قازاقستان «جاڭا قازاقستانعا» كوشكەلى ىلگەرى دامۋدى، وركەندەۋدى، ەكونوميكانى جاقسارتىپ، نارىقتى قايتا قۇرۋدى باستى باعدارعا قويىپ وتىر. الايدا قوعامداعى پاتەرناليستىك كوڭىل-كۇي، ءتىپتى الەۋمەتتىك تاۋەلدىلىك وتكەنگە قالىپ قويمادى، كەرىسىنشە، كۇشەيە تۇسۋدە.
ارينە، بۇل كۇتپەگەن جەردەن پايدا بولمايدى. ەلدەگى ەكونوميكالىق جاعدايدىڭ ناشارلاۋى مەن حالىقتىڭ ناقتى كىرىسىنىڭ تومەندەۋىنەن باسقا، پاتەرناليستىك كوڭىل-كۇيگە ساياسي، الەۋمەتتىك، مادەني فاكتورلار دا اسەر ەتەدى.
سوڭعى كەزدەرى قوعامداعى پاتەرناليستىك كوڭىل-كۇي، تاۋەلدىلىك، الەۋمەتتىك ماسىلدىق تۋرالى جانە ولاردىڭ الدىن الۋ شارالارىن جوعارى مىنبەرلەردە ايتىپ، بيلىك باسىنداعىلار بۇل تۋرالى ءسوز قوزعاپ تا ءجۇر. قازاقستاندا پاتەرناليستىك كوڭىل-كۇي سونشالىقتى كۇشتى مە؟ ولاردى مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ الەۋمەتتىك قۇرامداس بولىگىن تومەندەتپەي ازايتۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟
بالىق بەرمە، قارماق بەر
ايتا كەتەيىك، «پاتەرناليزم» تەرمينى لاتىننىڭ paternus سوزىنەن شىققان، ياعني ول «اكەلىك» دەگەندى تۇسىندىرەدى. قاراپايىم تىلمەن تۇسىندىرەر بولساق، بۇل ەل ازاماتىنىڭ ءوز ءومىرى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىك الۋعا اسا قۇلىق تانىتپاي، ءال-اۋقاتىنىڭ جاقسى بولۋىنا دەگەن بارلىق ءۇمىتىن نەگىزىنەن مەملەكەتكە ارتىپ قوياتىن كوڭىل كۇي ۇستانىمىن بىلدىرەدى. ياعني، ماسىلدىق سانانى جوعارى قويىپ، وزگەلەردەن الا بەرسەم دەگەن ۇستانىمدى ۇستاناتىن قوعام مۇشەلەرىن ايتۋعا بولادى.
پاتەرناليزم – جاھاندىق پروبلەما. مەملەكەتكە «بالالارىنا» قامقورلىق جاساۋى ءتيىس «اكە» رەتىندەگى كوزقاراس تەك قازاقستاندىق قوعام ءۇشىن تانىس ەمەس، بۇل ءتىپتى نارىقتىق ەكونوميكاسى دامىعان ەلدەر دە، اسىرەسە داعدارىستان كەيىنگى كەزەڭدە كەزىگەدى.
بۇل نەلىكتەن قاۋىپتى؟ ويتكەنى، پاتەرناليستىك كوڭىل-كۇي بارلىق سالادا توقىراۋعا اكەلەدى. بۇل جونىندە ارگەنتينالىق ەكونوميست ماريانو گروندونا بىرنەشە پىكىر بىلدىرەدى. ول ناتيجەسىندە، «پاتەرناليستىك كوڭىل-كۇي قاتىناستاردى دامۋعا ەمەس، تۇراقتىلىققا باعىتتالعان مادەنيەتتىڭ ءبىر بولىگى» رەتىندە قاراستىرادى.
وسىدان، ءبىز پاتەرناليزم ازاماتتىق قوعامنىڭ دامۋىنا ايتارلىقتاي كەدەرگى كەلتىرەتىنىن تۇسىندىك. مەملەكەت «قامقور اكەنىڭ» رولىندە ءجۇرىپ، ماسىلدىققا بەيىم ادامدار ونى پايدالانا بەرسە، العا ىلگەرىلەۋ مۇلدە جويىلادى.سونداي-اق، ولار وزدەرىنىڭ ومىرلىك قولداۋىنا قامقورلىق جاساۋدى توقتاتادى. ءوز رەسۋرستارىن جۇمىلدىرۋعا، ومىرلىك باسىمدىقتاردى شەشۋگە جانە جۇمىسقا تۇرۋعا ارەكەتتەنبەيدى.
«الەۋمەتتىك ماسىلدىقتان قوعامدى ارىلتۋ ءۇشىن بيۋدجەتتەگى شىعىنداردى ازايتۋ قاجەت. ودان بولەك، رۋحاني دامۋ كەرەك. ۇنەمى تانىمدىق دۇنيەلەردى كورسەتۋ قاجەت. كوزبەن ساقتالعان اقپارات، ميعا كەلىپ، ارەكەتكە يتەرمەلەيدى. قولىنا بالىق ەمەس، قارماق بەرۋ قاجەت»، - دەيدى بۇل جونىندە ەكونوميست ماقسات حالىق.
