Bıyl qazaq halqynyń basyndaǵy eń aýyr tragedııa «Aqtaban shubyryndy, alqakól sulama» oqıǵasyna 300 jyl tolyp otyr. Bul máselege jekelegen adamdar nazar aýdarǵanymen, joǵary bılik tarapynan qozǵalys joq sekildi. Al sarapshylar, máselege ártúrli baǵa bergenimen, ony elemeýdiń eki sebebin aıtty.
2015 jyly sol kezdegi prezıdent Nursultan Nazarbaevtyń usynysymen Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵy memlekettik deńgeıde atalyp ótken. Sodan aldyn, 2014 jyldyń kúzinde Reseı prezıdenti Vladımır Pýtın Nazarbaev týraly «Ol erekshe nárse jasady. Ol eshqashan memleket bolmaǵan aýmaqta memleket qurdy. Qazaqtarda eshqashan memlekettik bolmaǵan» degen edi. Sarapshylar Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵyn atap ótýge Pýtınniń osy pikiri sebep boldy dep esepteıdi.
Keıin 2019 jyly prezıdent Qasym-Jomart Toqaev Joshy ulysynyń 750 jyldyǵyn atap ótýdi usynǵan. Sol jyly úkimettiń uıytqy bolýymen is-sharalar atqarylǵan. Prezıdent 1921-22, 1931-32 jyldarǵy asharshylyqty zertteýge basymdyq bergen, Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý týraly komıssııa da qurǵan.
ÚKIMET «ÓTKELDE AT AÝYSTYRA MA?»
Bıylǵy kóktemde 300 jyl tolyp otyrǵan «Aqtaban shubyryndy» tragedııasy týraly ázirge bıik minbelerden aıtylmady. Eger bılik bul taqyrypty nazarǵa alǵan bolsa, erterek qımyldap, tıisti qaýly-qarar qabyldanyp úlgergen bolar edi. Bul kúnderi soǵan oraı sharalar atqarylyp jatsa kerek edi. Alaıda ókinishke oraı, onyń nyshany baıqalmaıdy.
Al áleýmettik jelidegi pikirler nemese, depýtattyq saýaldar arqyly ǵana osy máselege qulaq asatyn bolsa, endigi kesh sııaqty. Ádette, «ótkelde at aýystyrmaıdy». Sondyqtan da qansha aýyr tragedııa bolǵanyna qaramastan, Qazaqstan resmı túrde bul datany atap ótpeıtin sııaqty.
1723 jyldyń kókteminde qalmaqtar qazaq jerine shabýyldap, tarıhta «Aqtaban shubyryndy, alqakól sulama» qasireti atalǵan oqıǵa óris alady. Qazaqtar Arqa jerinen aýyp, Syrdyń boıyn saǵalaıdy. Qyrylǵan esepsiz mal-jan, tutqynǵa túskender, jut pen jaýgershilik, eki aradaǵy aıaýsyz atys-shabystyń aıaǵy keıin qazaqtardyń jeńisimen aıaqtalady. Qytaı men Reseı ortasynda qalǵan elge taǵdyr Abylaıhan tárizdi tulǵany syılaıdy. Keıingi batyrlardyń tarıh kóshine tirkeletini osy dáýir. Alaıda qazaqtardyń Reseı bodandyǵyna ótýine sebep bolǵan da osy «Aqtaban shubyryndy» oqıǵasy bolatyn. Jońǵarlar jeńilgennen keıin arada bir ǵasyr ótkende qazaqtar Reseı bodandyǵyna tolyqtaı derlik ótedi.
Áıgili «Elim-aı» áni sol bir qasiretti kúnderdiń kýási ispetti búginge jetti. «Aqtaban» apatynan keıin Qazaqstannyń qazirgi terrıtorııasy naqtylanyp, qonystanýdyń jańa úlgisi qalyptasty. Sol úrdistiń negizgisi áli kúnge saqtalyp otyr.
Patshalyq Reseıdiń ımperııalyq pıǵylyn jedeldetken «Aqtaban shubyryndy» alapatynyń 300 jyldyǵy nege ataýsyz qaldy, sarapshylar ne deıdi?
«BILIK QYTAI MEN RESEIDEN QAIMYǴADY»
Saıasattanýshy Ázimbaı Ǵalıdyń aıtýynsha, bılik asharshylyq pen «Aqtaban shubyryndy» sekildi tarıhı oqıǵalardy tym qatty kóterýdi jón kórmeıdi. Munyń sebebin saıasattanýshy kórshiniń áreketin áshkerelep alýdan saqtaný dep túsindiredi.
«Meniń oıymsha, mundaı tarıhı datany atap ótpeýdiń negizgi sebebi kórshi memleketterge baılanysty. Reseı men qytaı sekildi úlken derjavalardyń ortasynda otyrmyz. Eger «Aqtaban shubyryndynyń» 300 jyldyǵyn atap ótetin bolsaq, kórshilerge qatysty máseleni jasyrmaı, ashyq aıtýǵa týra keledi. Bizdiń bılikte kórshilermen ara-qatynasymyzdy buzyp alamyz ba?» degen qorqynysh bar. Iaǵnı, «Aqtaban shubyryndynyń» astarynda halyqaralyq kontekst bar. Ekinshiden, ulttyq mobılızaııa máselesi tur. Ulttyń ishki sana-sezimi men ózin-ózi saqtaý mehanızmi bar. Al bizdiń bılik halyqtyń ulttyq sanasyn oıatqysy kelmeıtin sııaqty. Olarda «ótken tarıhqa nesine mán beremiz?» degen túsinik bar. Shyn mánisinde tarıhtan durys sabaq almaǵan halyq sol nársege taǵy da urynady»,- deıdi saıasattanýshy.
