ەنەرگەتيكا، كولىك، بولشەك ساۋدا جانە ونەركاسىپ سياقتى سالالارداعى كومپانيالار تۇتىنۋشىلارعا ءتيىمدى قىزمەت كورسەتۋ جانە ۇنەمدى بيزنەس وپەراتسيالارىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن تسيفرلىق جۇيەلەر مەن جوعارى جىلدامدىقتى قوسىلىمدى پايدالانادى. ولار وزدەرىنىڭ فيزيكالىق اكتيۆتەرىن قورعايتىنى سياقتى، تسيفرلىق اكتيۆتەرىن دە قاۋىپسىز ەتىپ، جۇيەلەرىن بايقاۋسىزدا قول جەتكىزۋدەن قورعاۋى كەرەك. كومپيۋتەرلىك جۇيەلەرگە، جەلىلەرگە نەمەسە قوسىلعان قۇرىلعىلارعا قاساقانا بۇزۋ جانە ولارعا رۇقساتسىز كىرۋ كيبەرشابۋىل دەپ اتالادى. ءساتتى كيبەرشابۋىل قۇپيا دەرەكتەردى اشۋعا، ۇرلاۋعا، جويۋعا نەمەسە وزگەرتۋگە اكەلۋى مۇمكىن. كيبەرقاۋىپسىزدىك شارالارى كيبەرشابۋىلداردان قورعاۋدى قامتاماسىز ەتەدى جانە كەلەسى ارتىقشىلىقتاردى بەرەدى.
كوپتەگەن مەملەكەتتەر مەملەكەتارالىق قاتىناستارعا كۇردەلىلىك اسپەكتىسىن كەلتىرە وتىرىپ، شابۋىلداۋ جانە قورعانىس اكت مۇمكىندىكتەرىن دامىتۋعا ينۆەستيتسيا سالۋدا. مۇنداي مۇمكىندىكتەر بارلاۋ جانە اقپاراتتىق وپەراتسيالاردان ماڭىزدى جەلىلەر مەن قىزمەتتەردى نەمەسە كوماندالىق جانە باسقارۋ فۋنكتسيالارىن بۇزۋعا دەيىن بولۋى مۇمكىن.
اكت-نىڭ ەرەكشە سيپاتتامالارى مەملەكەتتەردىڭ نيەت، اتريبۋتسيا، ەرەجەلەر مەن نورمالار ماسەلەلەرىن شەشۋ ارەكەتىندە شاتاسۋدىڭ، قاتە پىكىردىڭ جانە ءتىپتى شيەلەنىستىڭ اۋقىمىن ايتارلىقتاي ارتتىردى.
سوندىقتان ەقىۇ-عا مۇشە مەملەكەتتەر اكت-نى پايدالانۋدان تۋىندايتىن قاقتىعىستار قاۋپىن ازايتۋ ءۇشىن سەنىم شارالارىن ازىرلەۋدە. بۇل شارالار كيبەركەڭىستىكتى بولجاۋعا بولاتىن جانە تۇسىنىسپەۋشىلىكتەردى بولدىرماۋ ءۇشىن ارنايى قۇرالدار مەن مەحانيزمدەردى قامتاماسىز ەتۋگە ارنالعان، سونىڭ ىشىندە:
*پايدا بولعان شيەلەنىستەردى باسەڭدەتۋ ماقساتىندا كيبەرقاۋىپسىزدىك جانە اكت قاۋىپسىزدىگى سالاسىنداعى ىقتيمال ينتسيدەنتتەر بويىنشا كونسۋلتاتسيالار وتكىزۋ ءۇشىن مەملەكەتتەردىڭ كەزدەسۋلەرىن ۇيىمداستىرۋ مەحانيزمى;
*مەملەكەتتەرگە كيبەركەڭىستىكتە ءبىر-ءبىرىنىڭ نيەتىن وڭايىراق «وقۋعا» مۇمكىندىك بەرەتىن پىكىر الماسۋ الاڭىن، كيبەرقاۋىپسىزدىك پەن اكت قاۋىپسىزدىگىنىڭ ۇلتتىق ستراتەگيالارى مەن تاسىلدەرىن قامتاماسىز ەتۋ;
* اكت بار ماڭىزدى ينفراقۇرىلىمدى قورعاۋ سياقتى جۇمىستىڭ ناقتى باعىتتارى: بۇل قاتىسۋشى مەملەكەتتەرگە ورتاق يگىلىكتەر ءۇشىن ەقىۇ كەڭىستىگىندە كيبەرقاۋىپسىزدىك قاتەرلەرىنە قارسى تۇراقتىلىقتى ۇجىمدىق تۇردە قۇرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
* ەقىۇ جانە ونىڭ ينستيتۋتتارى كيبەرقاۋىپسىزدىك پەن اكت قاۋىپسىزدىگى بويىنشا CSBM-گە قوسا، ۇيىمداسقان قىلمىسكەرلەر مەن تەرروريستەر سياقتى مەملەكەتتىك ەمەس سۋبەكتىلەردىڭ كيبەرقاۋىپسىزدىك پەن اكت قاۋىپسىزدىگىنە تونەتىن قاۋىپتەرمەن كۇرەسۋگە ەرەكشە كوڭىل بولەدى. مۇندا باستى نازار تيىمدىرەك كريميناليستيكادان باستاپ اكت لاڭكەستەردىڭ تاكتيكالىق قولداۋشىسىنا اينالۋىنىڭ الدىن الۋدىڭ يننوۆاتسيالىق تاسىلدەرىنە دەيىنگى وسى دامىپ كەلە جاتقان قاۋىپتەرگە بارابار جانە ۋاقتىلى ۇلتتىق جاۋاپتاردى ىنتالاندىرۋعا باعىتتالعان.
