkıngder
jaıly tarıhı málimetter jyrtylyp aıyrylady. Ol málimetterde
júrdek kemelermen jaraqtanǵan batyr da erjúrek vıkıngder tek
Eýropanyń irili-usaqty ishki ózenderiniń boıyndaǵy elderdi ǵana
emes, sonymen qatar Baltyq, Jerorta teńizderi jaǵalaýlaryndaǵy
elderdi de túgel sharlap, Soltústik Afrıkaǵa deıin saýda-sattyq
saparlarymen qatar, qatygez qaraqshylyq jáne shapqynshylyq
joryqtaryn da qosa iske asyrǵany eshbir búkpesiz baıandalady. Bul
birinshiden. Ekinshiden, jahandyq ǵalamtor júıelerinde
vıkıngderdiń Atlant muhıtyndaǵy Shetland, Orkneı, Islandııa
sekildi irili-usaqty araldarǵa, odan soń Grenlandııaǵa, odan ári
Soltústik Amerıkanyń Vınland aımaǵyna, tipti, Reseı men
Vızantııa aýmaǵyna da batyl ári sátti joryqtar uıymdastyrǵany
naqty baıandalady.
Vıkıngder týraly sóz qozǵaǵanda Norvegııanyń jıhangez
ǵalymy Týr Heıerdaldyń «The Search for Odin» («Odınniń izimen»)
[15] atty eńbegine soqpaı etý múmkin emes, óıtkeni bul
týyndysynda ol baıyrǵy vıkıngder o basta Don ózeniniń Azov
teńizine quıar saǵasynan Kavkazǵa deıin sozylyp jatqan keń-baıtaq
dalada ósip-ónip, keıin Rım ımperııasynyń ezgisinen qutylý úshin
Skandınavııaǵa qonys aýdarýǵa májbúr bolǵan degen óte batyl
boljam usynady. Týr Heıerdaldyń mundaı boljam jasaýyna
1178-1241 jyldar aralyǵynda ómir súrgen ıslandııalyq prozaık,
saıasatker ári kóregen tarıhshy Snorı Stýrlýsonnyń (Snorri
Sturluson) qalamynan týǵan “History of the kings of Norway” [16]
(“Norvegııa korolderiniń tarıhy” nemese keıin “Heimskringla”)
atalyp ketken týyndydaǵy vıkıngder mıfologııasynyń eń basty
keıipkeri ári vıkıng qudaılarynyń biri sanalǵan erjúrek Odınniń
o basta Skandınavııaǵa Kavkaz ben Qara teńiz aralyǵyndaǵy uly
daladan kelip qonystanǵany jaıly ańyz-dastannyń sebep
bolǵanyn jasyrmaıdy. Týr Heıerdal Snorrı Stýrlýson jazǵan
“The History of the kings of Norway” atty shyǵarmanyń astarynda
shynaıy tarıhı shyndyq jatyr dep qulaı sengen. Sosyn, Týr
Heıerdal 1994 jyly Ázerbıjanǵa jasaǵan sapary kezinde
ázerbaıjandyqtar ózderin Azerı dep ataıtynyn, sol sııaqty
ondaǵy jergilikti halyqtardyń biri ózderin ýdı dep ataıtynyn da
negizge ala otyryp, bul ataýlardy baıyrǵy normandyq
vıkıngderdiń mıfologııasyndaǵy Aesir jáne Odin degen
ataýlardyń balamasy dep qabyldaıdy [17] jáne bul boljamynyń
shyndyq ekeninine shynaıy senedi. Sondyqtan da, Odınniń
baıyrǵy izine túsý maqsatymen Skandınavııadan Dýnaı ózeni men
Kavkaz taýlarynyń aralyǵyndaǵy Pontı aımaǵyna óziniń
jolserigi Per Lıllıestrem esimdi shved ǵalymymen birge attanyp
ketedi. Olar Snorı Stýrlýsonnyń ańyzdaryn negizge ala otyryp,
Don ózeniniń atyraýyndaǵy Azov qalasynyń aýmaǵynda
arheologııalyq qazba jumystaryn júrgizip, óz boljamdarynyń
durystyǵyna kóz jetkizendeı bolady.
