Nūrlan Asqarūly Nauryzaliev – jas ǧalym, qazaq jurnalistikasynyŋ tarihyn jäne türkı taŋbalaryn zertteuşı. 1986 jyly 3 nauryzda Qyzylorda oblysy, Jalaǧaş audanynyŋ Mädeniet aulynda düniege kelgen. äl-Farabi atyndaǧy Qazaq Ūlttyq universitetı, jurnalistika fakultetıne tülegı. «Qazaqstan» telearnasynyŋ jaŋalyqtar bölımınde, jäne bırqatar aqparattyq saittar men basylymdarda redaktorlyq, jurnalistık qyzmetter atqarǧan. Bügıngı künı jurnalistika fakultetınde oqytuşylyq qyzmet atqarady.
Jas ǧalymmen ūlttyq ideia, adamzat örkenietı jäne qazaq halqynyŋ ūlttyq ūiysuy, ūlttanu prosesı jaiynda pıkırlestık.
- Armysyz, Nūrlan aǧa, narkesken pıkırdıŋ şyŋy men syny aiqyndalatyn «Jansarai» mekenımızdıŋ törıne qoş keldıŋız! Qazaqta «Tūlpar tübın tabady» degen aişyqty tırkes bar. Osy oraida, tuǧan jerıŋız jaiynda sūrǧym kelıp otyr.
- Köp raqmet! Saltyna berık, ǧūrpyna adal Qyzylorda oblysyna qarasty Mädeniet auylynda tuyp östım. Qazır de balalyq şaqtar, alaŋsyz kezder ünemı köz aldymda kölbeŋdeidı de tūrady. Bız oinai jürıp, oilai jürıp er jetken ūrpaqpyz. Kışkeneden auyldyŋ köneköz qariialarynan, aqsaqaldardan qissa-dastan, aŋyz-äŋgımelerdı estıp östım. Özımnıŋ Şalqar degen kökem boldy, toi-tomalaq, türlı jiyndarda menı törge otyrǧyzyp qoiatyn. «Sözge beiımıŋ bar: kısı bolatyn kısınıŋ kısımenen ısı bar, kısı bolmaityn kısınıŋ kısılerde nesı bar, äŋgıme tyŋda!» dep jiı aitatyn. Sol kezde menıŋ bolaşaǧymnan ümıt kütse kerek. Al äkem qatty äŋgımeşıl adam boldy demeimın, bıraq kıtapty köp oqityn. Sol bızge önege bolyp darydy. Kışkeneden kıtap oquǧa aŋsarym audy. Alaida satylai oqudyŋ retı bolmai, auyldaǧy Iles Qabylov atyndaǧy orta mekteptı aiaqtaǧannan keiın bırden eŋbekke aralasyp kettık.- Qazaqy tärbienıŋ qainaryna qanyp össeŋız, tegıŋızdı jetık bılersız?
- Ärine, bızdıŋ ölkenıŋ qazaqtary: «Jusan azbai jer azbaidy, Şömekei azbai el azbaidy» deidı. Öz äuletımızde, jalpy el ışınde asa zor qūrmetke ie Moldahmet Tabylūly degen jyrşynyŋ jazǧan «Şejıre-Öleŋı» bar, sonyŋ ışınde: «...Şejıre jūrt bıletın ülken ösek, Qoiatyn är adamyn ornyna tek. Taraǧan kışı jüzden bermen qarai, Jetıru, Baiūly häm Qarakesek. Eskerıp ardaqtasaq ata saltyn, Bastasaq ülkenınen būzbai qalpyn, Baisary, Älım, Şömen bop taraidy, Balasy Qarakesektıŋ, näsılı – Alşyn...» dep örbi beredı. Jyrda aitynǧan Baisarydan «Kete» degen nebır jyrşylar şyqqan ru taraidy, Älımnen – Alty ata Älım tarqatylady. Olardyŋ da batyrlyqpen, jyrşylyqpen ataǧy elge jaiylǧan. Qazaqtyŋ has batyry Janqoja sol rudan şyqty. Bergılerınen taratyp aitsaq, mūqym qazaqqa mälım Bekūzaq Täŋırbergenov degen aitysker aqyndy erekşe atap aituǧa bolady. «Aq tuyn adaldyqtyŋ kırletken joq, Esımnen tuǧan jerım bır ketken joq. Araldyŋ tabanynan su ketkenmen Halyqtyŋ köŋılınen jyr ketken joq», - deidı bır aitysynda marqūm Bekūzaq Täŋırbergenov. Inısı Aibek Täŋırbergenov te jyrau. Qazır Araldaǧy jyr mektebınde şäkırt tärbielep jatyr. Şömekei – Qyzylorda oblysynda qanatyn keŋge jaiǧan ru. Araldan berı qarai Qazaly, Qarmaqşy, Jalaǧaş audandaryn meken etedı. Ūrany – «Döit!». Men öz ruymdy maqtaiyn degen oiym joq. Patşa ükımetınıŋ kezıne deiıngı qazaq rularynyŋ barlyǧy däulettı bolǧan. Patşa ükımetı men Keŋes kezeŋınde jürgızılgen soiqan saiasattyŋ kesırınen äuelı maldan, keiın jannan airylyp qaldyq. Köptegen rular, elder, auyl-aimaqtar halqy aştyqtan qyrylyp kettı.- Äŋgımeŋızden batyr bolǧan, bi bolǧan qazaqtyŋ ūraǧy ekenıŋızdı aŋdap otyrmyn...
