Biyl qazaq halqynyŋ basyndaǧy eŋ auyr tragediia «Aqtaban şūbyryndy, alqaköl sūlama» oqiǧasyna 300 jyl tolyp otyr. Būl mäselege jekelegen adamdar nazar audarǧanymen, joǧary bilık tarapynan qozǧalys joq sekıldı. Al sarapşylar, mäselege ärtürlı baǧa bergenımen, ony elemeudıŋ ekı sebebın aitty.
2015 jyly sol kezdegı prezident Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ ūsynysymen Qazaq handyǧynyŋ 550 jyldyǧy memlekettık deŋgeide atalyp ötken. Sodan aldyn, 2014 jyldyŋ küzınde Resei prezidentı Vladimir Putin Nazarbaev turaly «Ol erekşe närse jasady. Ol eşqaşan memleket bolmaǧan aumaqta memleket qūrdy. Qazaqtarda eşqaşan memlekettık bolmaǧan» degen edı. Sarapşylar Qazaq handyǧynyŋ 550 jyldyǧyn atap ötuge Putinnıŋ osy pıkırı sebep boldy dep esepteidı.
Keiın 2019 jyly prezident Qasym-Jomart Toqaev Joşy ūlysynyŋ 750 jyldyǧyn atap ötudı ūsynǧan. Sol jyly ükımettıŋ ūiytqy boluymen ıs-şaralar atqarylǧan. Prezident 1921-22, 1931-32 jyldarǧy aşarşylyqty zertteuge basymdyq bergen, Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau turaly komissiia da qūrǧan.
ÜKIMET «ÖTKELDE AT AUYSTYRA MA?»
Biylǧy köktemde 300 jyl tolyp otyrǧan «Aqtaban şūbyryndy» tragediiasy turaly äzırge biık mınbelerden aitylmady. Eger bilık būl taqyrypty nazarǧa alǧan bolsa, erterek qimyldap, tiıstı qauly-qarar qabyldanyp ülgergen bolar edı. Būl künderı soǧan orai şaralar atqarylyp jatsa kerek edı. Alaida ökınışke orai, onyŋ nyşany baiqalmaidy.
Al äleumettık jelıdegı pıkırler nemese, deputattyq saualdar arqyly ǧana osy mäselege qūlaq asatyn bolsa, endıgı keş siiaqty. Ädette, «ötkelde at auystyrmaidy». Sondyqtan da qanşa auyr tragediia bolǧanyna qaramastan, Qazaqstan resmi türde būl datany atap ötpeitın siiaqty.
1723 jyldyŋ köktemınde qalmaqtar qazaq jerıne şabuyldap, tarihta «Aqtaban şūbyryndy, alqaköl sūlama» qasıretı atalǧan oqiǧa örıs alady. Qazaqtar Arqa jerınen auyp, Syrdyŋ boiyn saǧalaidy. Qyrylǧan esepsız mal-jan, tūtqynǧa tüskender, jūt pen jaugerşılık, ekı aradaǧy aiausyz atys-şabystyŋ aiaǧy keiın qazaqtardyŋ jeŋısımen aiaqtalady. Qytai men Resei ortasynda qalǧan elge taǧdyr Abylaihan tärızdı tūlǧany syilaidy. Keiıngı batyrlardyŋ tarih köşıne tırkeletını osy däuır. Alaida qazaqtardyŋ Resei bodandyǧyna ötuıne sebep bolǧan da osy «Aqtaban şūbyryndy» oqiǧasy bolatyn. Joŋǧarlar jeŋılgennen keiın arada bır ǧasyr ötkende qazaqtar Resei bodandyǧyna tolyqtai derlık ötedı.
Äigılı «Elım-ai» änı sol bır qasırettı künderdıŋ kuäsı ıspettı bügınge jettı. «Aqtaban» apatynan keiın Qazaqstannyŋ qazırgı territoriiasy naqtylanyp, qonystanudyŋ jaŋa ülgısı qalyptasty. Sol ürdıstıŋ negızgısı älı künge saqtalyp otyr.
Patşalyq Reseidıŋ imperiialyq piǧylyn jedeldetken «Aqtaban şūbyryndy» alapatynyŋ 300 jyldyǧy nege atausyz qaldy, sarapşylar ne deidı?
«BİLIK QYTAI MEN RESEIDEN QAIMYǦADY»
Saiasattanuşy Äzımbai Ǧalidyŋ aituynşa, bilık aşarşylyq pen «Aqtaban şūbyryndy» sekıldı tarihi oqiǧalardy tym qatty köterudı jön körmeidı. Mūnyŋ sebebın saiasattanuşy körşınıŋ äreketın äşkerelep aludan saqtanu dep tüsındıredı.
«Menıŋ oiymşa, mūndai tarihi datany atap ötpeudıŋ negızgı sebebı körşı memleketterge bailanysty. Resei men qytai sekıldı ülken derjavalardyŋ ortasynda otyrmyz. Eger «Aqtaban şūbyryndynyŋ» 300 jyldyǧyn atap ötetın bolsaq, körşılerge qatysty mäselenı jasyrmai, aşyq aituǧa tura keledı. Bızdıŋ bilıkte körşılermen ara-qatynasymyzdy būzyp alamyz ba?» degen qorqynyş bar. Iаǧni, «Aqtaban şūbyryndynyŋ» astarynda halyqaralyq kontekst bar. Ekınşıden, ūlttyq mobilizasiia mäselesı tūr. Ūlttyŋ ışkı sana-sezımı men özın-özı saqtau mehanizmı bar. Al bızdıŋ bilık halyqtyŋ ūlttyq sanasyn oiatqysy kelmeitın siiaqty. Olarda «ötken tarihqa nesıne män beremız?» degen tüsınık bar. Şyn mänısınde tarihtan dūrys sabaq almaǧan halyq sol närsege taǧy da ūrynady»,- deidı saiasattanuşy.
