Nauryz meiramynyŋ resmi märtebesı
20-ǧasyr basynda negızı qalana bastaǧan Alaşorda memleketınıŋ ideologiiasyna alǧyşart esebınde Nauryz merekesınıŋ uaqytyna qatysty tartysty 22 nauryzǧa tırep, alaş kösemı Älihan Bökeihan nükte qoiyp, 1915 jyldan bastap qoǧamdyq ortada bekidı. Osyny negızge alǧan jäne alaş ideiasyn öz paidasyna jaratu üşın qazaqstandyq bolşevikter ortasy da osy dataǧa toqtaldy. 1920 jyly Türkıstan respublikasynyŋ Atqaru komitetınıŋ töraǧasy Tūrar Rysqūlov özınıŋ būiryǧymen 22 nauryz bükılhalyqtyq «Köktem merekesı», «Nauryz» bolyp bekıtılsın degen şeşım şyǧaryp, saiasi sabaqtastyq resmi sipatqa ūlasty. Bıraq qazaq halqynan basty qauıptı baiqaǧan stalindık Resei basşylyǧy 1926 jyldan bastap būl meiramdy resmi merekeleuge tyiym saldy. Alaida, köptegen öŋırlerde būl mereke beiresmi türde atap ötıle berdı. Tek qana «nauryz» atauynyŋ ornyna endı «amal», «qamal» degen kezekşı sözder qoldanyldy. Qazaq elı täuelsızdık alu qarsaŋynda Qazaq KSR prezidentınıŋ 1991 jylǧy 15 nauryzdaǧy Jarlyǧymen kün men tünnıŋ teŋelgen mezgılın «Köktemgı halyqtyq mereke – Nauryz meiramy» retınde resmi toilau bekıtıldı. Al, 2009 jyly 22 säuırde «Merekeler» turaly Qazaqstan Respublikasynyŋ Zaŋyna özgerıster engızılıp, Nauryz meiramy 21-23 nauryz aralyǧynda atap ötıletın boldy. Sondai-aq, būl aituly mereke 2016 jyly Qazaqstan Äzırbaijan, Auǧanstan, Ündıstan, İran, İrak, Qyrǧyzstan, Päkıstan, Täjıkstan, Türkmenstan, Türkiia jäne Özbekstanmen bırge köpūltty nominasiia boiynşa «Nauryz. Merekelık dästür» degen märtebemen IýNESKOn-nyŋ Adamzattyŋ materialdyq emes mädeni mūrasynyŋ reprezentativ tızımıne engızıldı.
2021 jylǧy 5 qaŋtardaǧy «Egemen Qazaqstan» gazetınde jariialanǧan Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidentı Qasym-Jomart Toqaev «Täuelsızdık bärınen qymbat» atty maqalasynda (https://egemen.kz/article/260146-tauelsizdik-barinen-qymbat) «...halqymyzdy bırıktıretın ortaq qūndylyqtardy barynşa därıptep, oi-sanaǧa berık ornyqtyruymyz kerek. Mysaly, Nauryz meiramyn atap ötu tūjyrymdamasyn jasap, köktem merekesınıŋ mazmūnyn baiyta tüsken jön. Bükıl qoǧamdy ūiystyratyn qūndylyqtar neǧūrlym köp bolsa, bırlıgımız de soǧūrlym bekem bolady» dei kele Nauryz meiramynyŋ mazmūnyn baiyta tüsetın tūjyrymdama jasaudy ūsynǧan edı.
Nauryz – jaŋa künnıŋ bastauy. Tabiǧattyŋ jaŋaryp, tırşılıktıŋ jandanyp, niettıŋ tazaryp, jaqsylyqtyŋ, ızgılıktıŋ oianatyn şaǧy. Sonymen bırge, türkılık tanym boiynşa 12 jyldyq müşeldık sikl bastalatyn kün Nauryz meiramyna säikes keledı. Älı künge būl dästürlı mereke eldıŋ bır bölıgınde nauryzdyq Amaldyŋ keluımen bırge müşeldık jyl basy türınde toilanumen keledı.
