سوڭعى كۇندەرى ينتەرنەتتىڭ قازاقتىلدى سەگمەنتىندە سالەمدەسۋگە بايلانىستى داۋ قىزعان. ءدارىس بەرۋشى ءمۇدارىس قابىلبەك ءالىپبايۇلىنىڭ ءبىر جىل بۇرىن الەۋمەتتىك جەلىدە تاراعان ۆيدەوسى كەشە ايتىلعان ءسوزدىڭ جاڭعىرىعىنداي قىزۋ تالقى تۋدىردى.
وندا ءمۇدارىس «سالەمەتسىز بە» دەپ امانداسۋدى قويۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىس ايتادى. وعان ەشكىم مىندەتتەلمەسە دە، قولدانۋشىلار اراسىندا بۇل ۇسىنىسپەن كەلىسەتىندەر دە، كەلىسپەيتىندەر بار. مۇندايدا ءبىر جىل بۇرىنعى ۆيدەونىڭ قايتادان تاراۋ توركىنىن ىزدەۋ ارتىق. جۋرناليستەر سلەنگىندە مۇندايدى «كونسەرۆ» اتايدى. سوندىقتان اۋىق-اۋىق داۋ تۋدىراتىن «كونسەرۆىدەگى» سالەم ماسەلەسىنە وراي مادەنيەتتانۋشى بەردالى وسپاننىڭ ماقالاسى قايىرا وقىرمان نازارىنا ۇسىنىلىپ وتىر.
قازاقتاردىڭ بايىرعى ءومىرى ءجيى كوشىپ-قونۋدى تالاپ ەتەتىن مال شارۋاشىلىعىمەن تىعىز بايلانىستى بولعان. بۇل جاعداي كوپتەگەن سالتتاردىڭ ەركىن قالىپتاسۋىنىڭ پايدا بولۋىنا جاعداي تۋدىردى. وسىنداي سالتتاردىڭ ەڭ باستىسى امانداسۋ. ءسوزدىڭ ءوزى ايتىپ تۇرعانداي ادامنىڭ امان-ەسەندىگىن، دەنىنىڭ ساۋلىعىن ءبىلۋ ءارى تىلەكتەستىك ءبىلدىرۋ.
ەڭ باستى امانداسۋ
قازاق ۇلتىنىڭ وزىندىك ءتول امانداسۋ ادەت-عۇرپىندا ۇلكەن كىسىمەن «ارمىسىز»، جاسى كىشىمەن «ارمىسىڭ» دەپ امانداسادى. «ارمىسىز» دەپ امانداسقان ادامعا «بارمىسىز»، «بارمىسىڭ» دەپ جاۋاپ قايتارىلادى.
بۇلاي امانداسۋدىڭ ءتۇپ-توركىنى ون ءبىرىنشى عاسىردا ءومىر سۇرگەن تەرەڭ بىلىكتى بابامىز، عالىم ماحمۇت قاشقاري «تۇركى سوزدىگىندە» جازىلعان. «ار» ءسوزىن كەلتىرگەن. سوندىقتان دا بايىرعى زاماننان بەرى «ارمىسىز»، «ارمىسىڭ» دەپ امانداسۋدىڭ ارعى جاعىندا «ارىڭ تازا ما ما، ەشكىمنىڭ الا ءجىبىن اتتاعان جوقسىڭ با» دەگەن سۇراق تۇر. وعان «بارمىسىز»، «بارمىسىڭ» دەپ، «ءوزىڭنىڭ دە ارىڭ تازا ما، ەشكىمنىڭ الا ءجىبىن اتتاعان جوقسىڭ با» دەپ سۇراقپەن جاۋاپ قايتارىلىپ وتىرعان.
اقىن ادىلبەك قابا «ارمىسىڭ!» اتتى ولەڭىندە ۇلتىمىزدىڭ عاسىرلار بويى اينىماي كەلە جاتقان كوزقاراسىن انىق بىلدىرگەن:
ارمىسىڭدار، قازاعىم! ار ما؟ ار ما؟
سەن – ادامسىڭ، اق، ادال، كوڭىلىڭ باردا.
تارازىعا تۇسسە ەگەر ار مەنەن جان،
اردى ساقتا، كەۋدەمنەن جانىمدى ال دا!