- Bızdıŋ Kelmenbet degen batyr babamyz bolǧan. «Şejıre-jyrda» batyr jaiynda erekşe aitylady. «...Bolǧan soq atamyzdyŋ jüzı sūsty, Ärkımder aibatynan ıştei pysty. Kelmenbet dep atauǧa imengen soŋ, Sarqasqa attyŋ atauy tılge tüstı... Bır aty täŋırınıŋ halyq degen, Halyq aitsa qalt aitpaidy, soǧan senem. Sondyqtan Kelmenbettıŋ aty atalmai, Sarqasqa ruy bolyp sodan kelgen...» Aŋyzdy jazuşylar äŋgımege, aqyndar öleŋge, şaiyrlar jyrǧa ainaldyrady. Auylda būl sekıldı şejıre-jyrlardy köp tyŋdap östık. Jyrdaǧy Kelmenbet babamyzdan Ötebai degen kısı tuǧan. Ötebaidan – Adambai, Adambaidan – Baijan, Baijannan – Qūttyqadam, keiın Jünek, Tasqara, Särsenbai, Särsenbaidan menıŋ äkem Asqar tek tartardy. Joǧary qarai tarqatqan kezde toǧyz ata. Qazaqy baiyptaumen: bala, äke, ,ata, baba, arǧy ata, tüp ata, tek ata, qaimana. Al kerısınşe: äke, bala, nemere, şöbere, şöpşek, nemene, tuajat, jürejat, jūraǧat, qaimana. Naǧaşylarymnyŋ ruy – Alaşa. Olar da än, jyr, batyrlyq-batyldyqtan kende bolmaǧan. Mıne, osy babalarymnyŋ qanyndaǧy aqparat maǧan jetken. Äskerden kelgennen keiın eŋbekke qaita aralastym, tübı bılım men ǧylymǧa bet būratynymdy ıştei sezetınmın. Sol senımmen, 2010 jyly äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetı, jurnalistika fakultetıne oquǧa tüstım. Auylda öz öŋırımızdıŋ tūlǧalaryn ülgı etıp jürsek, universitette qazaqqa ortaq ǧūlamalardyŋ, oişyldardyŋ eŋbekterın, önegege toly ömır jolyn zerdeledık. Qazaqtyŋ tarihyn oqydyq, qyzyǧa-qyzyǧa Türık halyqtarynyŋ tarihyn oqydyq. Qazır ejelgı babalarymyzdyŋ örkenietın şama-şarqymyz jetkenşe jas buynǧa, özımızden keiıngı tälımgerlerge üiretu üstındemız.- Taǧlym alu bar da, tälım beru bar. Ekeuınıŋ basyn bırıktıru oŋaiǧa soqpasy anyq. Üirenu men üiretuden üilesımın qaidan taptyŋyz?