Äz-Nauryz tarihi qūndylyǧyn, halyq arasyndaǧy özektılıgın joǧaltpaǧan meiram. Halyqtyq sipat alǧan būl meiramda adami qūndylyqtar därıptelıp, salt-dästürımız jaŋǧyrady.
Kemınde bes myŋjyldyq tarihy bar Nauryz meiramy ūlttyq qūndylyqtarymyzdy saqtap, ūlttyq dästürımızdı jaŋǧyrtudyŋ arqasynda ǧasyrlardy jalǧap, ūrpaq pen salt-dästürdıŋ sabaqtastyǧyn saqtaityn qasietke ie.
Nauryz meiramynyŋ qos sipaty
Nauryzdy ejelgı türkılık onekımüşeldık küntızbege qatyssyz qarai almaimyz. Būl merekelık räsım atalǧan dünietanymǧa negızdelgen Uaqyt pen Keŋıstı ämbebap onekımüşeldık jüiege jıkteudıŋ bır körınısı. Būl jüie boiynşa adam men aiuan denesınıŋ on ekı müşeden tūruy ǧalamdyq qūrylymnyŋ on ekılık jüiesınen alynǧan. Jalpy, skif-saqtardyŋ «aiuandyq stilı» köşegenderdıŋ zergerlık, müsın önerındegı jan-januarǧa degen erekşe qūrmetterı ǧana emes, ol - eŋ aldymen olardyŋ dünietanymdyq mädeni körınısınıŋ mäiegı. Al, müşeldık küntızbege arqau bolǧan aiuandyq beinelenım bolsa, būl - olardyŋ dünietanymdyq körınısınıŋ ömırge tyǧyz engızılu däiegı, beineleu önerındegı olardyŋ dünietanymdyq parallelı. Nauryzdyŋ mänı de - osy aiuandyq beinelenım türındegı tabiǧi, ǧaryştyq qūbylysty därıpteu, tanymdy paş etu. Saiyp kelgende, Nauryz – prototürkılık onekımüşeldık küntızbenıŋ räsımı.
Nauryz meiramyna qatysty ekı tanymnyŋ qabattasyp kele jatqandyǧy aşylmai jür. Būl ejelgı merekenıŋ mazmūnynda Kün men Tünnıŋ teŋesuı ǧana emes, sonymen bırge türkılık müşeldıŋ de almasu sätı qabat keletını sıŋısıp ketken. Ǧalamdyq jaryq pen tünektıŋ teŋesımınen būryn müşeldık uaqyt almasymy oryn alady, ol Iýlian küntızbesı boiynşa 1 nauryz, al Grigorianşa 14 nauryzǧa keledı. Ejelden kele jatqan prototürkılık tanym boiynşa jyl mezgılı 90 kündık tört mausymnan tūrady: köktem, jaz, küz,qys. 90 kündık qys 13 nauryzda şyǧyp, 14-ne müşeldık jaŋa jylmpen bırge köktem melgılı kıredı. Mıne osy qos aituly tanymdy ata-babamyz şeberlıkppen jymdastyryp, tūtastyra meiramdaǧan. Būny zertteuı tolyq bolmaǧanedyqtan, ideologiiasy aşylmaǧandyqtan soŋǧy kezderı ūşqary, qate, şatasqan ūǧymdar men ataular şyǧyp kettı. 21-22 künderı Teŋesım merekesı delınedı de, al eşbır üzılmei atalyp kele jatqan müşeldık jyl basy «amal», «körısu» degen qarabaiyr atauǧa ılıgıp barady. Şyn mänınde būl ekeuın de ertedegı ata-babamyz bırıktırıp, 8-9 kün boiy resmi atap ötken, al bşūqara bır ai boiy toilatqan.