ايەل ادامدارمەن امانداسۋ
جاسى ۇلكەن ەر ادامدار وزدەرىمەن قاتارلاس ايەل ادامدارعا: «قالايسىز، بايبىشە، وتاعاسى، بالا-شاعا امان-ەسەن بە؟»، بويجەتكەن قىزدارعا: «اينالايىن، امانسىڭ با؟»، قۇرمەتپەن سالەم سالىپ امانداسقان كەلىنشەكتەرگە، «جاقسىمىسىڭ كەلىن، باقىتتى بول، ۇل تاپ» دەپ جىلى تىلەك تىلەي وتىرىپ امانداسقان.
قازاقتار ءوزى قاتارلى ادامعا، دوسى، قۇربىسىنا «ارما» دەپ امانداسادى. مىسالى «قىز جىبەك» جىرىندا بەكەجان جىبەككە بىلاي دەپ امانداسادى:
ايتامىن، ايت دەگەننەن ارما، جىبەك،
بوتاسى ولگەن تۇيەدەي زارلا جىبەك.
كەتكەلى جامان جارىڭ كوپ جىل بولدى،
حابارى سول جەزدەمنىڭ بار ما، جىبەك!
وسىلاي امانداسۋدىڭ عاسىرلاردان بەرى جالعاسىن تاۋىپ كەلە جاتقانى قازاق جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىندا دا كورىنىس تاپتى. ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ «قاھار» اتتى تاريحي رومانىندا «ارمىسىز» دەپ امانداسۋ حان سارايى مەن كوپشىلىك اراسىندا كەڭ تاراعانى ناقتى سۋرەتتەلگەن:
«حان كەڭەس سارايىنا كىرىپ كەلگەندە، ۇيدەگى ءامىر، سۇلتان، بەك، حاكىمدەر تەگىس تۇرەگەلىپ، ءيىلىپ سالەم بەردى.
– ارمىسىڭ، بەك-زادالار؟ – دەپ حان ەسىك الدىندا ءسال كىدىردى.
– بارسىز با، حان يەمىز؟ – دەپ ۇيدەگىلەر باسىن بۇرىنعىدان دا يە ءتۇستى».
ارمىسىز، ارمىسىزدار دەپ امانداسۋ كوپشىلىك اراسىندا دا كەڭ تاراعان:
«ەرتەۋىلدەر باستىعى الىپ كەلگەندەرىنىڭ كىم ەكەنىن تۇسىندىرگەنشە بايتابىن:
– ياپىرماۋ، مىناۋ اقبوكەن ەمەس پە؟ – دەپ داۋىستاپ جىبەردى.
قىز دا تانىدى.
– بايتابىنسىڭ با؟ – ول ەندى وزگەلەرگە يىلە سالەم بەردى، –ارمىسىزدار، اعالار؟
جولامان جاۋاپ قايتاردى.
– بارسىڭ با، قاراعىم».
وسىلايشا ءبىزدىڭ دانا بابالارىمىز «ارمىسىز»، «ارمىسىڭ» دەپ امانداسۋ ارقىلى، تەك ارى تازا ادامدار عانا ەلىن دامىعان وركەنيەتتىڭ بيىگىنە جەتكىزە الادى دەگەن تۇسىنىكتى اسىل مۇرا رەتىندە ۇرپاقتارىنا رۋحاني امانات ەتىپ قالدىردى.
