ماجىلىستە ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگى ۇسىنعان «جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ تۋرالى» زاڭ جوباسى تالقىلانىپ جاتىر. ۆيتسە-مينيستر باۋىرجان وماربەكوۆ اۋىل مەن اۋداندىق دەڭگەيدەگى قالادا حالىقتىڭ اشىق داۋىس بەرۋى ارقىلى جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگانى – كەڭەس قۇرىلاتىنىن ءمالىم ەتتى. ايتسە دە ءماجىلىس دەپۋتاتتارى كەڭەس قۇرىلاتىن بولسا، رۋشىلدىق پەن سەپاراتيزم جايلاۋى مۇمكىن دەپ قاۋىپتەنىپ وتىر. ال ساراپشىلار مينيسترلىك ۇسىنعان زاڭنىڭ وتە-موتە ورىندى جازىلعانىن العا تارتادى.
باۋىرجان وماربەكوۆ زاڭ جوباسىندا كەڭەس مۇشەلەرىنىڭ سانى تۇرعىلىقتى ازاماتتاردىڭ جانە اۋىلدىق وكرۋگتەگى ەلدى مەكەندەردىڭ سانىنا بايلانىستى جازىلعانىن ايتادى. بۇل رەتتە كەڭەستە اۋىلدىق وكرۋگتىڭ قۇرامىنا كىرەتىن ءاربىر ەلدى مەكەننەن وكىلدىك قامتاماسىز ەتىلەتىن بولادى.
«كەڭەس توراعاسى لاۋازىمى تۇراقتى جانە جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەن تولەنەدى. وبلىستىق جانە رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالالار مەن استانا دەڭگەيىندە جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگانى – قالالىق ءوزىن-ءوزى باسقارۋ كەڭەسى قۇرىلادى. قالالىق ءوزىن-ءوزى باسقارۋدىڭ كەڭەسىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن قالالاردىڭ اۋماعى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى سايلاۋ تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭىنا سايكەس سايلاۋ وكرۋگتەرى مەن ۋچاسكەلەرىنە بولىنەدى. قالالىق ءوزىن-ءوزى باسقارۋدىڭ كەڭەس قۇرامى سايلاۋ ۋچاسكەلەرى وكىلدەرىنىڭ قاتارىنان ءبىر سايلاۋ وكرۋگىنەن ءبىر وكىلدەن قۇرىلادى»، – دەيدى باۋىرجان وماربەكوۆ.
«رۋشىلدىق پەن سەپاراتيزم قوزىپ كەتۋى مۇمكىن»
ءبىر قىزىعى ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگىنىڭ ۇسىنعان زاڭ جوباسىنا دەپۋتاتتار شۇيلىگىپ وتىر. مىسالى، مۇرات ابەنوۆ شەكارالىق ايماقتا سەپاراتيزم وتى تۇتانىپ كەتپەي مە دەپ قاۋىپتەنەدى. سونداي-اق ول «كەڭەستى كۇشەيتسەك، مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ زاڭدارى ورىندالمايدى» دەي كەلە «وبلىسقا باعىنبايتىن اۋىلدار پايدا بولادى» دەپ الاڭداۋشىلىق ءبىلدىردى. ال ەدىل جاڭبىرشين بولسا، وڭىردەگى رۋشىلدىق اسقىنىپ كەتەتىنىن العا تارتىپ، ءار ايماقتىڭ مەنتاليتەتىندە ءمان بەرۋ كەرەك ەكەنىن ەسكەرتتى.
ارىپتەستەرىنىڭ الاڭداۋىنا «اۋىل» پارتياسى اتىنان دەپۋتات بولعان ەربولات ساۋرىقوۆ تۇسىنىستىكپەن قارايدى. سەبەبى ول زاڭدى قابىلداماس بۇرىن وڭىردەگى سەپاراتيزم مەن رۋشىلدىققا ءمان بەرۋ كەرەك دەگەن پىكىردە.
«جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ زاڭىن مينيسترلىك ۇسىنعانداي قابىلدايتىن بولساق، ەلىمىزگە ۇلكەن قاۋىپ بولادى. مىسالى كەڭەستى تاعايىندايتىن وكىلدەر ءوزارا بىرلەسىپ، رۋى كوپ اۋىلداردا وزدەرىنىڭ رۋىنا قاتىستى ازاماتتى تاعايىنداپ قويۋ قاۋپى بار. وسى ۋاقىتقا دەيىن اۋدان مەن وبلىس اكىمدىكتەرىنىڭ جانىنان قۇرىلعان قوعامدىق كەڭەس دەگەندەر بولدى. اشىعىن ايتقاندا قوعامدىق كەڭەستەردىڭ كوپشىلىگى حالىق ءۇشىن ەمەس، اكىمدىك ءۇشىن جۇمىس ىستەدى. سەبەبى قوعامدىق كەڭەستى قالىپتاستىراتىن ءماسليحات بولسا، ال ءماسليحات دەپۋتاتتارى اكىمدىكتىڭ نۇسقاۋىمەن وزدەرىنە قاجەتتى تۇلعالاردى كەڭەسكە مۇشە ەتىپ الدى دا، قوعامدىق كەڭەستىڭ توراعاسىن سونىڭ ىشىنەن سايلادى. جاڭادان قۇرىلايىن دەپ جاتقان كەڭەس قوعامدىقتىڭ كەڭەستىڭ ءبىر ءتۇرى بولىپ سانالادى. بىراق كەڭەس توراعاسى مەملەكەتتەن جالاقى الادى. سوندىقتان بۇل كەڭەستىڭ قالىپتاسۋىنا وبلىس پەن اۋداندىق اكىمدىك مۇلدە ارالاسپاۋى كەرەك. بۇل جەردە حالىقتىڭ كوپشىلىگىنىڭ داۋىسى بويىنشا، اۋىلدىڭ بەلسەندىلەرى تاعايىنداۋى كەرەك. سول كەزدە عانا اۋىل، اۋدان اكىمدەرىنىڭ ەسەپتەرىن، قارجىلارىنىڭ جۇمسالۋىنا تولىق جاۋاپ بەرە الادى. ولاي بولماعان جاعدايدا ولار اكىمدەردىڭ ىعىنا جىعىلىپ قالاتىن بولادى»، – دەيدى دەپۋتات.
«سىناسام، پارلامەنتكە كىرگىزبەي قويادى»
دەپۋتاتتاردىڭ پىكىرىنە «بايتاق» پارتياسىنىڭ توراعاسى ازاماتحان ءامىرتاي كەلىسپەيدى. ناقتىراق ايتساق، ول جەرگىلىكتى ءوزىن ءوزى باسقارۋ زاڭى قابىلدانعاننان كەيىن رۋشىلدىق قوزىپ كەتەدى دەپ الاڭداۋعا نەگىز جوق ەكەنىن ەسكەرتتى.
«بيلىك اكىمنىڭ قولىنا شوعىرلانعان كەزدە رۋشىلدىق ارتۋى مۇمكىن. ال كەڭەس قۇرىلسا بيلىك بىرنەشە بولىككە بولىنەدى. ونىڭ ۇستىنە حالىق ادىلدىكتى تالاپ ەتىپ، ءوزىنىڭ الەۋمەتتىك ماسەلەسىن كوتەرگەن كەزدە كەرىسىنشە بىرىگىپ كەتەدى. ول كەزدە رۋعا، جۇزگە، ءتىپتى ۇلتقا دا قارامايدى. مىسالى، ءسىزدىڭ ەسىك الدىڭىزعا بالالار الاڭشاسى كەرەك دەلىك. بۇل كەزدە ءسىز رۋدى ۇمىتىپ كەتىپ، بالاڭىزعا جايلى جاعدايدىڭ بولعانىن قالايسىز. نەگىزى اۆتوريتارلىق رەجيم بار كەزدە ترايباليزم بولادى. بۇل جەردە ماسەلە باسقا دا بولىپ وتىر. ناقتىراق ايتسام، زاڭدا كورسەتىلگەن كەڭەس اكىمدەرگە باسەكەلەس بولادى. بىراق ول اكىمنىڭ جۇمىسىنا كەدەرگى ەمەس، كەرىسىنشە اكىمنىڭ ۇسىنىسىن قولداۋعا كومەكتەسەدى. سونداي-اق حالىقتىڭ بەلسەندىلىگى جەرگىلىكتى جەردە ءوسىپ، ازاماتتىق قوعام قالىپتاسادى. 2021 جىلى اتىراۋ وبلىسى جىلوي اۋدانىندا ءوزىن ءوزى باسقارۋعا بايلانىستى پيلوتتىق جوبانى ىسكە اسىردىق. ءاۋ باستا اكىمدىك قيىنشىلىقپەن قابىلداپ ەدى، كەيىن بىرلەسىپ جۇمىس ىستەۋدىڭ ءتيىمدى ەكەنىن ءتۇسىندى. جول، جىلۋ سەكىلدى ءار ءتۇرلى ماسەلەگە بايلانىستى بيۋدجەتتى قاراۋعا قولداۋ كورسەتەدى. بۇل جەردە ساياسي ەمەس، شارۋاشىلىق جۇمىس. مينيسترلىكتىڭ ۇسىنىپ وتىرعان زاڭى وتە-موتە ورىندى. اتالعان زاڭ باپتارى كوپ ماسەلەنى شەشەدى. ولار الەمدىك تاجىريبەگە ساراپتاما جاساپ، زاڭدى دۇرىس جازعان دەپ بىلەمىن»، – دەيدى ول.
