Sońǵy kúnderi ınternettiń qazaqtildi segmentinde sálemdesýge baılanysty daý qyzǵan. Dáris berýshi múdáris Qabylbek Álipbaıulynyń bir jyl buryn áleýmettik jelide taraǵan vıdeosy keshe aıtylǵan sózdiń jańǵyryǵyndaı qyzý talqy týdyrdy.
Onda múdáris «sálemetsiz be» dep amandasýdy qoıý kerek degen usynys aıtady. Oǵan eshkim mindettelmese de, qoldanýshylar arasynda bul usynyspen kelisetinder de, kelispeıtinder bar. Mundaıda bir jyl burynǵy vıdeonyń qaıtadan taraý tórkinin izdeý artyq. Jýrnalıster slenginde mundaıdy «konserv» ataıdy. Sondyqtan aýyq-aýyq daý týdyratyn «konservidegi» sálem máselesine oraı mádenıettanýshy Berdaly Ospannyń maqalasy qaıyra oqyrman nazaryna usynylyp otyr.
Qazaqtardyń baıyrǵy ómiri jıi kóship-qonýdy talap etetin mal sharýashylyǵymen tyǵyz baılanysty bolǵan. Bul jaǵdaı kóptegen salttardyń erkin qalyptasýynyń paıda bolýyna jaǵdaı týdyrdy. Osyndaı salttardyń eń bastysy amandasý. Sózdiń ózi aıtyp turǵandaı adamnyń aman-esendigin, deniniń saýlyǵyn bilý ári tilektestik bildirý.
EŃ BASTY AMANDASÝ
Qazaq ultynyń ózindik tól amandasý ádet-ǵurpynda úlken kisimen «Armysyz», jasy kishimen «Armysyń» dep amandasady. «Armysyz» dep amandasqan adamǵa «Barmysyz», «Barmysyń» dep jaýap qaıtarylady.
Bulaı amandasýdyń túp-tórkini on birinshi ǵasyrda ómir súrgen tereń bilikti babamyz, ǵalym Mahmut Qashqarı «Túrki sózdiginde» jazylǵan. «AR» sózin keltirgen. Sondyqtan da baıyrǵy zamannan beri «Armysyz», «Armysyń» dep amandasýdyń arǵy jaǵynda «Aryń taza ma ma, eshkimniń ala jibin attaǵan joqsyń ba» degen suraq tur. Oǵan «Barmysyz», «Barmysyń» dep, «Ózińniń de aryń taza ma, eshkimniń ala jibin attaǵan joqsyń ba» dep suraqpen jaýap qaıtarylyp otyrǵan.
Aqyn Ádilbek Qaba «Armysyń!» atty óleńinde ultymyzdyń ǵasyrlar boıy aınymaı kele jatqan kózqarasyn anyq bildirgen:
Armysyńdar, qazaǵym! Ar ma? Ar ma?
Sen – adamsyń, aq, adal, kóńiliń barda.
Tarazyǵa tússe eger Ar menen Jan,
Ardy saqta, keýdemnen janymdy al da!
ÁIEL ADAMDARMEN AMANDASÝ
Jasy úlken er adamdar ózderimen qatarlas áıel adamdarǵa: «Qalaısyz, báıbishe, otaǵasy, bala-shaǵa aman-esen be?», boıjetken qyzdarǵa: «Aınalaıyn, amansyń ba?», qurmetpen sálem salyp amandasqan kelinshekterge, «Jaqsymysyń kelin, baqytty bol, ul tap» dep jyly tilek tileı otyryp amandasqan.
Qazaqtar ózi qatarly adamǵa, dosy, qurbysyna «Arma» dep amandasady. Mysaly «Qyz Jibek» jyrynda Bekejan Jibekke bylaı dep amandasady:
Aıtamyn, aıt degennen arma, Jibek,
Botasy ólgen túıedeı zarla Jibek.
Ketkeli jaman jaryń kóp jyl boldy,
Habary sol jezdemniń bar ma, Jibek!
Osylaı amandasýdyń ǵasyrlardan beri jalǵasyn taýyp kele jatqany qazaq jazýshylarynyń shyǵarmalarynda da kórinis tapty. Ilııas Esenberlınniń «Qahar» atty tarıhı romanynda «Armysyz» dep amandasý han saraıy men kópshilik arasynda keń taraǵany naqty sýrettelgen:
«Han keńes saraıyna kirip kelgende, úıdegi ámir, sultan, bek, hákimder tegis túregelip, ıilip sálem berdi.
– Armysyń, bek-zadalar? – dep han esik aldynda sál kidirdi.
– Barsyz ba, han ıemiz? – dep úıdegiler basyn burynǵydan da ıe tústi».