جاعدايعا بايلانىستى امانداسۋ
حالىق اراسىندا كۇندەلىكتى جاعدايعا قاراي امانداسۋدىڭ باسقا دا ۇلگىلەرى كوپ. قازاق ۇلتىنىڭ بولمىسىن تەرەڭىنەن زەرتتەپ كوپشىلىكپەن بولىسۋگە بۇكىل سانالى ءومىرىن باعىشتاعان اقسەلەۋ سەيدىمبەك «قازاق الەمى» كىتابىندا بىلاي دەپ جازعان:
«قازاق اماندىق-ساۋلىق بىلىسۋگە ايىرىقشا ءمان بەرىپ، جونىمەن سالەمدەسۋدى ىرىم كورەتىن بولعان. ماسەلەن، مال جايىپ جۇرگەن مالشىعا ەسەندەسكەندە «جايار كوبەيسىن!»، «ءورىس شۇيگىن بولسىن!»، «ءورىس كەڭ بولسىن!» – دەگەندەي تىلەك بىلدىرە ءتىل قاتادى. مۇنداي تىلەككە «ايتسىن!»، «ايتقانىڭ كەلسىن»، دەپ جاۋاپ بەرىپ، ءارى قاراي ءجون سۇراسىپ كەتەتىن بولعان. سول سياقتى، مال سۋارىپ تۇرسا «سۋارار كوبەيسىن!»، كوشكە كەزدەسسە «كوش كولىكتى بولسىن!»، جولاۋشىعا كەزدەسسە «ساپار وڭ بولسىن!»، باس قوسقان ورتاعا تاپ بولسا «ورتا تولسىن!»، مال سويىپ جاتسا «سويار كوبەيسىن!»، سوعىم شۇيگىن بولسىن!»، ءشوپ شاۋىپ، قي ويىپ نەمەسە باسقا جۇمىس جاساپ جاتسا «ەڭبەك بەرەكەلى بولسىن!»، كيىز باسىپ جاتسا «باسار كوبەيسىن!»، «ەڭبەك زەينەتتى بولسىن!»، قوي قىرقىپ جاتسا «قىرقىم كوبەيسىن!»، ولىك ۇستىندە كەزىكسە «قازانىڭ ارتىنىڭ قايىرىن بەرسىن!»، كەشتەتىپ ۇيگە كىرسە «كەش جارىق!»، بالا تۋعان ۇيگە كىرسە «نارەستەنىڭ باۋى بەرىك بولسىن!»، اۋىل جاڭا قونىپ جاتسا «قونىس قۇتتى بولسىن!» ت.ب. دەگەندەي تىلەكتەر ايتىسىپ امانداسۋ تۇرلەرى قالىپتاسقان. تىپتەن، تانىمايتىن ادامنان ءجون سۇراسقاندا «كىمسىڭ دەپ دۇڭك ەتكىزبەي، «تانىمادىق قوي» دەپ سىپايىلاپ تىل قاتقان».
«كەش جارىق!» دەگەنگە ۇيقاستىرا «ەشكىڭ ارىق!»دەپ جاۋاپ بەرۋ قازاقتىڭ باستى ءىسى مال شارۋاشىلىعى ەكەنىن دالەلدەيدى. ءبىر قىزىعى بۇلاي امانداسۋ قازىرگى كۇندە ءتىپتى قالادا دا ساقتالعان. «قايىرلى تاڭ! قايىرلى كۇن! قايىرلى كەش!» دەپ امانداسۋلارعا سول كۇيىندە جاۋاپ بەرىپ امانداسادى.
قازىرگى كەزدە ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق امانداسۋىمىز «ارمىسىز» دەپ امانداسۋعا «بارمىسىز» دەپ جاۋاپ بەرۋ ءۇردىسى ۇلكەندەر مەن جاستار اراسىندا، اسىرەسە تەلەديداردان دا كوپتەپ ەستىلىپ جاتقانى قۋانتادى.
وعان قوسا ەر ادامدار «سالاماتسىز با»، ايەل ادامدار «سالەمەتسىز بە» دەپ ايتۋ ۇلگىسى دە بار. اراب تىلىندە اسسالاماعالەيكۋم دەپ امانداسۋ، وعان ۋالەيكۇمسالەم، دەپ جاۋاپ بەرۋ، قازاق دالاسىنا ءدىن تاراتۋشىلارمەن بىرگە كەلدى.
وسىلايشا ءبىزدىڭ دانا بابالارىمىز «ارمىسىز»، «ارمىسىڭ» دەپ امانداسۋ ارقىلى، تەك ارى تازا ادامدار عانا ەلىن دامىعان وركەنيەتتىڭ بيىگىنە جەتكىزە الادى دەگەن تۇسىنىكتى اسىل مۇرا رەتىندە ۇرپاقتارىنا قالدىرا ءبىلدى.
بۇگىنگى الەم وركەنيەتىنەن قالمايىق دەپ تىرىسىپ جاتقان زاماندا ۇزىن، شۇبالاڭقى سوزدەن گورى قىسقا دا نۇسقا «ارمىسىز»، «بارمىسىڭ» وتە زاماناۋي ەكەنى ءسوسىز. جانە ەڭ باستىسى ءوزىمىزدىڭ وسى ۇلتتىق امانداسۋىمىزدى پايدالاعانىمىز دۇرىس.
باسقا ۇلتتار ءوز انا تىلىندە امانداسادى. قازاق تا كوشتەن قالماۋى ءتيىس.
بەردالى وسپان
