Qazaqstan «Jańa Qazaqstanǵa» kóshkeli ilgeri damýdy, órkendeýdi, ekonomıkany jaqsartyp, naryqty qaıta qurýdy basty baǵdarǵa qoıyp otyr. Alaıda qoǵamdaǵy paternalıstik kóńil-kúı, tipti áleýmettik táýeldilik ótkenge qalyp qoımady, kerisinshe, kúsheıe túsýde.
Árıne, bul kútpegen jerden paıda bolmaıdy. Eldegi ekonomıkalyq jaǵdaıdyń nasharlaýy men halyqtyń naqty kirisiniń tómendeýinen basqa, paternalıstik kóńil-kúıge saıası, áleýmettik, mádenı faktorlar da áser etedi.
Sońǵy kezderi qoǵamdaǵy paternalıstik kóńil-kúı, táýeldilik, áleýmettik masyldyq týraly jáne olardyń aldyn alý sharalaryn joǵary minberlerde aıtyp, bılik basyndaǵylar bul týraly sóz qozǵap ta júr. Qazaqstanda paternalıstik kóńil-kúı sonshalyqty kúshti me? Olardy memlekettik saıasattyń áleýmettik quramdas bóligin tómendetpeı azaıtý úshin ne isteý kerek?
BALYQ BERME, QARMAQ BER
Aıta keteıik, «Paternalızm» termıni latynnyń paternus sózinen shyqqan, ıaǵnı ol «ákelik» degendi túsindiredi. Qarapaıym tilmen túsindirer bolsaq, bul el azamatynyń óz ómiri úshin jaýapkershilik alýǵa asa qulyq tanytpaı, ál-aýqatynyń jaqsy bolýyna degen barlyq úmitin negizinen memleketke artyp qoıatyn kóńil kúı ustanymyn bildiredi. Iaǵnı, masyldyq sanany joǵary qoıyp, ózgelerden ala bersem degen ustanymdy ustanatyn qoǵam múshelerin aıtýǵa bolady.
Paternalızm – jahandyq problema. Memleketke «balalaryna» qamqorlyq jasaýy tıis «áke» retindegi kózqaras tek qazaqstandyq qoǵam úshin tanys emes, bul tipti naryqtyq ekonomıkasy damyǵan elder de, ásirese daǵdarystan keıingi kezeńde kezigedi.
Bul nelikten qaýipti? Óıtkeni, paternalıstik kóńil-kúı barlyq salada toqyraýǵa ákeledi. Bul jóninde argentınalyq ekonomıst Marıano Grondona birneshe pikir bildiredi. Ol nátıjesinde, «paternalıstik kóńil-kúı qatynastardy damýǵa emes, turaqtylyqqa baǵyttalǵan mádenıettiń bir bóligi» retinde qarastyrady.
Osydan, biz paternalızm azamattyq qoǵamnyń damýyna aıtarlyqtaı kedergi keltiretinin túsindik. Memleket «qamqor ákeniń» rólinde júrip, masyldyqqa beıim adamdar ony paıdalana berse, alǵa ilgerileý múlde joıylady.Sondaı-aq, olar ózderiniń ómirlik qoldaýyna qamqorlyq jasaýdy toqtatady. Óz resýrstaryn jumyldyrýǵa, ómirlik basymdyqtardy sheshýge jáne jumysqa turýǵa árekettenbeıdi.
«Áleýmettik masyldyqtan qoǵamdy aryltý úshin bıýdjettegi shyǵyndardy azaıtý qajet. Odan bólek, rýhanı damý kerek. Únemi tanymdyq dúnıelerdi kórsetý qajet. Kózben saqtalǵan aqparat, mıǵa kelip, áreketke ıtermeleıdi. Qolyna balyq emes, qarmaq berý qajet», - deıdi bul jóninde ekonomıst Maqsat Halyq.
Árıne, qoǵamda qoldaýdy qajet etetin muqtaj adamdar toby da bar. Olar shyndyǵynda, ómirdiń qıyn jaǵdaılaryna tap bolyp múmkindigi shektelgender, qarttar, kedeılik sheginen tómen otbasylar. Olarǵa qoldaý kórsetý memlekettiń basty mindeti. Búginde túrli baǵdarlamalar ázirlenip jatyr. Tek materıaldyq qoldaý ǵana emes, odan bólek, qoǵamǵa ıntegraııalaný, oqý, óz betimen aqsha tabý, qoǵamdyq ómirge tolyq qatysý múmkindigin arttyrýda.
Mysaly, Qazaqstanda múgedekterdiń quqyqtaryn qamtamasyz etý úshin áleýmettik tólemderden basqa jumysqa ornalasýǵa járdemdesýdi qamtıtyn kóp deńgeıli áleýmettik qorǵaý júıesi jumys isteıdi. Laıyqty qarttyqty qamtamasyz etý úshin Qazaqstan Respýblıkasy Eńbek jáne halyqty áleýmettik qorǵaý mınıstrligi 2025 jylǵa deıin «Belsendi uzaq ómir súrý» qart azamattardyń jaǵdaıyn jaqsartý boıynsha is-sharalar josparyn bekitti. Onda belsendi uzaq ómir súrý ortalyqtaryn ashý, jasy ulǵaıǵan azamattarmen qamtamasyz etý, arnaýly áleýmettik qyzmetter qamtamasyz etilgen. Iaǵnı, medıınalyq, ekonomıkalyq, quqyqtyq, mádenı qyzmetter tegin bolýdy qarastyrǵan.
Kóp balaly, múgedek balalary bar, az qamtylǵan otbasylardy qoldaýǵa baǵyttalǵan sharalar bar. Sonymen qatar, sarapshylar ataýly áleýmettik qoldaýdyń naqty halyqtyń memleket kómegine muqtaj sanattary úshin qajet ekenin atap ótti. Sondaı ataýly sharalardyń biri – ataýly áleýmettik kómek (AÁK).
2019 jyldyń sáýir aıynan bastap kedeılik shegin anyqtaý tásili ózgerdi: buryn ol eń tómengi kúnkóris deńgeıiniń 50 paıyzyn qurasa, qazir ol 70 paıyzǵa jetti. Osylaısha, AÁK alýǵa bolatyn otbasylardyń tizimi keńeıtildi, al mundaı kómekke júginý tártibi jeńildetildi. Áleýmettik kómek túrleriniń keńeıýimen qatar, táýeldilikke jol bermeý týraly da qarastyrylyp jatyr.
«Jyl saıyn 21 myńǵa jýyq mektep túlegi kásibı jáne joǵary oqý oryndaryna túse almaı qalady. Jastardyń bul toby jumyssyzdar men margınaldardyń negizin quraıdy. Olar amalynyń joqtyǵynan qylmystyq jáne ekstremıstik aǵymdardyń yqpalyna túsýde», degen bolatyn memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev.
Qoǵamda mektep bitirip alyp, qaıda bararyn bilmeıtin jastardyń artýy da áleýmettik masyldyqqa alyp keledi. Olardyń damýyna laıyq quqyqty júzege asyrý úshin barshaǵa birdeı alǵashqy qadam jasaýǵa jaǵdaı týǵyzý – memlekettiń fýndamentaldy mindeti. Elimiz kedeılikti, kedeılikti, ádiletsizdikti túbirimen joıýǵa, resýrstardy ádil bólýge, múmkindikter men quqyqtardy júzege asyrýǵa, ádil sot tóreligine teńdeı qol jetkizýge, tek qana shyn máninde muqtaj jandarǵa qolaıly jaǵdaı jasaýǵa mindetti.
”Adyrna” ulttyq portaly