Armysyz, Armysyzdar dep amandasý kópshilik arasynda da keń taraǵan:
«Erteýilder bastyǵy alyp kelgenderiniń kim ekenin túsindirgenshe Baıtabyn:
– Iapyrmaý, mynaý Aqbóken emes pe? – dep daýystap jiberdi.
Qyz da tanydy.
– Baıtabynsyń ba? – Ol endi ózgelerge ıile sálem berdi, –armysyzdar, aǵalar?
Jolaman jaýap qaıtardy.
– Barsyń ba, qaraǵym».
Osylaısha bizdiń dana babalarymyz «Armysyz», «Armysyń» dep amandasý arqyly, tek ary taza adamdar ǵana elin damyǵan órkenıettiń bıigine jetkize alady degen túsinikti asyl mura retinde urpaqtaryna rýhanı amanat etip qaldyrdy.
JAǴDAIǴA BAILANYSTY AMANDASÝ
Halyq arasynda kúndelikti jaǵdaıǵa qaraı amandasýdyń basqa da úlgileri kóp. Qazaq ultynyń bolmysyn tereńinen zerttep kópshilikpen bólisýge búkil sanaly ómirin baǵyshtaǵan Aqseleý Seıdimbek «Qazaq álemi» kitabynda bylaı dep jazǵan:
«Qazaq amandyq-saýlyq bilisýge aıyryqsha mán berip, jónimen sálemdesýdi yrym kóretin bolǵan. Máselen, mal jaıyp júrgen malshyǵa esendeskende «Jaıar kóbeısin!», «Óris shúıgin bolsyn!», «Óris keń bolsyn!» – degendeı tilek bildire til qatady. Mundaı tilekke «Aıtsyn!», «Aıtqanyń kelsin», dep jaýap berip, ári qaraı jón surasyp ketetin bolǵan. Sol sııaqty, mal sýaryp tursa «Sýarar kóbeısin!», kóshke kezdesse «Kósh kólikti bolsyn!», jolaýshyǵa kezdesse «Sapar oń bolsyn!», bas qosqan ortaǵa tap bolsa «Orta tolsyn!», mal soıyp jatsa «Soıar kóbeısin!», Soǵym shúıgin bolsyn!», shóp shaýyp, qı oıyp nemese basqa jumys jasap jatsa «Eńbek berekeli bolsyn!», kıiz basyp jatsa «Basar kóbeısin!», «Eńbek zeınetti bolsyn!», qoı qyrqyp jatsa «Qyrqym kóbeısin!», ólik ústinde kezikse «Qazanyń artynyń qaıyryn bersin!», keshtetip úıge kirse «Kesh jaryq!», bala týǵan úıge kirse «Náresteniń baýy berik bolsyn!», aýyl jańa qonyp jatsa «Qonys qutty bolsyn!» t.b. degendeı tilekter aıtysyp amandasý túrleri qalyptasqan. Tipten, tanymaıtyn adamnan jón surasqanda «Kimsiń dep dúńk etkizbeı, «Tanymadyq qoı» dep sypaıylap til qatqan».
«Kesh jaryq!» degenge uıqastyra «Eshkiń aryq!»dep jaýap berý qazaqtyń basty isi mal sharýashylyǵy ekenin dáleldeıdi. Bir qyzyǵy bulaı amandasý qazirgi kúnde tipti qalada da saqtalǵan. «Qaıyrly tań! Qaıyrly kún! Qaıyrly kesh!» dep amandasýlarǵa sol kúıinde jaýap berip amandasady.
Qazirgi kezde ózimizdiń ulttyq amandasýymyz «Armysyz» dep amandasýǵa «Barmysyz» dep jaýap berý úrdisi úlkender men jastar arasynda, ásirese teledıdardan da kóptep estilip jatqany qýantady.
Oǵan qosa er adamdar «Salamatsyz ba», áıel adamdar «Sálemetsiz be» dep aıtý úlgisi de bar. Arab tilinde Assalamaǵaleıkým dep amandasý, oǵan Ýaleıkúmsálem, dep jaýap berý, qazaq dalasyna din taratýshylarmen birge keldi.
Osylaısha bizdiń dana babalarymyz «Armysyz», «Armysyń» dep amandasý arqyly, tek ary taza adamdar ǵana elin damyǵan órkenıettiń bıigine jetkize alady degen túsinikti asyl mura retinde urpaqtaryna qaldyra bildi.
Búgingi álem órkenıetinen qalmaıyq dep tyrysyp jatqan zamanda uzyn, shubalańqy sózden góri qysqa da nusqa «Armysyz», «Barmysyń» óte zamanaýı ekeni sósiz. Jáne eń bastysy ózimizdiń osy ulttyq amandasýymyzdy paıdalaǵanymyz durys.
Basqa ulttar óz ana tilinde amandasady. Qazaq ta kóshten qalmaýy tıis.
Berdaly Ospan