1981-2000 jyldar aralyǵynda Týr Heıerdal Ázerbaıjanda
tórt márte bolady. Sol saparlarynyń birinde ol Gobýstan
aýmaǵyndaǵy jartastarda bádizdelgen petroglıfterdiń arasynan
vıkıng kemeleriniń ǵajap beınelerin baıqap qalady. Álgi
petroglıfter orta ǵasyrlyq tarıhshy Snorı Stýrlýson
jazbalarynyń shyndyqtan tipti de alys emestigine Týr
Heıerdaldyń kózin túbegeıli jetkizedi. Týr Heıerdaldyń álgindeı
saparlarǵa táýekel jasaýyna orystyń aıtýly ǵalymy Georgıı
Vernadskııdiń, sol sııaqty belgili ıtalıandyq tarıhshy Franko
Kardınıdiń, álemge áıgili franýz ǵalymy Jorj Dıýmezıldiń,
sondaı-aq, ıslandııalyq tarıhshy Bardı Gýdmýndssonnyń,
Norvegııa rýnology Karl Marstranderdiń, sol sııaqty skıfter men
sarmattardyń jáne alandardyń tilderi men mádenıetterin tereń
zerttegen áıgili orys ǵalymy Vasılıı Abaevtyń eńbekteri de
úlken yqpal etkeni baıqalady. Óıtkeni G.Vernadskıı «Rýs» degen
ataýdyń túp tamyry Skandınavııada jatqanyn alǵa tartsa, Franko
Kardını german halyqtarynyń mıfologııalyq dúnıetanymyna
skıf/sarmattardyń da úlken yqpaly bolǵanyn atap ótedi. Al
Jorj Dıýmezıl bolsa, osetınder men Skandınavııa halyqtaryna
ortaq mıfologııalyq negizderdi óte dáıekti dáleldegen bolatyn. Al
Týr Heıerdal bolsa, Vasılıı Abaevtyń zertteýlerine súıene
otyryp, Azov teńiziniń mańaıyndaǵy sarmattarmen bir zamanda
qatar ómir súrgen gerýlder dep atalatyn german taıpasynyń o
basta norvegter sekildi Islandııa halqynyń quramdas bóligi
bolǵany jaıly da naqty derek keltiredi.
Joǵaryda atalǵan eńbeginde Týr Heıerdal óz zertteýlerimen
qatar genetıka ǵylymynyń nátıjelerine súıene otyryp,
ıslandııalyq jylqy men mońǵol jylqysynyń arasynda kóptegen
uqsastyqtar bar ekeni jóninde de óte tushymdy derekter keltiredi.
Máselen, avtor ıslandııalyq jylqylar men mońǵol jylqylaryna
tán mynadaı ortaq sıpattarǵa: birinshiden, álgi jylqylardyń
ekeýiniń de turqy qysqa, boılary alasa, jal-quıryqtary qalyń
bolyp keletinine, ekinshiden, álgi jylqylardyń qaı-qaısysy
bolmasyn sýyqqa asa tózimdi ekenine, úshinshiden, uzaq saparlar
kezinde olardyń miniske óte shydamdylyǵy men júrdektigine,
tórtinshiden, olardyń esh kúı tańdamaı, jyl boıy dalada
jaıylatyndyǵyna, besinshiden, qystyń qaqaǵan aıazdarynda da
olardyń qalyń qardy tastaı qatty tuıaqtarymen tarpı arshyp, óz
azyǵyn ózi taýyp jeıtindigine erekshe nazar aýdarady. Sosyn,
avtor ózin tańdandyrǵan myna bir lıngvıstıkalyq jumbaqtyń da
astaryna tereń úńilip, Atlant muhıtynyń qıyr soltústik
aımaǵynda ornalasqan Islandııada da, alyp Azııa qurlyǵynyń
júreginde ornalasqan Mońǵolııada da jylqynyń sıpatyna tán
«jorǵa» degen uǵymdy bildiretin eki tildegi ataýlardyń
keremetteı uqsastyǵynyń kezdeısoq qubylys emestigine nazar
aýdarady. Shyndyǵynda da, ıslandııalyqtar “jorǵany” “telt”
degen syn esimmen sıpattasa, mońǵol tilindegi álgi uǵymnyń
“tıýlt” bolyp atalatynyn jaı ǵana kezdeısoqtyq deýge
kelmeıtini kózge uryp tur.
Týr Heıerdal, sonymen qatar, ıslandııalyqtardyń hrıstıan dinine
bizdiń zamanymyzdyń myńynshy jyldary ótkenine qaramastan,
olardyń arasynda jylqyny qurbandyqqa shalý, jylqy etin
tamaqqa paıdalaný nemese jylqylardy qaıtys bolǵan
qojaıyndarymen birge jerleý sııaqty baıyrǵy dástúrleriniń áli
kúnge deıin jalǵasyp kele jatqanyn jáne ondaı salt-dástúrlerdiń
kezinde mońǵol jáne túrki halyqtarynyń kópshiligine ortaq
bolǵanyn atap ótedi. Týr Heıerdaldyń bul pikiriniń negizsiz emes
ekendigin búgingi tańda jahandyq Internet jelisinde júgen
tómendegi málimetter de tolyq dáleledeıdi. Ol málimetterge
qaraǵanda, vıkıngderdiń, ásirese, erkek jylqylarǵa erekshe mán
bergeni baıqalady. Sosyn, mundaı paıymǵa arheologtar baıyrǵy
vıkıng dáýirindegi Islandııada aýmaǵynda jerlengen adamdardyń
qańqa súıekterin zerttegen kezde kelgen syńaıly. Óıtkeni baıyrǵy
vıkıngdermen birge jerlengen jylqylardyń jartysynan astamy
erkek jynysty, ıaǵnı at-aıǵyrlar bolǵan. Sondaı-aq, álgindeı
jylqylardyń qańqa súıekteri búgingi tańda Islandııa aýmaǵynda
aıqyndalǵan 355 qorǵan-beıittediń 148-inen tabylǵan. Sosyn,
álgindeı 17 qorǵandaǵy adamdarmen birge jerlengen 22 jylqynyń
18-i, ıaǵnı basym kópshiligi at-aıǵyrlar bolǵan.