– مينيسترلىك ۇسىنىپ وتىرعان زاڭ «وتە ورىندى» دەپ جيىندا نەگە ايتپادىڭىز؟
– مەن سول جەردە ايتتىم عوي. بۇل زاڭ مىندەتتى تۇردە كەرەك دەپ. ءسىز مەنى تىڭدامادىڭىز با؟ مەن اتالعان وتىرىستا ەكى رەت سويلەدىم.
– مەن ءسىزدىڭ ەكى ءسوزىڭىزدى دە تىڭدادىم. ءسىز كەڭەس كەرەك دەگەنسىز. كەڭەستىڭ كەرەك ەكەنىن ءبارى بىلەدى. مينيسترلىكتىڭ زاڭ جوباسى دۇرىس ەكەنىن، ال دەپۋتاتتار اكىمدەردىڭ مۇددەسىن قورعاپ وتىرعانىن نەگە ايتپادىڭىز؟
– مەن ەندى دەپۋتات ەمەسپىن عوي، جاي عانا پارتيانىڭ وكىلىمىن. ەگەر مەن سىنايتىن بولسام پارلامەنتكە كىرگىزبەي قويادى عوي. وتىرىس بىتكەننەن كەيىن مينيسترلىكتىڭ وكىلدەرىنە قولىن الىپ، ريزاشىلىعىمدى ءبىلدىردىم. دەپۋتاتتاردىڭ ءبارى بۇل زاڭعا نەگە قارسى بولىپ وتىر؟ سەبەبى ولاردىڭ ءبارى كەزىندە اكىم بولعان ادامدار. سوندىقتان دا ولار اكىم جۇمىسىنا كەدەرگى بولاتىن زاڭدى قابىلداعىسى كەلمەي وتىر. بىراق ءبىز قوعامدىق ۇيىم، پارتيا رەتىندە بۇل زاڭدى الىپ شىعامىز. قاجەت بولسا، ادامداردى الىپ شىعامىز. سەبەبى بۇل زاڭدى پرەزيدەنت قولداپ وتىر.
«سايلاۋ ۋرناسىنان ايىرىلىپ قالادى»
قوعام قايراتكەرى دوس كوشىم كەزىندە «جەرگىلىكتى ءوزىن ءوز باسقارۋ – ازاماتتىق قوعامنىڭ العاشقى باسپالداعى» دەگەن كىتاپ جازعانىن ايتادى. سوندىقتان دا ول پارلامەنت تالقىلاپ جاتقان زاڭ جوباسىن قۋانىشپەن قابىلداعانىن جەتكىزدى.
«ءوزىن-ءوزى باسقارۋ زاڭى ورىس ءتىلدى ايماقتا سەپاراتيزم قاۋپىن ارتتىرىپ جىبەرۋى مۇمكىن. بىراق سولاي ەكەن دەپ جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋدى توقتاتىپ قويۋعا بولمايدى. سول سەبەپتى مەن بۇل زاڭدى ءار ايماققا جەكە-جەكە ەنگىزگەن دۇرىس دەپ ەسەپتەيمىن. مىسالى اۋەلى باتىس ايماق، سوسىن ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىگىندە ءوزىن-ءوزى باسقارۋدى ەنگىزۋگە بولادى. زاڭ تۇتاس قازاقستانعا ەنۋى ءۇشىن 5-6 جىلعا سوزىلۋى مۇمكىن. مۇنداي تاجىريبە الەمدە بار. مىسالى، قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەسىن دە وسى تاسىلمەن شەشۋگە بولادى. 95 پايىز قازاق تۇراتىن قىزىلوردا وبلىسىندا ورىس ءتىلىن الىپ تاستاپ، قازاق ءتىلىن دامىتسا، ەشتەڭە بولمايدى. سەبەبى بۇل وبلىس وسكەمەن سەكىلدى ورىس كوپ قونىستانعان ءوڭىر ەمەس. قازاقتاردىڭ ۇلەس سالماعى 80 پايىزدان اسقان وبلىستاردا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ماسەلەسىن 100 پايىز شەشىپ تاستاۋعا بولادى»، – دەيدى ول.
