Májiliste Ulttyq ekonomıka mınıstrligi usynǵan «jergilikti ózin-ózi basqarý týraly» zań jobasy talqylanyp jatyr. Vıe-mınıstr Baýyrjan Omarbekov aýyl men aýdandyq deńgeıdegi qalada halyqtyń ashyq daýys berýi arqyly jergilikti ózin-ózi basqarý organy – keńes qurylatynyn málim etti. Áıtse de Májilis depýtattary keńes qurylatyn bolsa, rýshyldyq pen separatızm jaılaýy múmkin dep qaýiptenip otyr. Al sarapshylar mınıstrlik usynǵan zańnyń óte-móte oryndy jazylǵanyn alǵa tartady.
Baýyrjan Omarbekov zań jobasynda keńes músheleriniń sany turǵylyqty azamattardyń jáne aýyldyq okrýgtegi eldi mekenderdiń sanyna baılanysty jazylǵanyn aıtady. Bul rette keńeste aýyldyq okrýgtiń quramyna kiretin árbir eldi mekennen ókildik qamtamasyz etiletin bolady.
«Keńes tóraǵasy laýazymy turaqty jáne jergilikti bıýdjetten tólenedi. Oblystyq jáne respýblıkalyq mańyzy bar qalalar men astana deńgeıinde jergilikti ózin-ózi basqarý organy – qalalyq ózin-ózi basqarý keńesi qurylady. Qalalyq ózin-ózi basqarýdyń keńesin qalyptastyrý úshin qalalardyń aýmaǵy «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy saılaý týraly» konstıtýııalyq zańyna sáıkes saılaý okrýgteri men ýchaskelerine bólinedi. Qalalyq ózin-ózi basqarýdyń keńes quramy saılaý ýchaskeleri ókilderiniń qatarynan bir saılaý okrýginen bir ókilden qurylady», – deıdi Baýyrjan Omarbekov.
«RÝShYLDYQ PEN SEPARATIZM QOZYP KETÝI MÚMKIN»
Bir qyzyǵy Ulttyq ekonomıka mınıstrliginiń usynǵan zań jobasyna depýtattar shúıligip otyr. Mysaly, Murat Ábenov shekaralyq aımaqta separatızm oty tutanyp ketpeı me dep qaýiptenedi. Sondaı-aq ol «keńesti kúsheıtsek, memlekettik bıliktiń zańdary oryndalmaıdy» deı kele «oblysqa baǵynbaıtyn aýyldar paıda bolady» dep alańdaýshylyq bildirdi. Al Edil Jańbyrshın bolsa, óńirdegi rýshyldyq asqynyp ketetinin alǵa tartyp, ár aımaqtyń mentalıtetinde mán berý kerek ekenin eskertti.
Áriptesteriniń alańdaýyna «Aýyl» partııasy atynan depýtat bolǵan Erbolat Saýryqov túsinistikpen qaraıdy. Sebebi ol zańdy qabyldamas buryn óńirdegi separatızm men rýshyldyqqa mán berý kerek degen pikirde.
«Jergilikti ózin-ózi basqarý zańyn mınıstrlik usynǵandaı qabyldaıtyn bolsaq, elimizge úlken qaýip bolady. Mysaly keńesti taǵaıyndaıtyn ókilder ózara birlesip, rýy kóp aýyldarda ózderiniń rýyna qatysty azamatty taǵaıyndap qoıý qaýpi bar. Osy ýaqytqa deıin aýdan men oblys ákimdikteriniń janynan qurylǵan qoǵamdyq keńes degender boldy. Ashyǵyn aıtqanda qoǵamdyq keńesterdiń kópshiligi halyq úshin emes, ákimdik úshin jumys istedi. Sebebi qoǵamdyq keńesti qalyptastyratyn máslıhat bolsa, al máslıhat depýtattary ákimdiktiń nusqaýymen ózderine qajetti tulǵalardy keńeske múshe etip aldy da, qoǵamdyq keńestiń tóraǵasyn sonyń ishinen saılady. Jańadan qurylaıyn dep jatqan keńes qoǵamdyqtyń keńestiń bir túri bolyp sanalady. Biraq keńes tóraǵasy memleketten jalaqy alady. Sondyqtan bul keńestiń qalyptasýyna oblys pen aýdandyq ákimdik múlde aralaspaýy kerek. Bul jerde halyqtyń kópshiliginiń daýysy boıynsha, aýyldyń belsendileri taǵaıyndaýy kerek. Sol kezde ǵana aýyl, aýdan ákimderiniń esepterin, qarjylarynyń jumsalýyna tolyq jaýap bere alady. Olaı bolmaǵan jaǵdaıda olar ákimderdiń yǵyna jyǵylyp qalatyn bolady», – deıdi depýtat.