نەلىكتەن كيبەرقاۋىپسىزدىك سونشالىقتى ماڭىزدى؟
نەلىكتەن كيبەرقاۋىپسىزدىك ماڭىزدى؟ قۇپيا اقپاراتتى قورعاۋ، دەرەكتەردىڭ جوعالۋىن بولدىرماۋ جانە ونلاين ترانزاكتسيالار مەن كوممۋنيكاتسيالاردىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ماڭىزدى. ۆيرۋستار، تروياندار، فيشينگ، ransomware, سپام، DDoS شابۋىلدارى جانە الاياقتىق پەن زياندى باعدارلامالاردىڭ باسقا تۇرلەرى
كيبەرقاۋىپسىزدىك قايدا جۇمىس ىستەيدى؟
كيبەرقاۋىپسىزدىك بويىنشا ماماندار ءىرى قارجى جانە IT-كومپانيالاردا، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتى قورعاۋدى قامتاماسىز ەتەتىن مەملەكەتتىك ورگاندار مەن قورعانىس ۆەدومستۆولارىندا جۇمىس ىستەيدى. تسيفرلىق الەم ۇنەمى ءوسىپ كەلەدى جانە حاكەرلەردىڭ شابۋىلدارى كەيدە بۇكىل كيبەر سوعىستارعا اينالادى.
اقپاراتتى قۇقىقتىق قورعاۋ تاجىريبەسى بويىنشا قانداي ەلدەر كوش باستاپ تۇر؟
ەڭ دامىعان اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك جۇيەلەرى اقش، ۇلىبريتانيا، يزرايل، گفر، قىتايدا جۇمىس ىستەيدى.
كيبەرقاۋىپسىزدىكتىڭ نەگىزگى ماقساتتارى قانداي؟
كيبەرقاۋىپسىزدىكتىڭ نەگىزگى ماقساتتارى
جۇيەگە زيان كەلتىرۋى مۇمكىن حاكەرلىك شابۋىلداردان، زياندى باعدارلامالاردان جانە باسقا كيبەرقاۋىپتەردەن قورعاۋ; اۋتەنتيفيكاتسيا مەن اۆتوريزاتسيانى قامتاماسىز ەتۋ، ياعني تەك راستالعان پايدالانۋشىلارعا ءتيىستى اقپاراتقا قول جەتكىزۋ قۇقىعىن بەرۋ
كيبەرشابۋىلدار تەحنولوگيا دامىعان سايىن داميدى. شابۋىلشىلار جۇيەگە رۇقساتسىز كىرۋ ءۇشىن جاڭا قۇرالداردى پايدالانادى جانە جاڭا ستراتەگيالاردى ويلاپ تابادى. ۇيىمدار تسيفرلىق شابۋىلدارعا ارنالعان جاڭا جانە دامىپ كەلە جاتقان تەحنولوگيالار مەن قۇرالدارعا ىلەسۋ ءۇشىن كيبەرقاۋىپسىزدىك شارالارىن قابىلداۋدا جانە جەتىلدىرۋدە.
كۋلشىمانوۆا گ.ك،
كاسيموۆا د.ا
