Soŋǧy künderı internettıŋ qazaqtıldı segmentınde sälemdesuge bailanysty dau qyzǧan. Därıs beruşı müdärıs Qabylbek Älıpbaiūlynyŋ bır jyl būryn äleumettık jelıde taraǧan videosy keşe aitylǧan sözdıŋ jaŋǧyryǧyndai qyzu talqy tudyrdy.
Onda müdärıs «sälemetsız be» dep amandasudy qoiu kerek degen ūsynys aitady. Oǧan eşkım mındettelmese de, qoldanuşylar arasynda būl ūsynyspen kelısetınder de, kelıspeitınder bar. Mūndaida bır jyl būrynǧy videonyŋ qaitadan tarau törkının ızdeu artyq. Jurnalister slengınde mūndaidy «konserv» ataidy. Sondyqtan auyq-auyq dau tudyratyn «konservıdegı» sälem mäselesıne orai mädeniettanuşy Berdaly Ospannyŋ maqalasy qaiyra oqyrman nazaryna ūsynylyp otyr.
Qazaqtardyŋ baiyrǧy ömırı jiı köşıp-qonudy talap etetın mal şaruaşylyǧymen tyǧyz bailanysty bolǧan. Būl jaǧdai köptegen salttardyŋ erkın qalyptasuynyŋ paida boluyna jaǧdai tudyrdy. Osyndai salttardyŋ eŋ bastysy amandasu. Sözdıŋ özı aityp tūrǧandai adamnyŋ aman-esendıgın, denınıŋ saulyǧyn bılu ärı tılektestık bıldıru.
EŊ BASTY AMANDASU
Qazaq ūltynyŋ özındık töl amandasu ädet-ǧūrpynda ülken kısımen «Armysyz», jasy kışımen «Armysyŋ» dep amandasady. «Armysyz» dep amandasqan adamǧa «Barmysyz», «Barmysyŋ» dep jauap qaitarylady.
Būlai amandasudyŋ tüp-törkını on bırınşı ǧasyrda ömır sürgen tereŋ bılıktı babamyz, ǧalym Mahmūt Qaşqari «Türkı sözdıgınde» jazylǧan. «AR» sözın keltırgen. Sondyqtan da baiyrǧy zamannan berı «Armysyz», «Armysyŋ» dep amandasudyŋ arǧy jaǧynda «Aryŋ taza ma ma, eşkımnıŋ ala jıbın attaǧan joqsyŋ ba» degen sūraq tūr. Oǧan «Barmysyz», «Barmysyŋ» dep, «Özıŋnıŋ de aryŋ taza ma, eşkımnıŋ ala jıbın attaǧan joqsyŋ ba» dep sūraqpen jauap qaitarylyp otyrǧan.
Aqyn Ädılbek Qaba «Armysyŋ!» atty öleŋınde ūltymyzdyŋ ǧasyrlar boiy ainymai kele jatqan közqarasyn anyq bıldırgen:
Armysyŋdar, qazaǧym! Ar ma? Ar ma?
Sen – adamsyŋ, aq, adal, köŋılıŋ barda.
Tarazyǧa tüsse eger Ar menen Jan,
Ardy saqta, keudemnen janymdy al da!
ÄIEL ADAMDARMEN AMANDASU
Jasy ülken er adamdar özderımen qatarlas äiel adamdarǧa: «Qalaisyz, bäibışe, otaǧasy, bala-şaǧa aman-esen be?», boijetken qyzdarǧa: «Ainalaiyn, amansyŋ ba?», qūrmetpen sälem salyp amandasqan kelınşekterge, «Jaqsymysyŋ kelın, baqytty bol, ūl tap» dep jyly tılek tılei otyryp amandasqan.
Qazaqtar özı qatarly adamǧa, dosy, qūrbysyna «Arma» dep amandasady. Mysaly «Qyz Jıbek» jyrynda Bekejan Jıbekke bylai dep amandasady:
Aitamyn, ait degennen arma, Jıbek,
Botasy ölgen tüiedei zarla Jıbek.
Ketkelı jaman jaryŋ köp jyl boldy,
Habary sol jezdemnıŋ bar ma, Jıbek!
Osylai amandasudyŋ ǧasyrlardan berı jalǧasyn tauyp kele jatqany qazaq jazuşylarynyŋ şyǧarmalarynda da körınıs tapty. Iliias Esenberlinnıŋ «Qahar» atty tarihi romanynda «Armysyz» dep amandasu han saraiy men köpşılık arasynda keŋ taraǧany naqty surettelgen:
«Han keŋes saraiyna kırıp kelgende, üidegı ämır, sūltan, bek, häkımder tegıs türegelıp, iılıp sälem berdı.
– Armysyŋ, bek-zadalar? – dep han esık aldynda säl kıdırdı.
– Barsyz ba, han iemız? – dep üidegıler basyn būrynǧydan da ie tüstı».