ÖZGEŞE ATAP ÖTU
Belgılı tarihşy Bereket Kärıbaev mūndai pıkırmen kelıspeidı. Naqtyraq aitsaq, ol 300 jyldyq tarihi data memlekettık, tıptı halyqaralyq deŋgeide atalyp ötıletının aitty.
«Biyl qazaq tarihyndaǧy eŋ auyr oqiǧanyŋ bastalǧanyna 300 jyl tolyp otyr. Ükımet jyl saiyn aldyn ala qai tarihi datalarǧa män beru kerek ekenın josparlaidy. Ükımet «Aqtaban şūbyryndynyŋ» 300 jyldyǧyn mındettı türde atap ötetın dataǧa engızgen. Mysaly, ǧylym jäne joǧary bılım ministrlıgı özınıŋ qūramyndaǧy barlyq joǧary oqu oryndaryna tapsyrma berdı. Naqtyraq aitsam, äl-Farabi atyndaǧy QazŪU daiyndyq jūmystaryna kırısıp kettı. Alǧaşynda universiet kölemınde atap ötu josparlanǧanymen keiınnen ony memlekettık, tıptı halyqaralyq deŋgeide atap ötu mäselesı köterıldı. Qazır ministrlık «Aqtaban şūbyryndy oqiǧalary: Sebepterı. Saldary jäne Sabaqtary» degen taqyrypta halyqaralyq konferensiia ūiymdastyryp jatyr. Oǧan Türkiia, Resei, Özbekstan, Äzerbaijan, Qyrǧyzstannyŋ HVIII ǧasyrdy zerteuşı ǧalymdary qatysady. Sondai-aq «Aqtaban şūbyryndy» oqiǧasynyŋ halyqqa qanşalyqty zobalaŋ äkelgenın teatrlandyrylǧan körınıs arqyly körsetudı josparlap otyr. Būl ıs-şara mausym, qyrküiek nemese qazan aiynda atap ötuı mümkın. Menıŋ oiymşa, joǧary jaqtan iaǧni, Prezident äkımşılıgınen būl oqiǧanyŋ maŋyzyn tüsınıp, arnaiy adamdary qatysatyn şyǧar», – dedı tarihşy.
Bereket Kärıbaev 1993 jyly Orbūlaq şaiqasynyŋ 350 jyldyǧy joǧary deŋgeide atalyp ötılgenın de eske saldy.
«GEOSAIаSİ STRATEGİIа»
Öz mamandyǧy tarihşy, mäjılıs deputaty Erlan Sairov «būl mäselede qandai da bır saiasi astar ızdeudıŋ qajetı joq» degen pıkırde. Äitse de deputat «Aqtaban şūbyryndynyŋ» artynda Resei men Qytai jäne Joŋǧariianyŋ jer üşın talasy bolǧanyn joqqa şyǧarmaidy.
«Qazaq halqy sol kezdegı geosaiasi jaǧdaidan şet qalmady. Resei men Sin imperiiasy, Qazaq handyǧy men joŋǧar tarapy, jalpy Ortalyq Aziia elderı arasynda jer üşın öte ülken küres boldy. Bıraq osy kürdelı kezeŋde Qazaq handyǧy özınıŋ geosaiasi strategiiasyn tiımdı paidalanyp, qazaq halqyn alapat qyrǧynnan aman saqtap qaldy», – dedı ol.
Deputattyŋ aituynşa, 300 jyldyq tarihi datany ötkennen sabaq alatyndai deŋgeide atap ötu kerek.
«Aqtaban şūbyryndy oqiǧasy» – qazaq tarihyndaǧy eŋ bır dramalyq, tragediialyq tarihi tızbek. «Aqtaban şūbyryndynyŋ» bırneşe ǧasyrǧa sozylyp, halyqqa orasan zor qaiǧy äkelgenın ūmytpauymyz kerek. Ükımet «Aqtaban şūbyryndynyŋ» 300 jyldyǧyna bailanysty jospar jasap, tarihi tanymdyq ıs-şaralar ūiymdastyruy qajet. Mysaly, ǧylymi konferensiiadan bastap, derektı jäne körkem film tüsırılse, tamaşa bolar edı. Ekınşıden, «Aqtaban şūbyryndyǧa» bailanysty tarihi oryndar, mysaly tarihi tastar boluy mümkın. Osyndai tarihi oryndarǧa baryp, taǧzym jasau kerek dep esepteimın. Eger bız «Aqtaban şūbyryndydan» aman-esen şyqpaǧanda toz-tozymyz şyǧyp keter edı. Ūlttyq subektı retınde aman qalu, qalmauymyz kürdelı bolar edı»,-deidı deputat Erlan Sairov.
Serık Joldasbai