Bul jerde “baıyrǵy vıkıngder erkek jylqylarǵa, ıaǵnı at-
aıǵyrlarǵa nege sonsha basymdyq bergen?”degen suraqtyń
týyndaıtyny zańdy. Mine, sol jumbaqtyń syryn izdep kórsek,
onyń naqty jaýaby jylqyny osydan 5000 jyl buryn
Qazaqstannyń ejelgi Botaı qonysynyń aýmaǵynda qolǵa úıretken
baıyrǵy babalarymyzdyń salt-dástúrinde jatqanyn birden
baıqaımyz. Qarap otyrsaq, ejelgi babalarymyz da jylqyny tek
minis pen jegiske ǵana emes,” minseń – kólik, jeseń – as, ishseń –
sýsyn” demekshi, kólik retinde mingen, tamaqqa etin paıdalanǵan
nemese “sary qymyz – dári qymyz demekshi”, sútin ashytyp, qymyz
qylyp, ony tek sýsyn ǵana emes, kóptegen dertke daýa retinde de
keńinen qoldanǵan ǵoı.
Sosyn, dál osy paıymnyń naqty bir dálelin qazaqtyń
yrymdaryna qatysty pikir jazyp qaldyrǵan Shoqan
Ýálıhanovtyń myna bir joldarynan da baıqaımyz: «Rym, t.e.
obychaı, soblıýdenıe kotoryh v shamanstve ızbavlıalo ot neschastıı,
a narýenıe velo za soboı kakoe-nıbýd bedstvıe... Osobenno mnogo
rymov kırgızy (kazahı – Á.A.) nablıýdaıýt vo vremıa p o h o d o v ı
b a r a n t y. Slova: “tús” – shodı s loshadı, “baıla” – vıajı, daby
ne poslýjılı dýrnym predznamenıem zamenıaıýt blagoprııatnymı
dlıa nıh po smyslý slovamı: qon, bekit, ıir. Pesen ne poıýt, vmesto
sapty-aıaq govorıat djýldy-aıaq, kobylý nazyvaıýt jerebom,
potomý chto ezdıt na barantý na kobylah schıtaıýtsıa
neblagoprııatnym dlıa ýspeha; naznachenıe kobylı, po mnenııý
kırgızov (kazahov – Á.A.), est rasplod, a ne pohod» [18].
Halyqaralyq túrki akademııasynyń «Ǵylym baspasynan»
2015 jyly jaryq kórgen Ahmet Toqtabaıdyń «Túrki halyqtarynyń
jylqy mádenıeti» atty irgeli monografııasynan [19] erkek kindikti
jylqylarǵa qatysty jáne bir qundy derek bar. Botaılyqtar
ádette tuqymy jaqsy aıǵyrlarǵa erekshe mán bergen jáne ondaı
aıǵyrlardan týǵan erkek qulyndardyń ishinen suryptaı kele, eń
myqtylaryn ǵana tańdap alyp, ózgelerin únemi pishtirip tastaıtyn
bolǵan.
Eger joǵarǵy derekterdi negizge alar bolsaq, onda baıyrǵy
vkıngderdiń at-aıǵyrlarǵa nege erekshe mán bergenderiniń basty
sebebin de dóp basyp aıtýǵa bolady. Óıtkeni jylqy malynyń
basyn kóbeıtý úshin, baıyrǵy vıkıngder de qulyndaıtyn analyq
jylqylarǵa tımegen, ıaǵnı olar miniske de, jegiske de,
shapqynshylyq maqsatpen júrgiziletin joryqtarǵa da tek erkek
kindikti jylqyny paıdalanǵan.
Aqparat kózderinen alynǵan tómendegi kartalardyń da máni
tereń. Máselen, adamzattyń baıyrǵy kóshi-qon baǵyttaryn
beıneleıtin tómengi kartada (Derekkózi: National Geogaphic
Qazaqstan, Map of Human Migration (Genogeographic project)
Skandınavııaǵa tartylǵan o bastaǵy mıgraııalyq jol baǵytynyń
Orta Azııadan bastalatyny anyq baıqalady.