Merekenıŋ deitürkılık sipaty
Kün men Tünnıŋ teŋeluı ǧalamdyq qūbylystarǧa tän ūly ıs. Ūly ıstıŋ ūlylyǧyn atbabamyz ejelden baiqap, erekşe atap ötken. Būny bes myŋ jyl būrynǧy Almatynyŋ soltüstık-batysyndaǧy 170 şm jerdegı Aŋyraqai jotasyndaǧy Taŋbaly jartasta qaşalǧan kompozisiialyq petrogliften baiqauǧa äbden bolady. Kündidarly Täŋır men tünkeiıptı Iŋır - bır bırıne qūşaq jaiyp körısıp tūr; olardyŋ ortasynda Siyr jylynyŋ tört mausymy beinelengen, būlardan tömen on ekı müşeldıŋ keipındegı 12 beine qol ūstasyp bilep jür. Būl – qola zamanynan da erte neolit däuırıne jeteleitın derek jäne būl bügıngı Nauryz merekesınıŋ tolyq tarihi kuälıgı, tölqūjaty deuge bolady!
SAQTAR aituly kündı qalai qarsy alǧan?Kün şyǧar sätte qaǧan ordasynyŋ üstıne kün beinelı jalau köterılıp, qotanǧa şymqai qyzyl mauytydan kiım kigen 365 bozbala şyǧatyn bolǧan. Balalardy sany bır jyl ışındegı täulıkterdıŋ aiǧaǧyndai bolyp, 365 önerpaz bozbala toidyŋ şyraiyn keltırgen. Bır jyldy qūraityn ärbır täulıktıŋ keleşegın aldyn ala jaqsartu üşın 365 küi tartylǧan. Sonan soŋ, bükıl eldıŋ batagöi abyzy, eldıŋ, qaǧanattyŋ ümıt-tılegın Täŋırge jetkızetın 9 küi tartqan. Būl 9 küi mındettı türde qobyzben tartylatyn bolǧan. Kvint Kursii Ruf. Pohod Aleksandra. b.z.d. I ǧ.
ǦŪNDAR merekenı qalai bastaǧan? Belgılı etnograf Jaǧda Babalyqūly, «Qazaqparat» agenttıgıne bergen sūhbatta bylaişa suretteidı: «Qytailardyŋ jazǧanyna qaraǧanda, ǧūndardyŋ handary – täŋırqūttar Nauryz bastalatyn künı tau basyna şyǧyp, ūiasynan jaŋa köterılgen künge qol jaiyp, tılek sūrap, dūǧa qylady. Ol dūǧa qaiyrǧanda, täŋırqūttyŋ arqa jaǧyn ala qolynda qobyzy bar abyz otyrady. Täŋırqūt dūǧasyn oqyp bolǧanda, abyz 9 qoŋyr küi tartady eken. Ol küi tartyp bolǧanda, onyŋ soŋyn ala otyrǧan 365 küişı bır-bırden küi tartady.
TÜRKILERdıŋ nauryzy. Mahmūt Qaşǧari: «Köşpendıler öz jaŋa jyldaryn toilaǧanda, barlyǧy bır auylda jinalyp, ötken eskı öşpendılıkterın ūmytyp, qaru-jaraqtaryn tastap, bır bırıne ızgı tılekterın aitady».
QAZAQTARdyŋ bas taŋdy qarsy aluy. Qazaqtar Qydyr tünın ūiqysyz ötkızıp Bas taŋdy qalai qarsy alady?
«... jastar auyldaǧy noqta körmegen eŋ asau taiynşany ūstap, eŋ eskı aşamaidy salyp, aşamai üstıne eŋ eskı kiım-keşek pen qūrym kiızden jasalǧan quyrşaq ornatyp, taiynşanyŋ qūiryǧyna eskı şelek bailaidy da: «Ūlys taŋ atyp qaldy, bar elge habar ber!» dep, şabyna şybyq jügırtıp, sauyrǧa bır salyp qoia beredı. Asau taiynşa ökırıp-baqyryp jöneledı. İt üredı, qotandaǧy mal ürkedı, üi-üiden şal-şauqan erbiıp şyǧady, jastar mäz-meiram bolysady...» Aqseleu Seidımbekūly. «Qazaq älemı».
