Qazaqstan «Jaŋa Qazaqstanǧa» köşkelı ılgerı damudy, örkendeudı, ekonomikany jaqsartyp, naryqty qaita qūrudy basty baǧdarǧa qoiyp otyr. Alaida qoǧamdaǧy paternalistık köŋıl-küi, tıptı äleumettık täueldılık ötkenge qalyp qoimady, kerısınşe, küşeie tüsude.
Ärine, būl kütpegen jerden paida bolmaidy. Eldegı ekonomikalyq jaǧdaidyŋ naşarlauy men halyqtyŋ naqty kırısınıŋ tömendeuınen basqa, paternalistık köŋıl-küige saiasi, äleumettık, mädeni faktorlar da äser etedı.
Soŋǧy kezderı qoǧamdaǧy paternalistık köŋıl-küi, täueldılık, äleumettık masyldyq turaly jäne olardyŋ aldyn alu şaralaryn joǧary mınberlerde aityp, bilık basyndaǧylar būl turaly söz qozǧap ta jür. Qazaqstanda paternalistık köŋıl-küi sonşalyqty küştı me? Olardy memlekettık saiasattyŋ äleumettık qūramdas bölıgın tömendetpei azaitu üşın ne ısteu kerek?
BALYQ BERME, QARMAQ BER
Aita keteiık, «Paternalizm» terminı latynnyŋ paternus sözınen şyqqan, iaǧni ol «äkelık» degendı tüsındıredı. Qarapaiym tılmen tüsındırer bolsaq, būl el azamatynyŋ öz ömırı üşın jauapkerşılık aluǧa asa qūlyq tanytpai, äl-auqatynyŋ jaqsy boluyna degen barlyq ümıtın negızınen memleketke artyp qoiatyn köŋıl küi ūstanymyn bıldıredı. Iаǧni, masyldyq sanany joǧary qoiyp, özgelerden ala bersem degen ūstanymdy ūstanatyn qoǧam müşelerın aituǧa bolady.
Paternalizm – jahandyq problema. Memleketke «balalaryna» qamqorlyq jasauy tiıs «äke» retındegı közqaras tek qazaqstandyq qoǧam üşın tanys emes, būl tıptı naryqtyq ekonomikasy damyǧan elder de, äsırese daǧdarystan keiıngı kezeŋde kezıgedı.
Būl nelıkten qauıptı? Öitkenı, paternalistık köŋıl-küi barlyq salada toqyrauǧa äkeledı. Būl jönınde argentinalyq ekonomist Mariano Grondona bırneşe pıkır bıldıredı. Ol nätijesınde, «paternalistık köŋıl-küi qatynastardy damuǧa emes, tūraqtylyqqa baǧyttalǧan mädeniettıŋ bır bölıgı» retınde qarastyrady.
Osydan, bız paternalizm azamattyq qoǧamnyŋ damuyna aitarlyqtai kedergı keltıretının tüsındık. Memleket «qamqor äkenıŋ» rölınde jürıp, masyldyqqa beiım adamdar ony paidalana berse, alǧa ılgerıleu mülde joiylady.Sondai-aq, olar özderınıŋ ömırlık qoldauyna qamqorlyq jasaudy toqtatady. Öz resurstaryn jūmyldyruǧa, ömırlık basymdyqtardy şeşuge jäne jūmysqa tūruǧa ärekettenbeidı.
«Äleumettık masyldyqtan qoǧamdy aryltu üşın biudjettegı şyǧyndardy azaitu qajet. Odan bölek, ruhani damu kerek. Ünemı tanymdyq dünielerdı körsetu qajet. Közben saqtalǧan aqparat, miǧa kelıp, äreketke itermeleidı. Qolyna balyq emes, qarmaq beru qajet», - deidı būl jönınde ekonomist Maqsat Halyq.