Al túrli-tústi myna kartada VIII-XI ǵasyrlardaǵy
skandınavııalyq vıkıngderdiń mekendegen aımaqtary ǵana emes,
olardyń basyp alǵan eldi mekenderi men saýda-sattyq qatynas
ornatqan terrıtorııalary da anyq kórsetilgen. Al ondaǵy jasyl
túspen boıaalǵan aımaqtar vıkıngderdiń basqynshylyq
joryqtaryn ǵana sıpattaıdy.
Vıkıngderdiń baıyrǵy norman tili, mádenıeti jáne turmys
tirshiligi kezinde olar jaýlap alǵan shet elderde kúni búginge deıin
saqtalyp qalǵany baıqalady. Máselen, olardyń birazy búgingi
aǵylshyn tilinde áli de qoldanysta júr. Mysaly, Egilsay degen
vıkıng toponımniń aǵylynsha maǵynasy – Egil’s island, ıaǵnı
Egıldiń araly degen uǵymdy bildiredi. Sol sııaqty vıkıngshe,
Ormskirk – aǵylshyn tilinde - Orm’s Church, ıaǵnı Ormnyń shirkeýi
degen uǵymdy, sol sııaqty vıkıng tilindegi Vinland aǵylynsha Land
of wine ( Júzim ósetin jer) degendi, al Ravenscar degen vıkıng
toponımi aǵylynsha Ravens Rock (Quzǵyn jartasy) degendi, sol
sııaqty vıkıngshe Torshavn aǵylynsha Thor’s habour (Tor
shyǵanaǵy) degen uǵymdy bildiredi. Sonymen qatar, búgingi
aǵylshyn tilinde qoldanysta júrgen Thursday (Tordyń kúni nemese
Beısembi), husband (kúıeý), axle (os), crook (ıin), raft (sýda
transport retinde paıdalanylatyn sal), knife (pyshaq), plough
(soqa), leather (teri), window (tereze), berserk (jaýynger), bylaw
(zańnama), thorp (selo), skerry (jartasty aral), Hell (Tozaq),
Norman (Norman) jáne ransack (tonaý) degen sózderdiń barlyǵy da
kóne aǵylshyn tiline baıyrǵy skandınavııalyq vıkıngderdiń tól
tilinen, ıaǵnı norman tilinen qabyldanǵan kirme sózder ekeni kúmán
týdyrmaıdy. Ol ol ma, baıyrǵy vıkıngderdiń norman tili
soltústiktegi búgingi Ulybrtanııaǵa qaraıtyn Orkneı jáne
Shetland araldarynda turatyn halyqtardyń ana tili bolyp
ketkeni de shyndyqtan alys emes.
Dál osy arada Shotlandııanyń soltústiginde, ıaǵnı Atlant
muhıtynda ornalasqan Orkneı (Orkney) jáne Shetland (Shetland)
araldarynyń jergilikti tól atýlaryna qatysty myna bir
etımologııalyq jaıtty da aıta ketýdiń orny bar.
Másele bul jerde álgi ataýlardyń túrki sózderine jaqyndyǵy
týraly bolyp otyr. Syrttaı qaraǵanda, ondaı jaqyndyq birden
baıqalmaıdy da. Alaıda álgi ataýlardyń etımologııasyna
tereńirek úńilsek, bul jaqyndyqtyń qısyny bar ekenin joqqa
shyǵarýǵa bolmaıdy. Máselen, Orkneı araldarynyń ekinshi ataýy -
Orkney-Jar (Orkneı-jar). Olaı bolatyn sebebi tómende kórsetilgen
sýrette aıqyn kórinip turǵandaı, bul araldardyń teńizge tıip
turǵan jıegi tik jartastar ekeni kózge uryp tur. Demek, este joq
eski zamandardaǵy vkıngderdiń baıyrǵy tilindegi jar degen uǵym
men óz tilimizdegi jar, jartas degen uǵymdardyń túpki tórkini
birdeı bolǵany ǵoı. Týra osyndaı etımologııalyq uqsastyq
Shetland (Shetland) degen aral ataýynyń quramyndaǵy shet degen
sóz ben óz tilimizdegi shet degen sózdiń eki tilde de shalǵaı degen
uǵymdy bildiretindiginen de aıqyn kórinip tur. Sosyn, bir emes, eki
araldyń vıkınshge ataýlarynyń tól tilimizdegi jar jáne shet
degen sózderimen aıtylýy jaǵynan da, jazylýy jaǵynan da sáıkes
kelýi – óte sırek kezdesetin qubylys.
Árıne, kózge uryp turǵan mundaı uqsastyqty kezdoısoqtyq
deýge bola qoımas. Sosyn, mundaı uqsastyqtar ádette tek jalǵyz
býyndy sózderde ǵana kezdesedi. Alaıda, bizder álgindeı
uqsastyqtardy kóp býyndy sózderden de aıqyn baıqadyq.