– مۇرات ابەنوۆ جەرگىلىكتى ءوزىن ءوزى باسقارۋ زاڭى قابىلداناتىن بولسا، وبلىسقا باعىنبايتىن اۋىلدار پايدا بولاتىنىن ايتادى. دەپۋتات ايتقانداي وبلىسقا باعىنبايتىن اۋىل قاۋىپتى مە؟
– جۇرت مەنەن جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋدى ءتۇسىندىرىپ بەرىڭىزشى دەپ سۇراعاندا «اۋىل اكىمى اۋدان باسشىسىنا سالەم بەرمەيدى. ال اۋدان اكىمى وبلىستىڭ اكىمىن قاعىپ ءوتىپ كەتەدى» دەپ جاۋاپ بەرەمىن. سەبەبى جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ زاڭى الەمدىك تاجىريبەگە ساي قابىلدانسا، اۋىل اكىمى وبلىس اكىمىنە باعىنباۋى كەرەك. اۋىل اكىمى كونستيتۋتسياعا جانە جەرگىلىكتى ءوزىن سايلاعان حالىققا سۇيەنەدى. مىسالى، وبلىس اكىمدىگىنىڭ بيۋدجەت اقشاسىن ءبولىپ بەرگەننەن باسقا جۇمىسى جوق. ەگەر جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ جۇيەسى ورناسا، وبلىس اكىمدىگى كەرەك پە، كەرەك ەمەس پە دەگەن سۇراق تۋادى. بيلىك نەگە ءوزىن-ءوزى باسقارۋ زاڭىن قابىلداۋدان قورقادى؟ سەبەبى ولار سايلاۋ ۋرناسىنان ايىرىلىپ قالامىز با دەپ الاڭدايدى. جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ زاڭى قابىلدانسا، بيلىك سايلاۋ ۋرناسىنان ايىرىلادى. ويتكەنى ولار وبلىستىق ىشكى ساياسات باسقارماسىنىڭ ايتقانىن قۇلاعىنا قىستىرمايتىن بولادى. ەگەر ءبىزدىڭ ەلدە جەرگىلىكتى باسقارۋ جۇيەسىنىڭ كلاسسيكالىق ۇلگىسى ورناسا، وندا بىزدە اكىمشىلىك، امىرشىلىك جۇيە قۇريدى. ال ءبىزدىڭ بيلىك اكىمشىلىك-امىرشىلدىك جۇيەگە سۇيەنىپ وتىر.
– حالىق ءبىرىنشى جانە ەكىنشى سايلاۋدا ءوز رۋلاسىن سايلاپ، بىراق ول ەشتەڭە ىستەمە وندا ءۇشىنشى سايلاۋدا باسقاشا تاڭداۋ جاسايتىن شىعار؟
– ارينە، ارينە. ءوز باسىم جەرگىلىكتى ءوزىن ءوزى باسقارۋدى ەنگىزگەن كەزدە ترايباليزم ارتىپ كەتەدى دەگەنگە اسا سەنبەيمىن. سەبەبى قازاق حالقى ءار ۋاقىتتا مىنا ازامات الىپ شىعادى-اۋ دەپ سوعان داۋىس بەرەدى. ول ءوزىنىڭ رۋلاسى ما، باسقا رۋدىڭ ازاماتى ما، ءتىپتى وزگە ۇلتتىڭ وكىلى بولسا دا ماڭىزدى ەمەس. بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە رۋشىلدىقتىڭ سارقىنشاقتارى بولۋى مۇمكىن. بىراق ءوز رۋلاسى اكىم بولىپ، ول ەشتەڭە ىستەمەسە حالىق وتكەن قاتەلىگىن قايتالاماۋعا تىرسادى. بۇل رەتتە يدەولوگيالىق جۇمىس جۇرگىزۋگە ءمان بەرۋ كەرەك. وكىنىشكە قاراي قازاقستاندا يدەولوگيالىق جۇمىس مۇلدە جوق.
جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ، ياعني زەمستۆونى كەزىندە ءاليحان بوكەيحان باستاعان الاش ارىستارى كوتەرگەن بولاتىن. الايدا 1917 جىلى قۇرىلعان الاشوردا ۇكىمەتى 1920 جىلى قۇلاعاننان كەيىن بۇل باستاما اياقسىز قالدى. الاش ارىستارى 100 جىل بۇرىن ارتىقشىلىعىن تۇسىنگەن جەرگىلىكتى ءوزىن ءوزى باسقارۋعا تاۋەلسىز ەلدىڭ بيلىگى نەگە قارسى بولىپ ءجۇر؟
سەرىك جولداسباي
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