Ärine, qoǧamda qoldaudy qajet etetın mūqtaj adamdar toby da bar. Olar şyndyǧynda, ömırdıŋ qiyn jaǧdailaryna tap bolyp mümkındıgı şektelgender, qarttar, kedeilık şegınen tömen otbasylar. Olarǧa qoldau körsetu memlekettıŋ basty mındetı. Bügınde türlı baǧdarlamalar äzırlenıp jatyr. Tek materialdyq qoldau ǧana emes, odan bölek, qoǧamǧa integrasiialanu, oqu, öz betımen aqşa tabu, qoǧamdyq ömırge tolyq qatysu mümkındıgın arttyruda.
Mysaly, Qazaqstanda mügedekterdıŋ qūqyqtaryn qamtamasyz etu üşın äleumettık tölemderden basqa jūmysqa ornalasuǧa järdemdesudı qamtityn köp deŋgeilı äleumettık qorǧau jüiesı jūmys ısteidı. Laiyqty qarttyqty qamtamasyz etu üşın Qazaqstan Respublikasy Eŋbek jäne halyqty äleumettık qorǧau ministrlıgı 2025 jylǧa deiın «Belsendı ūzaq ömır süru» qart azamattardyŋ jaǧdaiyn jaqsartu boiynşa ıs-şaralar josparyn bekıttı. Onda belsendı ūzaq ömır süru ortalyqtaryn aşu, jasy ūlǧaiǧan azamattarmen qamtamasyz etu, arnauly äleumettık qyzmetter qamtamasyz etılgen. Iаǧni, medisinalyq, ekonomikalyq, qūqyqtyq, mädeni qyzmetter tegın boludy qarastyrǧan.
Köp balaly, mügedek balalary bar, az qamtylǧan otbasylardy qoldauǧa baǧyttalǧan şaralar bar. Sonymen qatar, sarapşylar atauly äleumettık qoldaudyŋ naqty halyqtyŋ memleket kömegıne mūqtaj sanattary üşın qajet ekenın atap öttı. Sondai atauly şaralardyŋ bırı – atauly äleumettık kömek (AÄK).
2019 jyldyŋ säuır aiynan bastap kedeilık şegın anyqtau täsılı özgerdı: būryn ol eŋ tömengı künkörıs deŋgeiınıŋ 50 paiyzyn qūrasa, qazır ol 70 paiyzǧa jettı. Osylaişa, AÄK aluǧa bolatyn otbasylardyŋ tızımı keŋeitıldı, al mūndai kömekke jügınu tärtıbı jeŋıldetıldı. Äleumettık kömek türlerınıŋ keŋeiuımen qatar, täueldılıkke jol bermeu turaly da qarastyrylyp jatyr.
«Jyl saiyn 21 myŋǧa juyq mektep tülegı käsıbi jäne joǧary oqu oryndaryna tüse almai qalady. Jastardyŋ būl toby jūmyssyzdar men marginaldardyŋ negızın qūraidy. Olar amalynyŋ joqtyǧynan qylmystyq jäne ekstremistık aǧymdardyŋ yqpalyna tüsude», degen bolatyn memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev.
Qoǧamda mektep bıtırıp alyp, qaida bararyn bılmeitın jastardyŋ artuy da äleumettık masyldyqqa alyp keledı. Olardyŋ damuyna laiyq qūqyqty jüzege asyru üşın barşaǧa bırdei alǧaşqy qadam jasauǧa jaǧdai tuǧyzu – memlekettıŋ fundamentaldy mındetı. Elımız kedeilıktı, kedeilıktı, ädıletsızdıktı tübırımen joiuǧa, resurstardy ädıl böluge, mümkındıkter men qūqyqtardy jüzege asyruǧa, ädıl sot törelıgıne teŋdei qol jetkızuge, tek qana şyn mänınde mūqtaj jandarǧa qolaily jaǧdai jasauǧa mındettı.
”Adyrna” ūlttyq portaly