- Sanaly türde daiyndalyp, ıştei qalyptasyp jurnalistika salasyna kelgennen keiın jurnalistika tarihyn, qazırgı basylymdardyŋ tarihyn oqydyq. Alaş basylymdarynyŋ tarihyn zerdeledık. Mäselen, Alaş baspasözındegı ūlttyq ideia – bızge ülken tūǧyr bolar, bolaşaqqa baǧyt sılter qūndy eŋbekterden arqyly sanaǧa bekidı. Arystarymyz jaŋa zamanǧa beiımdelgen bılım deŋgeiın köteruge ülken üles qosty. Alaida ol kezeŋdegı qaraşyny bılımsız dep tanu – qate tüsınık. Babalarymyzdyŋ ömırden tüigen-körgenderı, tabiǧattyŋ syryn ūǧuy, qazırgı universitet bıtırgen akademik, ǧylym doktorlarynyŋ bılım deŋgeiınen bır mysqal kem emes. Mysaly, Mūstafa Şoqaidyŋ «Türkıstan» ideiasyn alyŋyz. Mūstafa «Iаş Türkıstan» degen jurnal şyǧardy, Europada qairatker retınde tanyldy. Maǧjan Jūmabaev ta öz jyrynda: «...Ertede Türkıstandy Tūran desken, Tūranda Er Türıgım tuyp, ösken. Tūrannyŋ tarihy bar tolqymaly, basynan köp tamaşa künder keşken...» dep jyrlaidy. Būl nenı bıldıredı?.. Ertede asa kölemdı «Tūran» örkenietı bolǧan. Oŋtüstıktegı Syr boiynda, Türkıstan aimaǧynda ülken qalalar bolǧan. Sol jerlerde bızdıŋ ejelgı örkenietımız qalyptasty. Türkı jazuyn Syrdyŋ boiyndaǧy ejelgı babalarymyzdyŋ tanymyna ornyǧyp, orta ǧasyrǧa deiın jetpegen dep aitu qisynsyz. Būl pıkırıme qazba jūmystary – basty aiǧaq. Osyndai dünielerdı zerttei kele, men Türık halyqtarynyŋ ejelgı jazuyn zertteudı qolǧa aldym. Älemdık ǧalymdar būl baǧdardy runalogiia, runika dep jıktep jür. Bızde Türkologiia dep aityla bastady. Men de osy taqyryptyŋ turasynda ülken eŋbek jazsam dep armandadym, kämıl tüisındım. Menıŋ ışkı üilesımımnıŋ bar syry osynda.- Türkı mūrasyn zertteude qandai erekşelıkter tauyp, keleŋsızdıkterge ūşyradyŋyz?
- Türık halyqtarynyŋ tarihy kezınde är türlı patşalyqtardyŋ, keibır ūlttar saiasatynyŋ tūrǧysynan tügelge derlık joiylǧan. Alaida «Kültegın», «Bılge», «Tonykök» eskertkışterındegı jazular tausylmaityn taqyryp. Basynda atauly salany zerttegende tym ärıge qūlaş sermedım. Piktogramma, idiogrammany qarastyra bastadym. Anyyqtap aitsaq, kädımgı tastardaǧy suretter. Alataudy aralap, Qarataudy saialap, taudyŋ bökterınde tynystadym. Adyrlar, būirattardaǧy tastardy terıp, keudesıne qaşalǧan jazulardy oqydym. Bırde, Qarataudy zertteu barysynda alyp tastan tüienıŋ şıderlengen suretın kezıktım. Tasta şıderdıŋ, iaǧni aldyŋǧy ekı aiaǧyndaǧy tūsaudyŋ jıbı anyq körınıp tūr. Botasy qasynda bos jür. Būnyŋ şeşımı ne? Şeşım: tastaǧy suret – adamdardyŋ aŋdardy qolǧa üirete bastaǧan kezeŋınen habar beredı. Mūnyŋ hronologiialyq şeŋberı bızdıŋ jylsanauymyz boiynşa 2000 jyldardan ärıge asyp ketuı mümkın. Tastarda ülken aqparat bar, ol qazaqqa ǧana qatysty emes, adamzattyq tarihqa ortaq mūra. Qazır köbı tastaǧy jazularǧa qatysty üstırt oilaidy. Qaratauda, Tarbaǧataida, Altai tauynda ülken qoitastar öte köp. Bıraq olar tiıstı deŋgeide qorǧalmai jatyr. Köbısı öndırıske qoldanylyp, uatylyp jatyr. Eger olar joiylmai tūrsa, keiın jas ūrpaq talqylap, igılıkke ainaldyratynyna senemın. Mūralardy ädebietşıler ädebiettıŋ tarihy retınde, suretşıler foto tarih nysany retınde qarastyrady. Bız üşın tastaǧy taŋbalar – aqparattyŋ tarihy.- Dalalyq örkeniet bızge qūpiiasyn tolyq aşpady deisız ǧoi?