ارينە، قوعامدا قولداۋدى قاجەت ەتەتىن مۇقتاج ادامدار توبى دا بار. ولار شىندىعىندا، ءومىردىڭ قيىن جاعدايلارىنا تاپ بولىپ مۇمكىندىگى شەكتەلگەندەر، قارتتار، كەدەيلىك شەگىنەن تومەن وتباسىلار. ولارعا قولداۋ كورسەتۋ مەملەكەتتىڭ باستى مىندەتى. بۇگىندە ءتۇرلى باعدارلامالار ازىرلەنىپ جاتىر. تەك ماتەريالدىق قولداۋ عانا ەمەس، ودان بولەك، قوعامعا ينتەگراتسيالانۋ، وقۋ، ءوز بەتىمەن اقشا تابۋ، قوعامدىق ومىرگە تولىق قاتىسۋ مۇمكىندىگىن ارتتىرۋدا.
مىسالى، قازاقستاندا مۇگەدەكتەردىڭ قۇقىقتارىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن الەۋمەتتىك تولەمدەردەن باسقا جۇمىسقا ورنالاسۋعا جاردەمدەسۋدى قامتيتىن كوپ دەڭگەيلى الەۋمەتتىك قورعاۋ جۇيەسى جۇمىس ىستەيدى. لايىقتى قارتتىقتى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن قازاقستان رەسپۋبليكاسى ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگى 2025 جىلعا دەيىن «بەلسەندى ۇزاق ءومىر ءسۇرۋ» قارت ازاماتتاردىڭ جاعدايىن جاقسارتۋ بويىنشا ءىس-شارالار جوسپارىن بەكىتتى. وندا بەلسەندى ۇزاق ءومىر ءسۇرۋ ورتالىقتارىن اشۋ، جاسى ۇلعايعان ازاماتتارمەن قامتاماسىز ەتۋ، ارناۋلى الەۋمەتتىك قىزمەتتەر قامتاماسىز ەتىلگەن. ياعني، مەديتسينالىق، ەكونوميكالىق، قۇقىقتىق، مادەني قىزمەتتەر تەگىن بولۋدى قاراستىرعان.
كوپ بالالى، مۇگەدەك بالالارى بار، از قامتىلعان وتباسىلاردى قولداۋعا باعىتتالعان شارالار بار. سونىمەن قاتار، ساراپشىلار اتاۋلى الەۋمەتتىك قولداۋدىڭ ناقتى حالىقتىڭ مەملەكەت كومەگىنە مۇقتاج ساناتتارى ءۇشىن قاجەت ەكەنىن اتاپ ءوتتى. سونداي اتاۋلى شارالاردىڭ ءبىرى – اتاۋلى الەۋمەتتىك كومەك (ااك).
2019 جىلدىڭ ءساۋىر ايىنان باستاپ كەدەيلىك شەگىن انىقتاۋ ءتاسىلى وزگەردى: بۇرىن ول ەڭ تومەنگى كۇنكورىس دەڭگەيىنىڭ 50 پايىزىن قۇراسا، قازىر ول 70 پايىزعا جەتتى. وسىلايشا، ااك الۋعا بولاتىن وتباسىلاردىڭ ءتىزىمى كەڭەيتىلدى، ال مۇنداي كومەككە جۇگىنۋ ءتارتىبى جەڭىلدەتىلدى. الەۋمەتتىك كومەك تۇرلەرىنىڭ كەڭەيۋىمەن قاتار، تاۋەلدىلىككە جول بەرمەۋ تۋرالى دا قاراستىرىلىپ جاتىر.
«جىل سايىن 21 مىڭعا جۋىق مەكتەپ تۇلەگى كاسىبي جانە جوعارى وقۋ ورىندارىنا تۇسە الماي قالادى. جاستاردىڭ بۇل توبى جۇمىسسىزدار مەن مارگينالداردىڭ نەگىزىن قۇرايدى. ولار امالىنىڭ جوقتىعىنان قىلمىستىق جانە ەكسترەميستىك اعىمداردىڭ ىقپالىنا تۇسۋدە»، دەگەن بولاتىن مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ.
قوعامدا مەكتەپ ءبىتىرىپ الىپ، قايدا بارارىن بىلمەيتىن جاستاردىڭ ارتۋى دا الەۋمەتتىك ماسىلدىققا الىپ كەلەدى. ولاردىڭ دامۋىنا لايىق قۇقىقتى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن بارشاعا بىردەي العاشقى قادام جاساۋعا جاعداي تۋعىزۋ – مەملەكەتتىڭ فۋندامەنتالدى مىندەتى. ەلىمىز كەدەيلىكتى، كەدەيلىكتى، ادىلەتسىزدىكتى تۇبىرىمەن جويۋعا، رەسۋرستاردى ءادىل بولۋگە، مۇمكىندىكتەر مەن قۇقىقتاردى جۇزەگە اسىرۋعا، ءادىل سوت تورەلىگىنە تەڭدەي قول جەتكىزۋگە، تەك قانا شىن مانىندە مۇقتاج جاندارعا قولايلى جاعداي جاساۋعا مىندەتتى.
”ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى
