Memlekettıŋ örkendep damuy bılımdı, bılıktı, eŋbekqor mamandarǧa tıkelei bailanysty. Al jalqaular men masyldar qoǧamda qaşanda eleusız. Abai atamyz qara sözınde aitqandai: «Ärbır jalqau kısı qorqaq, qairatsyz bolady. Ärbır qairatsyz qorqaq, maqtanşaq keledı. Al ärbır maqtanşaq qorqaq, aqylsyz, nadan kelse, ärbır aqylsyz nadan, arsyz keledı. Ärbır arsyz jalqaudan sūramsaq, toiymsyz, tyiymsyz, önersız, eşkımge dostyǧy joq jandar şyǧady». İä, qoǧamǧa masyl, eŋbekke jat, bılımnen ada adamdar memleketke de paida äkelmesı sözsız. Mūndaida paternalistık köŋıl-küi men äleumettık masyldyq paida bolary anyq. Al ony joiu üşın ne ıstemek kerek?
«Halyq bırlıgı men jüielı reformalar – el örkendeuınıŋ negızı» dep atalatyn Prezident Qasym-Jomart Toqaevtyŋ Qazaqstan halqyna joldauynda paternalistık köŋıl-küi men äleumettık masyldyq jönınde söz qozǧaidy. Memleket basşysy memleketten ala bergısı keletın toǧyşar piǧyldylardyŋ qatary köbeiıp kele jatqanyna alaŋdaitynyn aitqan edı. Rasynda, halyq özıne emes, memleketke arqa süiegendı ūnata ma?
«Batys elderıne qaraǧanda Qazaqstan halqy masyl emes»
“Qazaq qoǧamy masyldyqqa jaqyn degen sözder jiı aitylady. Bıraq, men būl pıkırge qarsymyn. İä, kei kezderde «memleket jasap beru kerek» dep aityp qalady. Bıraq batys elderıne qaraǧanda Qazaqstan halqy masyl emes.
Masyldyq Europa memleketterınde, damyǧan memleketterde bar. Ol jaqta jūmys ıstemeitın adamnyŋ özı aiyna 800 eurodai aqşa alady. Ärine, olar jūmys ıstep, qarajat tabatyn bolsa, ortaşa jalaqy şamamen, 1200 eurodan joǧary tabys taba alady. Odan keiın olarda «men jūmys ıstegenşe, jūmys ıstemei 800 euro alyp jüre bereiın» degen oi keledı. Mıne, osy masyldyq. Al bızdıŋ elde ondai emes. Bızde äleumettık kömek bar degennıŋ özınde öte tömen därejede. Jäne infliasiia 20% bolyp jatsa da, olardyŋ ösımı nebärı 10%-dan aspaidy. Al 60 myŋ teŋge alatyn mümkındıgı şekteulı jannyŋ nemese äleumettık kömek alatyn adamnyŋ qarajaty 10% östı dese, būl 5-6 myŋ teŋgege ǧana ösedı.
Ärine, «nege batys elderımen salystyrasyz, olardyŋ ekonomikasy bölek, bai elder» degen sūraq tuyndauy mümkın. Būl jerde olardyŋ jalpy ışkı önımımen (JIÖ) salystyruǧa bolady. Batys elderınde JIÖ-dı jan basyna şaqqan kezde 50-60 myŋ dollardy qūraidy. Al bızde jan basyna şaqqandaǧy JIÖ 10 myŋ dollar kölemınde. Olarda bır europalyq azamat 50-60 myŋ dollarǧa tauar öndıre alady. Iаǧni, bızden 5-6 ese ülken. Tiısınşe, ekı eldıŋ azamattarynyŋ eŋbek ötılı de ärtürlı deuge bolady»,- dedı ekoomist Maqsat Halyq «Adyrna» ūlttyq portalyna bergen sūhbatynda.
Aita keteiık, 2023 jyldyŋ 1 qaŋtarynan bastap Qazaqstanda eŋ tömengı jalaqy 70 myŋ teŋge boldy. Al AEK 3450 bolsa, eŋ tömengı künkörıs deŋgeiı 40 567 teŋgenı qūrady. Sondai-aq, eŋ tömengı zeinetaqy mölşerı – 53 076 teŋge.
Qazaqstanda oqimyn, damimyn degen azamattarǧa mümkındık mol. Qarajatyn köbeitıp, tabysyn arttyramyn degenderge qoldau da tabylady. Alaida, ekonomist Maqsat Halyqtyŋ aituynşa, jastardyŋ köbı qarjylyq sauatsyz. Sondyqtan qarjylyq sauattylyqty arttyru arqyly masyldyqtan aryludyŋ bır bölıgınen ötsek bolady.
«Qoǧamda tez arada baiyp ketkısı keletınder bar jäne nesie alyp, tabysymyzdy ekı eselep arttyryp alamyz dep oilaityndar bar, odan keiın qarjylyq alaiaqtar da öte köp. «Tez arada aqşa salsaŋ, aqşaŋ ekı eselenıp ketedı» degen oilarǧa tez jastar erıp ketedı. Sondyqtan jastardyŋ qarjylyq sauattylyǧy boluy maŋyzdy. Osyǧan köŋıl böluımız kerek. Adal eŋbekpen ülken jetıstıkke jetuımız qajet ekendıgın är otbasynda, ūlttyq tärbiede tüsındıru maŋyzdy. Öitkenı, babalarymyzdyŋ danalyq sözderı qoǧamymyzda jastardy eŋbeksüigıştıkke därıpteidı. Sondyqtan da därıpteu prosesı bızde ūlttyq ideologiiada boluy kerek. Şyn mänınde, eŋbegın, özınıŋ jasap jatqan ısın süietın qoǧam ǧana tez damidy. Sondai qoǧam bai memleketke ainalady. Osy mäselenı bız keŋınen därıpteuımız kerek dep esepteimın», - dedı Maqsat Halyq.
Degenmen, qoǧamda şyn mūqtaj jandar da bar. Olardy masyl deuımız küpırlık. Bügınde ebın tauyp, kedeidıŋ keiıpın kigenderdıŋ tasasynda qalǧan şyn mūqtajdardyŋ jan aiqaiyn estımei jatatynymyz, ökınıştı.
«Adyrna» ūlttyq portaly