- İä, qazaq jurnalistikasy tarihynyŋ özı adamzattyŋ jer betınde söilep, qauymdardyŋ alǧaşqy taŋbany tasqa qaşap jaza bastaǧan kezeŋınen bastau alady. Bızdıŋ baspasözdıŋ tarihy, taŋbaly aqparat taratudyŋ tarihy, ǧylymi tılde aitsaq, piktogrammanyŋ tarihy keibır boljamdar boiynşa jüz myŋdaǧan jyldarǧa ketıp qaluy mümkın. Demek, sabaqtastyqtyŋ syry tym ärıde, darhan dalanyŋ qūpiiasynda. Biyl äl-Farabi babamyzdyŋ 1150 jyldyǧyn toilaǧaly otyrmyz. Farabidıŋ «Tärbiesız berılgen bılım – adamzattyŋ qas jauy» degen naqyl sözın köp aitamyz. Degenmen, osy rette ǧalymnyŋ taǧy bır pıkırın alǧa tartqym keledı. Ol «Tärbie degenımız – adamnyŋ boiyna bılımge negızdelgen ızgılık qūndylyqtar, etikalyq qūndylyqtar. Sol ızgılık qūndylyqtar arqyly öner quatyn darytu» deidı. Demek, türkılerdıŋ ortasy – asa ızgı orta bolǧan. Äl-Farabi keiın osy ızgı ortada ūrpaqtarynyŋ da tūlǧa retınde qalyptasqanyn armandaǧan. Denı sau, ūzaq jasaityn ūltynyŋ bolǧanyn qalaǧan. Tıptı, İbn Sinanyŋ äl-Farabi eŋbekterın oqu arqyly medisinanyŋ atasyna ainalǧanyn eşkım aşyp aitpaidy. Aŋyzǧa sensek, bırde, äl-Farabi Otyrar janyndaǧy şaǧyn qalada kele jatyp jol şetınde ışın basa auyrsynyp jatqan adamdy köredı. Oǧan bırden ota jasap, soqyrşegın alǧan. Mūnda negız bar. Türkıler ertede myŋ, on myŋ tümen qol bastap Europaǧa şapqan. Qandy qyrǧynda qanşa jauynger jaralanǧan. Jaraly jauyngerdı emdeitın otaşylar, synyqşylar tümenbasylardyŋ janyna qatar erıp jürgen. Demek, Farabi türkılık örkeniettıŋ aiasynda ösıp-örkendegen tūlǧa.- İä, «Muzykanyŋ ülken kıtaby» eŋbegınen de dala sazynyŋ, ǧasyrlar sazymen syrlasqan aspap ünınıŋ parasaty baiqalyp tūrady.
- Bızge jetken derekter Farabidıŋ muzyka tılımen adamdardy jylatyp, küldırıp, ūiyqtatyp ketkendıgın aitady. Bızdıŋşe, muzyka terapiiasy. Saz, än-küi, tıptı, dombyra qūrlysynyŋ özı düniedegı barlyq ǧylymdarmen astasyp jatyr. Mysaly, notalardy qosyp tartu – esep, dybystyŋ auqymy – fizika, saz arqyly oi aitu, aqparat beru – jurnalistika, keibır rette filosofiia. Endıgı kezekte, Farabidıŋ eŋbekterı osy baǧytta zertteluı qajet. Küimen, sazben oi aitu, aqparat beru – Joşy han däuırıne deiın, şamamen, onynşy, on ekınşı ǧasyrlarda qalyptasyp qoiǧan. Qazır de keibır jaittardy muzykamen ūsynamyz. Iаǧni, muzyka – ūǧym, derek beruge qauqarly. Mūnymen qosa, men Farabidıŋ tūlǧalyq erekşelıkterı, daryny jaily söz qozǧaǧanda Abaidyŋ Farabi mektebınıŋ ökılı ekenın baǧamdaimyn. Qazır Abaidyŋ Farabimen ruhani ündestıgı zertteluı qajet. Nege deseŋız, ǧūlama ǧalym öleŋınıŋ basynda: «Qaşyqtasyŋ tuǧan jer, qalyŋ elım!» dep jyrlaidy. Abai: «Qalyŋ elım, qazaǧym, qairan jūrtym» dep küŋırenedı. Sondai-aq, Äl-Farabi öleŋınde: «Ziialy az, bırtūtam tırşılıkte – äkımdıkke köbısı jügıredı...» Tüiındı oi Abaişa: «Bas-basyŋa bi bolǧan öŋkei qiqym, Mınekei, būzǧan joq pa eldıŋ siqyn!..» dep örbidı. Būl – oi jalǧastyǧy, ǧasyrlar jıptıgındegı Farabi men Abai ruhaniiatynyŋ özara bailanysy. Būdan şyǧar qorytynda, dala qūpiiasynyŋ syry – özara sabaqtastyqta jatyr. Keler ūrpaq, bızdıŋ buyn öz aldyna Farabidı, öz aldyna Abaidy kötermelemei, qazaq dalasynyŋ ǧūlamalary arasynda jatqan sabaqtastyqtyŋ tamyryn basa bıluı qajet.- Türkı taŋbalaryn zaman talabyna sai bılım beru ädısterımen nasihattap jürgenıŋızdı jaqsy bılemın. Patşa köŋıldı oqyrmannyŋ igılıgı üşın bır talqylap öteiıkşı?!.
- Jaqsy, qazır taŋbalardy oqudyŋ bırneşe ädısnamasy bar. Otandyq ǧalymdardan Altai Amanjolov, Särsen Amanjolov, Myrzatai Joldasbekov, Amanqos Mektep-tegı sauatty zertteuler jürgızdı. Qazır osy salada köŋılge qonymdy tūjyrymdar aityp jürgen Ädıl Bazylhan degen türkıtanuşy ǧalymdy erekşe ataimyn. Abai: «Bolmasaŋ da ūqsap baq, bır ǧalymdy körseŋız, ondai bolmaq qaida dep, aitpa ǧylym süiseŋız» deidı. Men de osy atalǧan ǧalymdardyŋ eŋbekterın oqi otyryp özımnıŋ tūjyrymymdy, ädısnamamdy ūsyndym. Iаǧni, oqytu metodikasy. Ädısnama boiynşa runikalyq taŋbalardy oqyp, jazudy studentter jyldam igerıp ketedı. Būrynǧy kıtaptarda da runikany meŋgerudıŋ joldary naqty körsetılgen. Qazırgı jastar olardyŋ barlyǧyn paraqtap şyǧady dep aitu qiyn. Jastarǧa ılım üiretude jaŋa tehnologiiamen bailanysqan, qabysqan tyŋ täsılder qajet. Men elektrondy baǧdarlamalar men jazu mädenietı zaŋdylyqtaryn toptastyryp otyryp meŋgerudı qūp köremın. Taŋbalarmen «ATA», «ANA», «TUǦAN JER» degen sözderdı jazdyrudan bastap, jetı atasyn, türlı mätınderdı jazuǧa satylap köşemın. Bızdıŋ älı de jazu sanatyndaǧy sana mejemız – qūldyq deŋgeide. Būryndary tötemen jazdyq, kiril ärıpterın qoldanyp kelemız, endı qaitara latyn älıpbiın taŋbalaǧaly jatyrmyz. Köbısı runikany tehnikalyq jaŋǧyrtuǧa kelmeidı dep esepteidı. Alaida smartfonda runika qarıpterımen mätın terıp, habarlama joldai alatyn «Bıtık», «Bıtıch», «Kök jazu» sodan soŋ Änuar Aqdäulet degen mamannyŋ özı jasap şyǧarǧan qosymşasy, tört bırdei baǧdarlama jūmys ıstep tūr. Törtkül dünienıŋ kez kelgen tılındegı aqparatty türkı taŋbalaryna auystyryp, babaŋnyŋ taŋbasymen oqi beruıŋe bolady. Būl köbı oilaǧandai qiyn närse emes.- Barlyǧy türkılık dünietanymǧa sai ILIM-nen örbidı deisız ǧoi?