Nauryz ben Müşeldık küntızbe
Ptolmeidıŋ «Almagest» eŋbegınde Amal (amal,qamal – qazaqşa,) jūldyzy şoqjūldyzǧa enbegenderdıŋ qatarynan jäne ol jyljymaityn jūldyzdardyŋ bırı. Gipparh «tūmsyqtaǧy jūldyz» atasa, ertede ol «tas töbedegı jūldyz» degen ataumen tanylǧan. Taǧy bır derekközde Toqty şoqjūldyzynyŋ maŋdaiyndaǧy sary jūldyz keide «Toqtynyŋ ekınşı müiızı» atalǧan. Nauryzdyŋ qazaq üşın basty mänı – jyldyŋ auysuy. Kün-Tün teŋesımınen būryn, nauryz aiy tuǧanda, Kün Toqty (ejelgı türkışe – Qozy/qody, M.Qaşqari) şoqjūldyzyndaǧy qozǧalmaityn Amal/Qamal jūldyzyna betteidı, «körısedı». Būnyŋ äserı jerge berılıp,jyl mausymy auysady - köktem şyǧady, müşeldık jyl almasady. Jyl almasu Kün men Tünnıŋ teleŋeluıne qatysty emes, osy aitylǧan aspandyq üderıske qatysty. Būl iulianşa – 1 nauryz, grigorianşa – 14 nauryzǧa keledı.
Qazaqtyŋ etnograf ǧalymy,belgılı geografy Şoqan Uälihanovtyŋ qazaqy küntızbenı üş tılde keltırgen astrologiialyq syzbasynda 1 nauryzdan bastaidy. Al nauryz aiy käzırgışe 14-nauryz ekenı mälım.
Şäkärım Qūdaiberdınıŋ balasy Ahat Şäkärımūlynyŋ estelıgınde: «14-mart – eskışe 1-mart. Äkei aitty: «Bügın eskışe 1-mart, qazaqşa jaŋa jyl, ūlystyŋ ūly künı deidı...
Atalmyş jyl auysu küntızbesın 18-ǧasyrǧa deiın dünie jüzı moiyndaǧan: hristiandyq Rojdestvomen jyl auystyrǧanǧa deiın, Rim imperiiasy men Resei patşalyǧy küntızbesın 1 marttan bastaǧan. Būl küntızbe bükıladamzattyq sipaty bar qūndylyq. Demek, Iýlian küntıbesı müşeldık küntızbenıŋ bastaluymen parapar bolyp tūr.
Nauryzdy zertteu barysynda müşeldık tanymdy da qamtuǧa tura keledı, ony ainalyp ötu mümkın emes. Sonda baiqaǧanymyz, onekıjyldyq müşel tanymy jylǧa ǧana qatysty emes, on ekı aiǧa da taralady eken. Tıptı ai ataulary da sol ızben atalǧanyn baiqauǧa bolady.
«Halyq kalendary» eŋbegınıŋ avtory M.Ysqaqovtyŋ jazuyna qaraǧanda, Biruni men Ūlyqbektıŋ keltırgen maǧlūmattarynda müşeldık ai ataulary bolǧan, olar bylai atalypty:
1) oktiabr - keşku nemese küsku (maǧynasy—«tyşqan),
2) noiabr - ut nemes ūd (siyr),
3) dekabr - barys,
4) ianvar - tuvuşqan nemese tabyşqan (qoian),
5) fevral - ūlu nemese nek,
6) mart – yilan (jylan),
7) aprel - iuned nemese iund (jylqy),
8) mai - qon (qoi),
9) iiun - bıchın nemese sıchen (meşın),
10) iiul - doqūq nemese taqyǧu (tauyq),
11) avgust - ıt (it),
12) sentiabr - laǧzyn (doŋyz). X ǧasyrdan bergı jazbalarda «laǧzyn» ornyna «doŋǧūz» (doŋyz) aitylatynyn atap ötedı. Müşeldık ailar revoliusiiaǧa deiıngı qalmaq küntızbesınde de bolǧan eken.
Negızı qazaq küntızbesınde tarihta mart aiyn «Amal» dep te ataǧan. Iаǧni, parsylyq küntızbenıŋ yqpaly da jürgen: hüt, mart – hamal, aprel – saratan, mai – zauza... dep kete beredı.