Máselen, túrki tilderindegi tis, til, bel, beldik, elik, jer ógiz, sor
(ay, muń), dala, abad degen sózder men týra sol uǵymdardy
bildiretin, aǵylshyn jáne skandınavııa tilderindegi tooth, teeth,
belt/betle/balte, elk/elg, earth/jord, ox/okse, sour/sorg/sur, dale/dal,
abade/abode sııaqty sózderdiń dálme-dál nemese aýyspaly
metonımııalyq balamalarynyń óte uqsas ekeni kózge uryp tur.
Cosyn, qazaq tilinde tis degen sóz ben aǵylshyn tilindegi dál sol
uǵymdy bildiretin tooth nemese skandınavııa tilderindegi tan/tand
degen sózderdiń uqsastyǵy kúmán týdyrmaıdy. Sol sııaqty til
degen sóz ben sol uǵymdy bildiretin tongue degen aǵylshyn sóziniń
arasynda tikeleı uqsastyq bolmaǵanymen, anatomııalyq turǵydan
tildiń tańdaımen japsarlas ekenin joqqa shyǵarý múmkin emes.
Sosyn, aǵylshyn tiliniń tongue degen sózi men qazaq tilindegi
tańdaı degen sózdiń etımoloııalyq jaqyndyǵy da kózge uryp tur.
Osyndaı jaqyndyqtar ózge sózderden de aıqyn baıqalady.
Mysaly, shved tilindegi Ake degen adam esimi qazaq tilindegi áke
degen sózben jáne eski norman tilindegi Aki (áke) degen uǵymmen
tektes. Sol sııaqty shved tilindegi Arne degen kisi esimi baıyrǵy
norman tilindegi Qrn, ıaǵnı ‘qyran’degen sózden tamyr tartady. Sol
sııaqty baıyrǵy norman tilinen shved tiline engen Hakan (joǵary
mártebeli) degen uǵymdy bildiretin adam esimi óz tilimizdegi qaǵan
degen joǵary laýazymdy qolbasshyǵa tıesili uǵymdy bildiredi
[20].
Sosyn, osy tusta baıyrǵy vıkıng tili men túrki tilderiniń
arasyndaǵy keıbir uqsastyq osy tilderdiń eski jazý úlgileriniń
arasynda da, atap aıtqanda, olrdyń rýnıkalyq jazý úlgileriniń,
ıaǵnı álippeleriniń arasynda da bar ekenin erekshe atap ótken
lazym.
Lıngvıstıkalyq zertteýler vıkıngderdiń mádenıeti,
áleýmettik qurylymdary jáne tarıhy jaıly ǵana emes, olardyń
ózge halyqtarmen qalyptastyrǵan mádenı baılanystary týraly
da, saýda-sattyq qarym-qatynastar ornatý úshin jasaǵan
joryqtary nemese shet ederdegi meken-jaılary týraly da qomaqty
aqparat beredi. Baıyrǵy vıkıngderdiń qarym-qatynastary
jóninde, ásirese búgingi shved, norveg, dat, faros jáne ısland
tilderinen anyq baıqalady. Alaıda slavıan tilderine baıyrǵy
vıkıngderdiń tili aıtarlyqtaı yqpal ete qoımaǵan. Sebebi
vıkıngderdiń belsendi yqpaly Shyǵys Eýropa elderinen góri Batys
Eýropa ederinde óte basym bolǵan. Onyń ústine, skandınavııalyq
jazba derek kózderiniń kópshiligi vıkıng dáýirinde norvegter
otarlaǵan Islandııa tarapynan kóbirek taraǵan. Sondyqtan da
vıkıng dáýirindegi norvegter týraly jazba aqparat shvedter týraly
aqparattan basymdaý keledi. Munyń bir dáleli vıkıng dáýirindegi
normandyqtardyń myńdap sanalatyn qulpytasqa bádizdelgen
rýnıkalyq jazýlarynan da anyq baıqalady. Sosyn, vıkıngder
qoldanǵan rýnıkalyq jazý tili 15-ǵasyrǵa deıin saqtalyp kelgen.
Rýnıkalyq jazýlar bádizdelgen tastar, sonymen qatar, baıyrǵy
vıkıngderdiń Grekııaǵa, Horezmge, Ierýsalımge, Italııa jerine,
musylman álemine, Anglııaǵa jáne Shyǵys Eýropanyń ózge
aımaqtaryna jasaǵan joryqtarynan da mol habar beredi. Ondaı
jazýlar bádizdelgen qulpytastar Ulybrıtanııa men Irlandııa
arasyndaǵy Men aralynan da tabylǵan.
Vıkıngder dáýirindegi qaıtys bolǵan adamdardy jerleý
rásimderi de erekshe nazar aýdarady. Eýopa aımaǵynda vıkıng
dáýirin eske salatyn jerleý rásimderi men zırattardyń ártúrleri
kezdesedi. Olar Skandınavııada, Brıtan araldarynda, Irlandııada,
Grenlandııada, Islandııada, Farer araldarynda, Germanııada,
Baltyq aımaǵynda jáne Reseı jerinde de kezdesedi.
Jazba derekterge qaraǵanda, vıkıngderdiń jerleý rásimi
ádette teńizde oryn alǵan. Alaıda jergilikti halyqtardyń
dástúrlerine saı, qaıtys bolǵandardy olar kóbinese beıitterge
jerlegen nemese kremaııalaǵan. Máselen, Shveııada kremaııalaý
rásimi basymdaý bolsa, Danııada, kerisinshe, adyńǵy tásil jıirek
qoldanylǵan. Esesine, Norvegııada eki túrli rásimniń ekeýi de qatar
júrgen. Tómende adam jerlengen beıitterdiń keme pishindes
beıneleri óte jıi kezdesetini aıqyn kórinip tur.
Keme demekshi, vıkıngder keme jasaýdan aldyna jan salmaǵan
qas sheberler ári kásibı ustalar bolǵan. Arheologııalyq qazba
jumystary kezinde tabylǵan kólemi san-alýan vıkıng kemeleri osy
aıtylǵannyń naqty dáleli bola alady. Vıkıng kemeleri ártúrli
maqsattarǵa bola qurastyrylǵan. Solardyń ishinde erekshe mánge
ıe bolǵany ‘longship’, ıaǵnı uzyn kemeler. Ondaı kemelerdiń ekinshi
ataýy – dakkar (dakkar). Olar negizinen áskerı maqsattarǵa nemese
barlaý ekspedıııalaryna arnalǵan óte jyldam ári tez burylatyn
ári jelsiz mezgilde eskektermen, al qolaıly jel turǵan kezde
jelkendermen de qozǵala alatyn kemeler bolǵan. Bul kemelerdiń
turqy uzyn ári óte súıir bolǵandyqtan taıaz sýlarda da júze alǵan.
Uzyn kemeler, ásirese, Skandınavııanyń qorǵanys flottarynda
basymdyqqa ıe bolǵan syńaıly. Sondyqtan da vıkıng kemeleri
vıkıng degen uǵymmen sınonımdes bolyp ketkendeı áser
qaldyrady. Bir sózben aıtqanda, vkıng joryqtarynyń óte sátti ári
nátıjeli bolýy álgi kemelerdiń áskerı sapasynyń myqtylyǵynan
bolǵan desek, artyq aıtqandyq emes.
Vıkıngderdiń kúndelikti ómirde transport retinde
paıdalanǵan ózge kemelerdi de jasaǵany baıqalady. Olardyń
ınnovaııalyq kemeleriniń endi biri ‘beitass’ degen ataýymen
belgili bolǵan. Onyń basty ereksheligi sol, bıik machtaǵa
ornatylǵan kólemdi jelkendermen mundaı kemeler jelge qarsy da
erkin júze alǵan. Mundaı kemelerdi, jıhangez vıkıngder ásirese,
jaǵadan qashyqtaý, ıaǵnı tereń jerlerge ıakor tastaǵan soǵys
kemeleriniń ekıpajdary men jaýyngerlerin jáne qajet júkterin
jaǵalaýǵa jetkizý úshin qoldanǵan. Ádette vıkıngder mundaı
shaǵyn kemeshikterdi úlken soǵys kemelerine tıep alyp, uzaq
saparlarda ózderimen birge alyp júrgen.
Vıkıng kemeleriniń endi bir qyry dinı rásimdermen tikeleı
baılanysty. Óıtkeni vıkıngderdiń kósemderi men áleýmetttik
statýsy bıik tulǵalary ómirden óte qalsa, aldymen marqumdardy
keme ishine jerlep, sodan soń álgi kemelerdiń ústine qorǵandar
turǵyzylatyn bolǵan. Máselen, Norvegııa jerindegi Osoberg jáne
Gokstad qorǵandarynyń ishinen norveg arheologtary adamdar
jerlengen vıkıng kemelerin ǵana emes, sol adamdarǵa arnap
qurbandyqqa shalǵan jylqylardyń da qańqa súıekterin, sol
sııaqty marqumdarǵa tán qundy buıymdardy, atap aıtqanda,
marqumdardyń qarý-jaraqtaryn jáne olardyń kózi tiri kezinde
paıdalanǵan ózge buıymdaryn da qazyp alǵan.
Soǵys kemelerimen qatar vıkıngder beıbit maqsatqa qajet
ózge de kemelerdiń túrlerin jasaı bilgen. Máselen, knarr dep
atalatyn keme negizinen saýda-sattyq úshin aýadaı qajet júk
tasıtyn keme bolǵan. Ondaı keme soǵys kemesine qaraǵanda turqy áldeqaıda qysqa ári
syıymdylyǵy joǵary, demek, qomaqty júk nemese adam tasýǵa
yńǵaıly ekeni kórinip tur.
Mundaı baıyrǵy vıkıng kemeleri bul kúnde qaıta jóndeýden
ótkizilip, solarǵa arnalǵan Norvegııa, Danııa jáne Shveııa
memleketteriniń astanalaryndaǵy nemese ózge memleketterdegi
arnaıy mýzeılerde saqtalýda.