- İä, «ılım» degen sözdıŋ tübırı «ılu» ǧoi. Barlyǧy türkınıŋ «ılım» degen sözınen şyǧady. Ilım degenımız – aqparatty, bılımdı ılu, boiǧa jinau. Jüsıp Balasaǧün özınıŋ eŋbegınde: «Äuelı oqyp, ony oiyŋa öre bıl, özı-aq keler sodan soŋ jazu önerı» dep tolǧaidy. Mysaly, Äl-Farabi babamyz ömır boiy oqyǧan adam. Ǧūlama Abai kemeldık jasqa kelgen kezde de oquyn toqtatpaǧan. Bügınderı de de bar. Söz yŋǧaiynda aitaiyn, İlia Jaqanov degen aǧamyz egde tartqan şaǧynda oquyn aiaqtady. Sondai-aq professorlar, akademikter de oqidy, ızdenedı. Bıraq ol jas kezde oqu sıŋırgendei bolmaidy. Qazaq mūny «Jas kezıŋde oqysaŋ, tasqa basqandai, ülkeigende oqysaŋ, mūzǧa basqandai» deidı. Jas şaqta adamdy özınşe tūjyrym jasauǧa, özındık oi, paiym aituǧa, jan-jaqty oilau maşyǧyna daǧdylandyrǧan dūrys. Sosyn universitette jaǧdai jasaluy kerek. Qazır mekteptegı jalaqy artqan soŋ oqytuşylar mektepke auyp ketıp jatyr. Mektepte orta bılım alyp kelgen bala universitette joǧarǧy bılımge, ǧylymǧa daǧdylanuy qajet. Kez kelgen eŋbek naryǧynda adamdar jaqsy jalaqy töleitın jerge auysyp ketetını aian.- Täuelsızdık alǧannan keiıngı jyldary ūlttyq ideia taqyryby qatty köterıldı. Osy taqyryptyŋ töŋıregındegı maqalalar basylymnyŋ betın bermedı. Alaida, nüktege döp tüspei, töŋırektep jürmız. Egemen memlekettıŋ ūlttyq ideiasyna qatysty pıkırıŋızdı bılgım keledı.
- Ūlttyq ideia degen ūǧymdy terıske şyǧara almaimyz. Bızdıŋ aqyn-jazuşylarymyz būl baǧytta ünemı söz talastyryp keledı. Keşe ǧana seksennıŋ seŋgırıne şyqqan, bügını Amerikada tūratyn jazuşymyz Mūhtar Maǧauindı köptegen ziialy qauym ökılderı qūttyqtap, eŋbekterın oi elegınen ötkızıp jatyr. Mūnyŋ syryn aitaiyn. Nege Maǧauin şetelde tūrady? Otanymyz üşın ūlttyq ideianyŋ naqty baǧdaryn ūsynǧan, anyqtama bergen tūlǧalarymyz qoǧamnan şettetılgen, şettetılıp te jatyr. Mysaly, Maǧjannyŋ qudalauǧa tüsuı, būrnaǧy türkologiia salasynda zertteuler jürgızgen Beisenbai Kenjebaev syndy ǧalymdardyŋ qudalauǧa ūşyrauy sekıldı dünienıŋ bügın de jalǧasyn körıp jatyrmyz. Ony kım ıstep otyr, ärine, qazaqtyŋ tılın, ūlttyq ideiasyn tüsınbeitın, patriottyqty basqaşa qabyldaityn ökılder ıstep otyr. Ūlttyq ideia jaily aitqanda aldymen bır närsenı tüsınıp aluymyz kerek. Ūlttyq ideia berık ornauy üşın ūlttyŋ ana tılı kündelıktı qoldanysqa enuı qajet. Tılmen bırge töl taŋbamyz da qatar jüruı kerek. Iаǧni, taŋbanyŋ beinelenuı, taŋbalanuy, qazır jazyluy dep aitamyz. Qaitalap aitam, jazu jaǧynan kelgen kezde ata-babalarymyzdyŋ töl jazuy – türkı jazuyn qaitara qoldanuymyz qajet. Künı keşe Astanadaǧy Euraziia ūlttyq universitetıne Moŋǧoliia jerındegı Orhūn-Enisei özenınıŋ boiynan tabylǧan «Kültegın» eskertkışınıŋ köşırmesın äkelıp qoidyq. Bıraq ony eşkım oquǧa, ūǧynuǧa ūmtylmaidy. Öz ūrpaqtaryn bylai qoiǧanda, ǧalymdardyŋ özı tüsınbeidı. Türkologpyn, tarihşymyn dep jürgen talai ǧalymnyŋ özı sonyŋ bır ärpın, bır jolyn oquǧa şamasy jetpei keledı. Babasynan qalǧan tamǧany tüsıne almaǧan adam qalai elge ideia, ideologiia jaily aqyl aita alady?- Qazır «Örkenietter qaqtyǧysy» saltanat qūrǧan kezeŋ. Barlyq memleketter öz örkenietın älemge tanytuǧa, sony trend etuge ūmtylyp jatyr. Būl oraida, runa jazuy älemdık deŋgeide moiyndaluymyzǧa naqty qadam bola ala ma?