«Amal» häm Jyl basy
Qazaqtyŋ jaŋa jylyn Kün-Tün teŋelısımen däiekteuşıler 21-22 nauryzda deidı. Bıraq Reseidegı 1917 jylǧy revoliusiiaǧa deiıngı folklorda,tıptı qazyrǧy ädebiette de jyl basynyŋ köktemge säikes keletını aitylady, jyrlanady. Eşbır tuyndy Kün men Tün teŋesımın būǧan qatysty äŋgıme etpeidı. Nege? Sebebı, qazaqtyŋ jyl almasymy köktem mezgılınıŋ auysuymen bır keledı. Būl dästür ortaaziialyq ǧylymi-ädebi tuyndylarda äbden ornyqqan. Būl da Amal/hamal aiynyŋ keluımen tıkelei bailanysty astrologiialyq üderıs. Qazaqtaǧy «Amal keldı – Jyl keldı» deitın tämsıl, köktemmen bırge ǧana jaŋa jyl keledı degen ūǧymdy meŋzep tūr. Köktem Kün men Tünnıŋ teŋeluınen 8-9 kün būryn keledı. Kün men Tün küzde de teŋeledı, bıraq nege jyl almaspaidy?! Mäsele Kün men Tün arbasuynyŋ uaqyttyŋ jaŋaruyna qatysy joqtyǧynda! Būl ejelgı dialektikalyq tanym, künek pen tünek, aq pen qara arbasuy, üilesımı - būl tanymdyq pälsapalyq qūndylyq! Alaida būl köktemde jaŋa jylmen qabattasa keledı. Sodan jūrt şatasady. Amal aiynyŋ Nauryz meiramyna, jaŋa jylǧa qatystylyǧyn äigıleitın ädebi jädıgerler qyruar. Kün men Amal jūldyzyna qatysty köktemnıŋ keluın ortaaziialyq aqyn Rabǧūzi (Nasreddin) «Köktem» öleŋınde bylaişa suretteidı: Ǧalamnyŋ Künı kezıktırıp Toqtydaǧy Qamaldy, Qar men mūzdy erıtıp, alasapyran bastaldy. Aiaz benen qarǧa bökken el edı... Qaraşy endı: Kün keledı, Kün keledı! Ortaaziialyq uaqyt ölşeuşı oryn erteden Būqar handyǧyndaǧy jūldyzşylardyŋ esebımen «Būqar esebı» retınde moiyndalǧan. Öitkenı, köp uaqyt boiy būqarlyq matematikter men astronomdar eşkımge des bermegen. Nauryz merekesınıŋ bastau uaqytyn naqtylap joǧaryda Şäkärımūly Aqattyŋ estelıgınen üzındı keltırdık. Būny belgılı äulie, jazuşy, etnograf Mäşkür Jüsıp Köpeev bylaişa qoldaidy: «Jiyrma toǧyz jasymda Būharai-Şärifte Ǧabdalahyd hannyŋ nauryzdama toiynyŋ segız kün ışınde (eskışe1-8 nauryz aralyǧy – S.E.) boldym..., däl segızınşı kün: «Mazar Şarif» - desedı, - dep Nauryz merekesı de, ai da bügıngı 14 nauryzdan bastalatynyn jäne resmi 8 kün jäne beiresmi halyqtyq meiram bır aiǧa sozylady dep derek beredı. Būqardy bilegen Abdolla han resmi türde Jaŋa jyl men Nauryz merekesın bırıktırıp merekelegen! Osylaişa būrynnan kele jatqan tartystyŋ şeşımın ädıl tapqan. Būl bälkım, būrynyraqtan kele jatqan ürdıs boluy bek mümkın. Belgılı farabitanuşy Aqjan Maşanov özınıŋ «Äl-farabi» tarihi derektı kıtabynda «nau» sözıne qatysty bylaişa aşyp körsetedı: «Al aidyŋ toǧys (aial) jūldyzdarynyŋ tuǧany men batqanyn nau dep ataidy. Demek, nau turaly dau tuady. Ol dau astronomdar, esepşıler arasynda atam zamandardan berı bıtpei kele jatqan dau. Sondyqtan nau qūrymai, dau qūrymas degen.»Lingvistikalyq «Amal»
«Amal» - jūldyzdyq küntızbege qatysty räsım jäne ol Nauryz meiramynyŋ ajyramas bölıgıne erteden-aq ainalǧan. Bıraq «amal» nemese «körısu» merekenıŋ atauy retınde etnografiiada qalyptasqan emes. Būl sözder atau retınde Nauryz merekesınıŋ küntızbesı 1988 jyldan bastap auysyp, 21-22 nauryzǧa yǧysqannan özektı bola bastady. Nauryzdy 14-nen bastap merekeleu dästürge ainalǧan jergılıktı jūrt amalsyz «Amaldy» alǧa tartty. Tıptı «nauryz» parsyşa, «amal» qazaqşa mereke atauy degen jasandy paiym paida boldy. Alaida, osy «amaldy» merekeleitın öŋırde «amalköje» emes «nauryzköje» atalatyn merekelık taǧam bar ekenı eskerılmeidı. Resei qazaqtary «qamal», bızdıŋ elde «amal» degenmen, būl arapşa jazbalarda «hamale», parsyda «hamäl» türınde kezıgedı. Būny qazbalaityn bolsaq, etimologiiasy deitürkılık ha/qa+mal söz tırkesınen tuǧan «qamal» sözın ındetemız. Qa – maŋdai, mal – qozy, toqty. Eskılıkte ırını emes, ūsaq maldy «mal» ataǧany keşe edı, sodan orys tılınde «malyi/aia», «malenkii» sözderı, al qazaq tılınde «malta» sözı bar. Al «qa» sözı «maŋdai» ekenın tılımızdegı qa+ys/qas – maŋdaidaǧy küie, qa+baq/qabaq – maŋdaidy baǧuşy degen etimologiiasyn maǧynasy būldyr bolsa da bügıngı sözder däiektep tūr. Tıptı, handardyŋ hany da qa+qan/qaǧan ataldy: «maŋdai han» nemese «handardyŋ hany», «töbe han» («töbe bi» ūǧymy keşege deiın boldy emes pe) degen tırkes edı. Deştı qypşaqtyŋ basty bilık oşaǧy sanalatyn Kavkaz, Edıl-Jaiyq maŋynda Amaldyŋ «qamal» ataluy osydan. Saiyp kelgende, amal/qamal ūǧymdary ejelgı astronomiialyq tanymnan bolatyn. Toqty şoqjūldyzynyŋ bas jaǧynda ornalasqan jūldyz atauy bolatyn. Būl tanym keşegı keŋestık däuırden keiın būrmalandy, basqaşa interpretasiiaǧa ūşyrady.Ädebiettegı «Amal» men körısu ǧūrpy
Amal şarasynyŋ Nauryzǧa qatystylyǧyn äigıleitın ädebi jädıgerler qyruar. Kün men Amal jūldyzyna qatysty köktemnıŋ keluın ortaaziialyq aqyn Rabǧūzi (Nasreddin) «Köktem» öleŋınde (S.E. audarmasy) bylaişa suretteidı: Ǧalamnyŋ Künı kezıktırıp Toqtydaǧy Qamaldy, Qar men mūzdy erıtıp, alasapyran bastaldy. Aiaz benen qarǧa bökken el edı... Qaraşy endı: Kün keledı, Kün keledı! Solnse mira vstupilo v sozvezdie Ovna – v Hamal, Rastopila i ldy i snega. İ byvala zima l? Solnse,solnse idet! Abai Qūnanbaiūly özınıŋ äigılı «Jazǧytūry» öleŋınde Amal men körısuge qatysty joldary bar: Qyrdaǧy el oidaǧy elmen aralasyp, Külımdesıp, körısıp, qūşaqtasyp. Şarua quǧan jastardyŋ moiyny bosap, Sybyrlasyp, syrlasyp, mauqyn basyp. Körısuge qatysty Ahmet Baitūrsynūly da qalam tartqan: Kelgenınşe qūttyqtap bırın-bırı, Quanyşta körısıp kärı-jasy. Köŋılı tügel adamnyŋ sen kelgen soŋ, Samarqannyŋ eljırep tüsken tasy.Tarihtaǧy «Amal»
Tarihi jazbalardy eske alsaq, Amalǧa qatysty aldymyzdan molynan derekter jolyǧady. Şäkärımūly Aqat özınıŋ Nauryz turaly estelıgınde bylai deidı: «Äkei aitty: «Bügın eskışe 1-mart (14-mart – eskışe 1-mart), qazaqşa jaŋa jyl, ūlystyŋ ūly künı deidı...» Mäşhür-Jüsıp Köpeevtıŋ (20 tomdyq jinaǧynyŋ 8-tomynda) 8 kündık Nauryz merekesıne kuä bolady. Būl turasynda bylai jazady: «Orysqa qaramai tūrǧan künınde qazaqtyŋ nauryzdamasynda bolǧan toi, mereke qyzyǧy Būhar men Qoqanda da bolmaǧan!» – desıp söileidı. Qaida ataqty asqan bai bar bolsa, nauryzdamany sol baiǧa qyldyrady eken. Üisın Töle bilerdıŋ zamanynda nauryzdamanyŋ qadyr-qūny astan, toidan ılgerı bolady eken.»Körısu ǧūrpynyŋ tarihy men sipaty
Körısu – mereke emes, ǧūryp. Būl ǧūryptyŋ tarihy öte ejelgı däuırden bastalady. Körısu tek qana Nauryz meiramyna qatysty emes. Ai jaŋarǧanda da, jyl jaŋarǧanda da türkılerdıŋ osylaişa körısu ǧūrpymen bırın bırı qūttyqtauy atqaru erteden kele jatyr. Aŋyraqai jotasyndaǧy Taŋbalytastaǧy bır bırıne qūşaqtaryn jaiǧan qūdyretterdıŋ sūlbasyna qaraǧanda ony da körısu ǧūrpynyŋ ejelgı nūsqasy retınde moiyndauǧa tura keledı.
Būl ǧūryptyŋ tarihy tym ärıde. Nauryz aiy tuǧanda, Kün Toqty (ejelgı türkışe – Qozy/qody, M.Qaşqari) şoqjūldyzyndaǧy qozǧalmaityn Amal/Qamal jūldyzyna bettep, «körısedı». Qazaqtardyŋ körısu dästürınıŋ astronomiialyq mänı osynda jatyr. Öitkenı, dästürdıŋ tübınde mifologiialyq negız bolady da, halyq sony dästür etıp sıŋırıp, ony ädep pen tärbie közı etedı. Sondyqtan Körısu saltynyŋ negızı aspandyq üderıste bolsa, ekınşı jaǧy dalalyq ömır ülgısınen tuyndaidy.
13-ǧasyrda Ündıstanda qazaq jerınen baryp, Aibek/Aibaq qūrǧan Deli sūltanatynda mūsylmandyq aidyŋ jaŋaru kezındegı basty ǧūryp körısu bolǧan. Jūrt quanysyp bır bırımen üş ret tös qaǧystyrady, sūltan olarǧa qazynasynan altyn-kümısten şaşu şaşady.
1736 jyly Äbılqaiyr hannyŋ ordasynda bolyp, bırneşe suret jidasyn salyp, tarihymyzǧa eleulı üles qaldyrǧan aǧylşynnyŋ suretşısı Dj. Kestel körısu ǧūrpyn beinelegen: ekı er kısı qoldaryn alǧan küiı arnaiy räsımdık qimylmen körısude, olardyŋ artynda tıze bükken äiel qos qolyn bügılgen tızege salyp sälem etude.
Tabiǧattaǧy Amal/Qamaldyŋ körınısı
Nauryz-Amal-Köktem üştıgı bır bırınen ajyramas tūtas ūǧym ekenın eskersek, onyŋ qazaq aŋdaǧan tabiǧi nyşandary bar. Ol nyşandar ösımdık, aŋ-qūs, jändıkterdıŋ qylyǧymen tyǧyz bailanysta.