«SYNASAM, PARLAMENTKE KIRGIZBEI QOIaDY»
Depýtattardyń pikirine «Baıtaq» partııasynyń tóraǵasy Azamathan Ámirtaı kelispeıdi. Naqtyraq aıtsaq, ol jergilikti ózin ózi basqarý zańy qabyldanǵannan keıin rýshyldyq qozyp ketedi dep alańdaýǵa negiz joq ekenin eskertti.
«Bılik ákimniń qolyna shoǵyrlanǵan kezde rýshyldyq artýy múmkin. Al keńes qurylsa bılik birneshe bólikke bólinedi. Onyń ústine halyq ádildikti talap etip, óziniń áleýmettik máselesin kótergen kezde kerisinshe birigip ketedi. Ol kezde rýǵa, júzge, tipti ultqa da qaramaıdy. Mysaly, sizdiń esik aldyńyzǵa balalar alańshasy kerek delik. Bul kezde siz rýdy umytyp ketip, balańyzǵa jaıly jaǵdaıdyń bolǵanyn qalaısyz. Negizi avtorıtarlyq rejım bar kezde traıbalızm bolady. Bul jerde másele basqa da bolyp otyr. Naqtyraq aıtsam, zańda kórsetilgen keńes ákimderge básekeles bolady. Biraq ol ákimniń jumysyna kedergi emes, kerisinshe ákimniń usynysyn qoldaýǵa kómektesedi. Sondaı-aq halyqtyń belsendiligi jergilikti jerde ósip, azamattyq qoǵam qalyptasady. 2021 jyly Atyraý oblysy Jyloı aýdanynda ózin ózi basqarýǵa baılanysty pılottyq jobany iske asyrdyq. Áý basta ákimdik qıynshylyqpen qabyldap edi, keıin birlesip jumys isteýdiń tıimdi ekenin túsindi. Jol, jylý sekildi ár túrli máselege baılanysty bıýdjetti qaraýǵa qoldaý kórsetedi. Bul jerde saıası emes, sharýashylyq jumys. Mınıstrliktiń usynyp otyrǵan zańy óte-móte oryndy. Atalǵan zań baptary kóp máseleni sheshedi. Olar álemdik tájirıbege saraptama jasap, zańdy durys jazǵan dep bilemin», – deıdi ol.
– Mınıstrlik usynyp otyrǵan zań «óte oryndy» dep jıynda nege aıtpadyńyz?
– Men sol jerde aıttym ǵoı. Bul zań mindetti túrde kerek dep. Siz meni tyńdamadyńyz ba? Men atalǵan otyrysta eki ret sóıledim.
– Men sizdiń eki sózińizdi de tyńdadym. Siz keńes kerek degensiz. Keńestiń kerek ekenin bári biledi. Mınıstrliktiń zań jobasy durys ekenin, al depýtattar ákimderdiń múddesin qorǵap otyrǵanyn nege aıtpadyńyz?
– Men endi depýtat emespin ǵoı, jaı ǵana partııanyń ókilimin. Eger men synaıtyn bolsam parlamentke kirgizbeı qoıady ǵoı. Otyrys bitkennen keıin mınıstrliktiń ókilderine qolyn alyp, rızashylyǵymdy bildirdim. Depýtattardyń bári bul zańǵa nege qarsy bolyp otyr? Sebebi olardyń bári kezinde ákim bolǵan adamdar. Sondyqtan da olar ákim jumysyna kedergi bolatyn zańdy qabyldaǵysy kelmeı otyr. Biraq biz qoǵamdyq uıym, partııa retinde bul zańdy alyp shyǵamyz. Qajet bolsa, adamdardy alyp shyǵamyz. Sebebi bul zańdy prezıdent qoldap otyr.
«SAILAÝ ÝRNASYNAN AIYRYLYP QALADY»
Qoǵam qaıratkeri Dos Kóshim kezinde «Jergilikti ózin óz basqarý – azamattyq qoǵamnyń alǵashqy baspaldaǵy» degen kitap jazǵanyn aıtady. Sondyqtan da ol Parlament talqylap jatqan zań jobasyn qýanyshpen qabyldaǵanyn jetkizdi.