Skandınavııada qoınaýynda, sondaı-aq adam jáne vıkıng
kemeleri jerlengen qorǵandar kóptep kezdesedi.
Eń tańdanarlyǵy joǵaryda atalǵan qorǵandar Sibirdegi
Hakasııa jerindegi nemese Altaı aımaǵyndaǵy Berel sekildi
qorǵandar tobynan nemese elimizdiń ońtústigindegi Alataý eteginde
ornalasqan baıyrǵy saq qorǵandarynan eshbir aınymaıdy.
Skandınavııa qorǵandarynyń uzyn sany 100 myńǵa jýyq bolsa,
tóńkerilgen tabaq sııaqty bul qorǵandar Eýopanyń kóptegen
elderinde, atap aıtqanda, Germanııada, Shveııada, Danııada,
Shotlandııada, Orkneı araldarynda, Islandııada, Grenlandııada,
Latvııada, Estonııada, Ýkraınada jáne Reseıde de kezdesedi.
Kórip otyrǵanymyzdaı, keme jasaý óneri - vıkıng
mádenıetiniń ajyramas ári eń qundy bóligi. Kemeler teńiz
jaǵalaýlaryn meken etken álgi halyqtardyń kúndelikti ómirindegi
kólik quraly ǵana emes, joǵaryda atalyp ótkendeı, dinı jerleý
rásimderiniń de obektisi. Vıkıngder teńiz saparlary men
jaýgershilik mıssııalaryn da, jańa jerlerdi barlap qaıtý úshin de,
alys-jaqyn eldermen qarym-qatynas jasap, saýda-sattyqty
damytý úshin de, qonys aýdarý úshin de sol kemelerdi keńinen
paıdalanǵan.
Vıkıngderdiń dástúrli baspanalary da erekshe nazar
aýdarady. Ádette olar “long house”
(‘uzyn úı’) dep atalatyn aǵashtan, tastan nemese shymnan jasalǵan
ári tóńkerilgen keme sııaqty kólbeý baspanalarda ómir súrgen.
Ondaı úılerde terezeler bolmaǵandyqtan úıdi jyltatyn ottyń
tútini syrtqa úı tóbesindegi arnaıy oılastyrǵan oıyq tesikten
ǵana shyǵatyn bolǵan. Qys qatty bolatyndyqtan ondaı úılerdiń
qabyrǵalary ádette óte qalyń bolǵan. Jylýdy ustaý úshin ondaı
úılerdiń qabyrǵalaryna ań terileri men qalyń kilemder ilinetin
bolǵan. Úı jıhazdary óte qarapaıym ári jupyny bolǵan.
Uıyqtaıtyn bólmelerde tósenish retinde, negizinen, maldyń
terileri paıdalanylǵan. Uzaq qysta áıelder as bólmedegi negizgi
sharýasynan bólek bala-shaǵasyn baǵyp-qaǵýmen, jip ıirip, mata
toqyp, kıim tigýmen aınalysqan. Sondyqtan da, mata nemese kilem
toqıtyn órmek ár úıdiń ajyramas bóligi bolǵan. Bir úıde ata-
ájelerinen bastap kúlli otbasy bala-shaǵalary men nemere-
shóberelerine deıin birge turǵan. Jumystan bos ýaqyttarynda
vıkıngder ań nemese balyq aýlaǵan, ermek úshin ara-tura shańǵy
nemese konkı tepken. Er adamdardyń negizigi jumysy qol
ónerimen, keme jasaýmen, uzaqqa sozylatyn qysqy maýsymǵa mol
otyn qoryn daıarlaý, jer óńdeý jáne mal ósirý sekildi kúndelikti
turmys tirshiliktermen aınalysqan.
Vıkıngderdiń qoǵamy ekonomıkalyq-áleýmettik turǵydan,
Thrals, Karls jáne Jarls dep atalatyn úsh taptan turǵan. Bul
aqparattyń qaınar kózi baıyrǵy ıslandııalyq Edda eposy bolsa,
muny arheolgııa ǵylymynyń nátıjeleri de qýattaıdy.
Thrals dep atalytyn aldyńǵy áleýmettik toptaǵylar negizinen
qoǵamnyń tórtten birin quraıtyn eń kedeı jáne áleýmettik statýsy
eń tómen quldar men jalshylar bolǵan. Sebebi qul ıelenýshilik
vıkıng dáýirinde óte mańyzdy rol atqarǵan. Basqasha aıtqanda,
jalshy quldar kúndelikti turmysta da, úlkendi-kishili qurylystar
salý úshin de, saýda-sattyq úshin de, bir sózben aıtqanda,
ekonomıkanyń qozǵaýshy kúshi retinde aýadaı qajet boǵan. Bul
áleýmettik klass sońǵy eki toptyń fermalarynda ǵana emes, úı
sharýashylyǵynda da jalshylyq etken. Sondaı-aq, olar qamaldar
turǵyzý úshin de, jol salyp, kanaldar qazý úshin de, qorǵandar
turǵyzý úshin de, kez kelgen qara jumysty atqarý úshin de qajet
bolǵan. Sosyn, vıkıngder Eýropa elderine jasaǵan basqynshylyq
saparlarynyń sońynda jergilikti adamdary ádeıi tutqyndap,
kemelerine tıep alyp, olardy óz elinde jappaı quldyqqa jekken
nemese olardy arabtarǵa quldyqqa satyp jiberetin bolǵan.