ÓZGEShE ATAP ÓTÝ
Belgili tarıhshy Bereket Káribaev mundaı pikirmen kelispeıdi. Naqtyraq aıtsaq, ol 300 jyldyq tarıhı data memlekettik, tipti halyqaralyq deńgeıde atalyp ótiletinin aıtty.
«Bıyl qazaq tarıhyndaǵy eń aýyr oqıǵanyń bastalǵanyna 300 jyl tolyp otyr. Úkimet jyl saıyn aldyn ala qaı tarıhı datalarǵa mán berý kerek ekenin josparlaıdy. Úkimet «Aqtaban shubyryndynyń» 300 jyldyǵyn mindetti túrde atap ótetin dataǵa engizgen. Mysaly, ǵylym jáne joǵary bilim mınıstrligi óziniń quramyndaǵy barlyq joǵary oqý oryndaryna tapsyrma berdi. Naqtyraq aıtsam, ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ daıyndyq jumystaryna kirisip ketti. Alǵashynda ýnıversıet kóleminde atap ótý josparlanǵanymen keıinnen ony memlekettik, tipti halyqaralyq deńgeıde atap ótý máselesi kóterildi. Qazir mınıstrlik «Aqtaban shubyryndy oqıǵalary: Sebepteri. Saldary jáne Sabaqtary» degen taqyrypta halyqaralyq konferenııa uıymdastyryp jatyr. Oǵan Túrkııa, Reseı, Ózbekstan, Ázerbaıjan, Qyrǵyzstannyń HVIII ǵasyrdy zerteýshi ǵalymdary qatysady. Sondaı-aq «Aqtaban shubyryndy» oqıǵasynyń halyqqa qanshalyqty zobalań ákelgenin teatrlandyrylǵan kórinis arqyly kórsetýdi josparlap otyr. Bul is-shara maýsym, qyrkúıek nemese qazan aıynda atap ótýi múmkin. Meniń oıymsha, joǵary jaqtan ıaǵnı, Prezıdent ákimshiliginen bul oqıǵanyń mańyzyn túsinip, arnaıy adamdary qatysatyn shyǵar», – dedi tarıhshy.
Bereket Káribaev 1993 jyly Orbulaq shaıqasynyń 350 jyldyǵy joǵary deńgeıde atalyp ótilgenin de eske saldy.
«GEOSAIaSI STRATEGIIa»
Óz mamandyǵy tarıhshy, májilis depýtaty Erlan Saırov «bul máselede qandaı da bir saıası astar izdeýdiń qajeti joq» degen pikirde. Áıtse de depýtat «Aqtaban shubyryndynyń» artynda Reseı men Qytaı jáne Jońǵarııanyń jer úshin talasy bolǵanyn joqqa shyǵarmaıdy.
«Qazaq halqy sol kezdegi geosaıası jaǵdaıdan shet qalmady. Reseı men ın ımperııasy, Qazaq handyǵy men jońǵar tarapy, jalpy Ortalyq Azııa elderi arasynda jer úshin óte úlken kúres boldy. Biraq osy kúrdeli kezeńde Qazaq handyǵy óziniń geosaıası strategııasyn tıimdi paıdalanyp, qazaq halqyn alapat qyrǵynnan aman saqtap qaldy», – dedi ol.
Depýtattyń aıtýynsha, 300 jyldyq tarıhı datany ótkennen sabaq alatyndaı deńgeıde atap ótý kerek.
«Aqtaban shubyryndy oqıǵasy» – qazaq tarıhyndaǵy eń bir dramalyq, tragedııalyq tarıhı tizbek. «Aqtaban shubyryndynyń» birneshe ǵasyrǵa sozylyp, halyqqa orasan zor qaıǵy ákelgenin umytpaýymyz kerek. Úkimet «Aqtaban shubyryndynyń» 300 jyldyǵyna baılanysty jospar jasap, tarıhı tanymdyq is-sharalar uıymdastyrýy qajet. Mysaly, ǵylymı konferenııadan bastap, derekti jáne kórkem fılm túsirilse, tamasha bolar edi. Ekinshiden, «Aqtaban shubyryndyǵa» baılanysty tarıhı oryndar, mysaly tarıhı tastar bolýy múmkin. Osyndaı tarıhı oryndarǵa baryp, taǵzym jasaý kerek dep esepteımin. Eger biz «Aqtaban shubyryndydan» aman-esen shyqpaǵanda toz-tozymyz shyǵyp keter edi. Ulttyq sýbekti retinde aman qalý, qalmaýymyz kúrdeli bolar edi»,-deıdi depýtat Erlan Saırov.
Serik Joldasbaı