Armysyz, Armysyzdar dep amandasu köpşılık arasynda da keŋ taraǧan:
«Erteuılder bastyǧy alyp kelgenderınıŋ kım ekenın tüsındırgenşe Baitabyn:
– Iаpyrmau, mynau Aqböken emes pe? – dep dauystap jıberdı.
Qyz da tanydy.
– Baitabynsyŋ ba? – Ol endı özgelerge iıle sälem berdı, –armysyzdar, aǧalar?
Jolaman jauap qaitardy. – Barsyŋ ba, qaraǧym».
Osylaişa bızdıŋ dana babalarymyz «Armysyz», «Armysyŋ» dep amandasu arqyly, tek ary taza adamdar ǧana elın damyǧan örkeniettıŋ biıgıne jetkıze alady degen tüsınıktı asyl mūra retınde ūrpaqtaryna ruhani amanat etıp qaldyrdy.
JAǦDAIǦA BAILANYSTY AMANDASU
Halyq arasynda kündelıktı jaǧdaiǧa qarai amandasudyŋ basqa da ülgılerı köp. Qazaq ūltynyŋ bolmysyn tereŋınen zerttep köpşılıkpen bölısuge bükıl sanaly ömırın baǧyştaǧan Aqseleu Seidımbek «Qazaq älemı» kıtabynda bylai dep jazǧan:
«Qazaq amandyq-saulyq bılısuge aiyryqşa män berıp, jönımen sälemdesudı yrym köretın bolǧan. Mäselen, mal jaiyp jürgen malşyǧa esendeskende «Jaiar köbeisın!», «Örıs şüigın bolsyn!», «Örıs keŋ bolsyn!» – degendei tılek bıldıre tıl qatady. Mūndai tılekke «Aitsyn!», «Aitqanyŋ kelsın», dep jauap berıp, ärı qarai jön sūrasyp ketetın bolǧan. Sol siiaqty, mal suaryp tūrsa «Suarar köbeisın!», köşke kezdesse «Köş kölıktı bolsyn!», jolauşyǧa kezdesse «Sapar oŋ bolsyn!», bas qosqan ortaǧa tap bolsa «Orta tolsyn!», mal soiyp jatsa «Soiar köbeisın!», Soǧym şüigın bolsyn!», şöp şauyp, qi oiyp nemese basqa jūmys jasap jatsa «Eŋbek berekelı bolsyn!», kiız basyp jatsa «Basar köbeisın!», «Eŋbek zeinettı bolsyn!», qoi qyrqyp jatsa «Qyrqym köbeisın!», ölık üstınde kezıkse «Qazanyŋ artynyŋ qaiyryn bersın!», keştetıp üige kırse «Keş jaryq!», bala tuǧan üige kırse «Närestenıŋ bauy berık bolsyn!», auyl jaŋa qonyp jatsa «Qonys qūtty bolsyn!» t.b. degendei tılekter aitysyp amandasu türlerı qalyptasqan. Tıpten, tanymaityn adamnan jön sūrasqanda «Kımsıŋ dep düŋk etkızbei, «Tanymadyq qoi» dep sypaiylap tıl qatqan».
«Keş jaryq!» degenge ūiqastyra «Eşkıŋ aryq!»dep jauap beru qazaqtyŋ basty ısı mal şaruaşylyǧy ekenın däleldeidı. Bır qyzyǧy būlai amandasu qazırgı künde tıptı qalada da saqtalǧan. «Qaiyrly taŋ! Qaiyrly kün! Qaiyrly keş!» dep amandasularǧa sol küiınde jauap berıp amandasady.
Qazırgı kezde özımızdıŋ ūlttyq amandasuymyz «Armysyz» dep amandasuǧa «Barmysyz» dep jauap beru ürdısı ülkender men jastar arasynda, äsırese teledidardan da köptep estılıp jatqany quantady.
Oǧan qosa er adamdar «Salamatsyz ba», äiel adamdar «Sälemetsız be» dep aitu ülgısı de bar. Arab tılınde Assalamaǧaleikum dep amandasu, oǧan Ualeikümsälem, dep jauap beru, qazaq dalasyna dın taratuşylarmen bırge keldı.
Osylaişa bızdıŋ dana babalarymyz «Armysyz», «Armysyŋ» dep amandasu arqyly, tek ary taza adamdar ǧana elın damyǧan örkeniettıŋ biıgıne jetkıze alady degen tüsınıktı asyl mūra retınde ūrpaqtaryna qaldyra bıldı.
Bügıngı älem örkenietınen qalmaiyq dep tyrysyp jatqan zamanda ūzyn, şūbalaŋqy sözden görı qysqa da nūsqa «Armysyz», «Barmysyŋ» öte zamanaui ekenı sösız. Jäne eŋ bastysy özımızdıŋ osy ūlttyq amandasuymyzdy paidalaǧanymyz dūrys.
Basqa ūlttar öz ana tılınde amandasady. Qazaq ta köşten qalmauy tiıs.
Berdaly Ospan