Karls dep atalatyn ekinshi toptaǵylar negizinen erkin
sharýalar bolǵan. Olardyń jekemenshik fermalary, jerleri jáne
maldary bolǵandyqtan kúndelikti ómirde olar da jer jyrtý, sıyr
saýý, úı salý úshin quldar men kedeı jalshylardy keńinen
paıdalanǵan.
Vıkıng qoǵamynyń arıstokrattary Jarls dep atalatyn baı-
baqýatty úshinshi toptyń ókideri bolǵan. Olardyń ıeliginde iri
fermalary men joǵaryda atalǵan uzyn úıleri, jylqylary jáne
kóptegen quldary bolǵan. Bul toptaǵylar negizinen ákimshilk
qyzmette, saıasatta jáne ań aýlap, sportpen shuǵyldanǵan, serýen
quryp nemese ózderimen teńdes baılarmen qarym-qatynas jasap,
shet elderge shyǵyp, ekspedıııalarǵa qatysqan. Bul topqa kiretin
arıstokrattar qaıtys bola qalsa, olarmen birge qaramaǵyndaǵy
quldary da qurbandyqqa birge shalynyp, qojaıyndarymen birge
jerlengen. Munyń dáleli arheologııalyq qazba jumystarynyń
nátıjesinen anyq baıqalady.
Joǵarydaǵylardy qoryta kele, baıyrǵy skandınavııalyq
vıkınder dáýirine qatysty derek kózderin jınaqtap aıtar bolsaq,
olardyń ishinde jazba derekterine jatatyn enıklopedııalyq
málimetterden bastap, aǵylshyn, nemis, franýz, orys tilderinde
jaryq kórgen ǵylymı-tanymdyq zertteýler de, vıkıng dáýirin
beıneleıtin epostar men ańyz-qısalar da, jer-sý ataýlary
(toponımder) nemese kisi esimderi de, arheologııalyq artıfaktiler
de, lıngvıstıkalyq aıǵaqtar da, vıkıngderdiń genealogııasy da,
vkıng kemeleri beınelengen petroglıfter de, olardyń joryqtary
men saýda-sattyq joldarynyń kartalary da, baıyrǵy baspanalary
da, kásibi de, sol sııaqty genetıkalyq materıaldar de qamtylǵan.
Silteme jasalǵan ádebıettiń tizimi:
1. Wikipedia (Free Encyclopeda)
2. Vıkıpedııa (Internet enıklopedııa)
3. Regis Boyer. Les Vikings. Histoire et Civlisation, 2004; Rejı Býaıe.
Vıkıngı. Istorııa ı ıvılızaııa. Sankt-Peterbýrg, Izdatelsvo
Evrazııa.2014.
4. Gwyn Jones. A History of the Vikings. Oxford University Press”,
1968.
5. Robert Ferguson “The Vikings. A History”.
6. John Haywood.Northmen. The Viking Saga 793 – 1241 AD; «The
Penguin Hstorical Atlas of the Vikings».
7. Lebedev G.S. «Epoha vıkıngov v Severnoı Evrope ı na Rýsı»
8.Rosalind Kerven.“Viking Myths & Sagas”; Jane Smiley. “The Sagas
of the Icelanders”
9. Lars Brownworth. “The Sea Wolves: A History of the Vikings” .
10 Neil Oliver. “TheVikings”; “A History of Ancient Britain”; “A
History of Scotland”.
11. Thomas Williams “Viking Britain: A History”.
12.Snorri Sturluson. The Prose Edda: Norse Mythology.
13. Davidson H. Myths and symbols in Pagan Europe.
14. Else Roesdahl. The Vikings. Penguin books, 2016.
15. Thor Heyerdahl. The Search for Odin.
16. Snorri Sturluson “The History of the kings of Norway”.
17. Vibeke Roggen. Thor Heyerdal’s Search for Odin. Pengguin books,
2016.
18.Valıhanov Ch.Ch. Sobranıe sochınenıı v pıatı tomah. Alma-Ata,
1961. E.1. S.483-484.
19. Ahmet Toqtabaı. «Túrki halyqtarynyń jylqy mádenıeti».
«Ǵylym» aspasy. Astana, 2015.
20. The Vking Rune. Swedish names: Top 100 Popular Names in Sweden