- Kezınde türkılerdıŋ qalyptastyrǧan «Tūran» örkenietı, saqtardyŋ özındık örkenietı, töl jazulary älemde qūbylys bolǧan. Qazır bız sol örkeniettı jalǧastyruşy ūltpyz dep keude soǧamyz. Ras, alaida bızde tıl saqtalǧan, özgerıske tüskenımen tıldık bırlıkter saqtalǧan. Bıraq taŋbalanuy joq. Osy töŋırekte ǧalymdar jiı oilansa eken deimın. Būl jaǧynan kelgen kezde ǧalymdardyŋ özın aǧartu kerek şyǧar. Tarihi sauattylyqtaryn, taŋbatanu sauattylyqtaryn aşu qajet. Öz taŋbalarymen jazyp, aǧylşyn tılın qatar qoldanǧan memleketterdıŋ köşten qalǧan eşbırın körmedım. Örkeniettı tek özgege ūmtylu arqyly emes, özıŋdegını öşırmeu arqyly tanyta alamyz.- Bır äŋgımeŋızde: «Töl ärıpterımızde meŋgergen adamnyŋ sanasy tübegeilı özgerıske ūşyraidy» dep aitasyz. Şetın ketpesın, syryn aşaiyqşy? Ata-babalarymyzdyŋ ertedegı söilegen sözı, ıs-äreketterı, körgen düniesı, jazǧan-syzǧan taŋbasy, barlyǧy da sanada qattalyp, mi qyrtysynyŋ ışınde materialdanyp saqtalǧan. Būl qanǧa sıŋıp, bızge jetken boluy mümkın. Būl - qandaǧy aqparat. Qandaǧy aqparattar boiymyzda tūnşyǧyp jatyr. Iаǧni, bız jiı aityp jürgen genetikalyq kod, qanymyzdaǧy tūnşyǧyp jatqan, bulyǧyp jatqan qūpiia aqparattar. Būl aqpar – ärbır qazaqtyŋ boiynda bar. Sondyqtan, tamǧa ılımın meŋgergen adam tek oilanyp qoimai, gipoteza jasap, aqparatty paryqtap, parqyn, narqyn bılıp ülken küşke ie bolady. Erkın oilau men erkın söileuge, qorytyndy şyǧaruǧa beiım keledı. Oljas Süleimenovtyŋ «Qyş kıtaby» tuyndysynyŋ alǧysözınde: «Qūbylystyŋ taŋbasyn bıl, qūdırettı bolasyŋ» degen tırkes bar. Rasymen, taŋbalardy on jyldan astam zerttep kele jatyrmyn. Sol uaqyt aralyǧynda barlyq türkı taŋbalarynyŋ qorşaǧan ortada, tabiǧatta, aspandaǧy jūldyzdarda, aida, künde jazylyp tūrǧanyn baiqadym. Mäselen, juan «N» degen taŋbany alaiyq. Ol apan degende keletın «N» taŋbasy, baǧyty da şyn maǧynasynda apannyŋ suretı siiaqty. Sodan soŋ jıŋışke « IN» degen taŋba bar. Ol aŋdardyŋ ūŋǧyp qazǧan ınıne ūqsaidy. «D» degen taŋba adyr töbelerdı belgıleidı. Būlar qūbylystyŋ taŋbalarymen bır bolǧasyn, geometriialyq-simmetriialyq jazuǧa jatady. Jazudyŋ özı «su-jer» dep atalady. Demek, jerlı tanu. Menıŋşe, taŋbanyŋ syryn ūǧynǧan adam keide bır ömırdıŋ syrlaryn da ūǧa bastaidy, öz ūltyna, ata-babasyna jaqyndai tüsedı. - Sūhbat bergenıŋız üşın köp-köp raqmet!
"Adyrna" ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