«Ózin-ózi basqarý zańy orys tildi aımaqta separatızm qaýpin arttyryp jiberýi múmkin. Biraq solaı eken dep jergilikti ózin-ózi basqarýdy toqtatyp qoıýǵa bolmaıdy. Sol sebepti men bul zańdy ár aımaqqa jeke-jeke engizgen durys dep esepteımin. Mysaly áýeli batys aımaq, sosyn elimizdiń ońtústiginde ózin-ózi basqarýdy engizýge bolady. Zań tutas Qazaqstanǵa enýi úshin 5-6 jylǵa sozylýy múmkin. Mundaı tájirıbe álemde bar. Mysaly, qazaq tiliniń máselesin de osy tásilmen sheshýge bolady. 95 paıyz qazaq turatyn Qyzylorda oblysynda orys tilin alyp tastap, qazaq tilin damytsa, eshteńe bolmaıdy. Sebebi bul oblys Óskemen sekildi orys kóp qonystanǵan óńir emes. Qazaqtardyń úles salmaǵy 80 paıyzdan asqan oblystarda memlekettik tildiń máselesin 100 paıyz sheship tastaýǵa bolady», – deıdi ol.
– Murat Ábenov jergilikti ózin ózi basqarý zańy qabyldanatyn bolsa, oblysqa baǵynbaıtyn aýyldar paıda bolatynyn aıtady. Depýtat aıtqandaı oblysqa baǵynbaıtyn aýyl qaýipti me?
– Jurt menen jergilikti ózin-ózi basqarýdy túsindirip berińizshi dep suraǵanda «Aýyl ákimi aýdan basshysyna sálem bermeıdi. Al aýdan ákimi oblystyń ákimin qaǵyp ótip ketedi» dep jaýap beremin. Sebebi jergilikti ózin-ózi basqarý zańy álemdik tájirıbege saı qabyldansa, aýyl ákimi oblys ákimine baǵynbaýy kerek. Aýyl ákimi Konstıtýııaǵa jáne jergilikti ózin saılaǵan halyqqa súıenedi. Mysaly, oblys ákimdiginiń bıýdjet aqshasyn bólip bergennen basqa jumysy joq. Eger jergilikti ózin-ózi basqarý júıesi ornasa, oblys ákimdigi kerek pe, kerek emes pe degen suraq týady. Bılik nege ózin-ózi basqarý zańyn qabyldaýdan qorqady? Sebebi olar saılaý ýrnasynan aıyrylyp qalamyz ba dep alańdaıdy. Jergilikti ózin-ózi basqarý zańy qabyldansa, bılik saılaý ýrnasynan aıyrylady. Óıtkeni olar oblystyq ishki saıasat basqarmasynyń aıtqanyn qulaǵyna qystyrmaıtyn bolady. Eger bizdiń elde jergilikti basqarý júıesiniń klassıkalyq úlgisi ornasa, onda bizde ákimshilik, ámirshilik júıe qurıdy. Al bizdiń bılik ákimshilik-ámirshildik júıege súıenip otyr.
– Halyq birinshi jáne ekinshi saılaýda óz rýlasyn saılap, biraq ol eshteńe isteme onda úshinshi saılaýda basqasha tańdaý jasaıtyn shyǵar?
– Árıne, árıne. Óz basym jergilikti ózin ózi basqarýdy engizgen kezde traıbalızm artyp ketedi degenge asa senbeımin. Sebebi qazaq halqy ár ýaqytta myna azamat alyp shyǵady-aý dep soǵan daýys beredi. Ol óziniń rýlasy ma, basqa rýdyń azamaty ma, tipti ózge ulttyń ókili bolsa da mańyzdy emes. Belgili bir deńgeıde rýshyldyqtyń sarqynshaqtary bolýy múmkin. Biraq óz rýlasy ákim bolyp, ol eshteńe istemese halyq ótken qateligin qaıtalamaýǵa tyrsady. Bul rette ıdeologııalyq jumys júrgizýge mán berý kerek. Ókinishke qaraı Qazaqstanda ıdeologııalyq jumys múlde joq.
Jergilikti ózin-ózi basqarý, ıaǵnı zemstvony kezinde Álıhan Bókeıhan bastaǵan alash arystary kótergen bolatyn. Alaıda 1917 jyly qurylǵan Alashorda úkimeti 1920 jyly qulaǵannan keıin bul bastama aıaqsyz qaldy. Alash arystary 100 jyl buryn artyqshylyǵyn túsingen jergilikti ózin ózi basqarýǵa táýelsiz eldiń bıligi nege qarsy bolyp júr?
Serik JOLDASBAI
"Adyrna" ulttyq portaly
