Energetıka, kólik, bólshek saýda jáne ónerkásip sııaqty salalardaǵy kompanııalar tutynýshylarǵa tıimdi qyzmet kórsetý jáne únemdi bıznes operaııalaryn qamtamasyz etý úshin ıfrlyq júıeler men joǵary jyldamdyqty qosylymdy paıdalanady. Olar ózderiniń fızıkalyq aktıvterin qorǵaıtyny sııaqty, ıfrlyq aktıvterin de qaýipsiz etip, júıelerin baıqaýsyzda qol jetkizýden qorǵaýy kerek. Kompıýterlik júıelerge, jelilerge nemese qosylǵan qurylǵylarǵa qasaqana buzý jáne olarǵa ruqsatsyz kirý kıbershabýyl dep atalady. Sátti kıbershabýyl qupııa derekterdi ashýǵa, urlaýǵa, joıýǵa nemese ózgertýge ákelýi múmkin. Kıberqaýipsizdik sharalary kıbershabýyldardan qorǵaýdy qamtamasyz etedi jáne kelesi artyqshylyqtardy beredi.
Kóptegen memleketter memleketaralyq qatynastarǵa kúrdelilik aspektisin keltire otyryp, shabýyldaý jáne qorǵanys AKT múmkindikterin damytýǵa ınvestıııa salýda. Mundaı múmkindikter barlaý jáne aqparattyq operaııalardan mańyzdy jeliler men qyzmetterdi nemese komandalyq jáne basqarý fýnkııalaryn buzýǵa deıin bolýy múmkin.
AKT-nyń erekshe sıpattamalary memleketterdiń nıet, atrıbýııa, erejeler men normalar máselelerin sheshý áreketinde shatasýdyń, qate pikirdiń jáne tipti shıelenistiń aýqymyn aıtarlyqtaı arttyrdy.
Sondyqtan EQYU-ǵa múshe memleketter AKT-ny paıdalanýdan týyndaıtyn qaqtyǵystar qaýpin azaıtý úshin senim sharalaryn ázirleýde. Bul sharalar kıberkeńistikti boljaýǵa bolatyn jáne túsinispeýshilikterdi boldyrmaý úshin arnaıy quraldar men mehanızmderdi qamtamasyz etýge arnalǵan, sonyń ishinde:
*paıda bolǵan shıelenisterdi báseńdetý maqsatynda kıberqaýipsizdik jáne AKT qaýipsizdigi salasyndaǵy yqtımal ınıdentter boıynsha konsýltaııalar ótkizý úshin memleketterdiń kezdesýlerin uıymdastyrý mehanızmi;
*memleketterge kıberkeńistikte bir-biriniń nıetin ońaıyraq «oqýǵa» múmkindik beretin pikir almasý alańyn, kıberqaýipsizdik pen AKT qaýipsizdiginiń ulttyq strategııalary men tásilderin qamtamasyz etý;
* AKT bar mańyzdy ınfraqurylymdy qorǵaý sııaqty jumystyń naqty baǵyttary: bul qatysýshy memleketterge ortaq ıgilikter úshin EQYU keńistiginde kıberqaýipsizdik qaterlerine qarsy turaqtylyqty ujymdyq túrde qurýǵa múmkindik beredi.
* EQYU jáne onyń ınstıtýttary kıberqaýipsizdik pen AKT qaýipsizdigi boıynsha CSBM-ge qosa, uıymdasqan qylmyskerler men terrorıster sııaqty memlekettik emes sýbektilerdiń kıberqaýipsizdik pen AKT qaýipsizdigine tónetin qaýiptermen kúresýge erekshe kóńil bóledi. Munda basty nazar tıimdirek krımınalıstıkadan bastap AKT lańkesterdiń taktıkalyq qoldaýshysyna aınalýynyń aldyn alýdyń ınnovaııalyq tásilderine deıingi osy damyp kele jatqan qaýipterge barabar jáne ýaqtyly ulttyq jaýaptardy yntalandyrýǵa baǵyttalǵan.
Nelikten kıberqaýipsizdik sonshalyqty mańyzdy?
Nelikten kıberqaýipsizdik mańyzdy? Qupııa aqparatty qorǵaý, derekterdiń joǵalýyn boldyrmaý jáne onlaın tranzakııalar men kommýnıkaııalardyń qaýipsizdigin qamtamasyz etý úshin mańyzdy. Vırýstar, Troıandar, fıshıng, ransomware, spam, DDoS shabýyldary jáne alaıaqtyq pen zııandy baǵdarlamalardyń basqa túrleri
Kıberqaýipsizdik qaıda jumys isteıdi?
Kıberqaýipsizdik boıynsha mamandar iri qarjy jáne IT-kompanııalarda, ulttyq qaýipsizdikti qorǵaýdy qamtamasyz etetin memlekettik organdar men qorǵanys vedomstvolarynda jumys isteıdi. ıfrlyq álem únemi ósip keledi jáne hakerlerdiń shabýyldary keıde búkil kıber soǵystarǵa aınalady.
Aqparatty quqyqtyq qorǵaý tájirıbesi boıynsha qandaı elder kósh bastap tur?
Eń damyǵan aqparattyq qaýipsizdik júıeleri AQSh, Ulybrıtanııa, Izraıl, GFR, Qytaıda jumys isteıdi.
Kıberqaýipsizdiktiń negizgi maqsattary qandaı?
Kıberqaýipsizdiktiń negizgi maqsattary
Júıege zııan keltirýi múmkin hakerlik shabýyldardan, zııandy baǵdarlamalardan jáne basqa kıberqaýipterden qorǵaý; Aýtentıfıkaııa men avtorızaııany qamtamasyz etý, ıaǵnı tek rastalǵan paıdalanýshylarǵa tıisti aqparatqa qol jetkizý quqyǵyn berý
Kıbershabýyldar tehnologııa damyǵan saıyn damıdy. Shabýylshylar júıege ruqsatsyz kirý úshin jańa quraldardy paıdalanady jáne jańa strategııalardy oılap tabady. Uıymdar ıfrlyq shabýyldarǵa arnalǵan jańa jáne damyp kele jatqan tehnologııalar men quraldarǵa ilesý úshin kıberqaýipsizdik sharalaryn qabyldaýda jáne jetildirýde.
Kýlshymanova G.K,
Kasımova D.A