JYL GÜLI. Qazaqtyŋ aŋdauy boiynşa Nauryz aidyŋ 21-22 künderın kütıp tūrmaidy, 90 kün toŋ ketetın aidyŋ basyn kütedı. Sol jıbu bastalar sätte-aq, bäişeşek gül şeşek ata bastaidy. Bäişeşek- Jyltoqsannyŋ belgısı, nauryzgül, ony halyq Bäişeşek ataidy. «Bai» sözı ejelgı türkılık ūǧymda kielı,qasiettı ūǧymyn beretının eskersek, dalalyqtar köktem belgısındei būl güldı erekşe baǧalaǧan sekıldı. Bäişeşektıŋ qūdyretı sonda, ol qardyŋ eruın kütpei, qardy tesıp köktei bastaidy. Būl güldı japondardyŋ sakurasyndai äspettep, därıpteuge laiyq!
JYL QŪSY. Nauryz aiy «nauryzek», «nauryzşa», «äptiek» atalyp ketken kökala torǧaidyŋ keluımen Tabiǧatta da habarlanady. Nauryzek - Köktem habarşysy. Jyl qūsy - osy!
Nauryzdyq tanymdar men ǧūryptar
Nauryzdama. Nauryz atauyn qazaq eşqaşan jatyrqaǧan emes, öitkenı qazaq şejıresınde Qazaqtan tuǧan ekı ūl: Alaş pen Nauryz. Nauryz jastai şetınep ketken desedı. Demek, būl beker aŋyz emes. Nauryz atauy qazaqqa tym jaqyn degen söz. Nauryzǧa qatysty saltanat pen toi «nauryzdama» («nauryznama» emes) atalǧan... Al Abai bylai deidı: «...Ol künde Nauryz bır jazǧytūrym meiramy bolyp, nauryzdama qylamyz dep, tamaşa qylady eken. Sol künın «ūlystyŋ ūly künı» deidı eken.» Abai zamanynda qazaq nauryz meiramyn «nauryzNama» emes, «Nauryzdama» degen. Būl turasynda Mäjhür Jüsıp KÖPEIŪLY: «Orysqa qaramai tūrǧan künınde qazaqtyŋ nauryzdamasynda bolǧan toi, mereke qyzyǧy Būhar men Qoqanda da bolmaǧan!» – desıp söileidı. Qaida ataqty asqan bai bar bolsa, nauryzdamany sol baiǧa qyldyrady eken. Üisın Töle bilerdıŋ zamanynda nauryzdamanyŋ qadyr-qūny astan, toidan ılgerı bolady eken.» Ūly ıs. Qazaq halqy Nauryz merekesın «ūly ıs» ataǧan; «ūly ıstıŋ ūly künı» tırkesı osyǧan aiǧaq. Mūndaǧy «ūly ıs» tırkesı keiın bırıgıp «ūlys» sözıne ainalyp ketken. «Nauryz» ben «Ūlystyŋ ūly künı – Ūlys kün» ataulary bır bırımen sinonim retınde qoldanylǧan. «Ūlystyŋ ūly künı» degen bükıl ūlystyŋ toilaityn merekesı degen ūǧym emes, «Ūly ıstıŋ ūly künı» - Kün men Tünnıŋ teŋesetın künın «ūly ıske» meŋzep tūr, äitpese ūlystyŋ basqa da jappai toilaityn kezderı az bolmaǧan. Ş.Qūdaiberdıūly men M.Köpeiūlynyŋ jazuynşa, nauryz meiramy būrynyraqta «Ūlys» atalǧan. Şäkärımūly Aqat ta öz estelıgınde de «Eskı qazaqşa, eskı türıkşe jaŋa jyl künınıŋ aty – ūlys.» - deidı. Būǧan A.Seidımbek: «Ūlys taŋy atyp qaldy, bar elge habar ber!» dep, şabyna şybyq jügırtıp, sauyrǧa bır salyp qoia beredı» degen baianyndaǧy «ūlys taŋ» tırkesı «Ūly Is taŋy» ekendıgı özınen özı sūranyp tūr. «Ūly ıs taŋy» tırkesı nauryzda qarsy alynatyn «bas taŋdy» meŋzep tūr. Qazaqtaǧy «Isıŋ oŋ bolsyn!» degen tılek ūlystyŋ oŋ-terısı emes, ıstıŋ oŋ-terısı bolatynyn baiqatady. Demek, «ūlys oŋ bolsyn» emes – «Ūly ıs oŋ bolsyn!» degen tılek dūrys! Uyz-mereke. Bolat Bopaiūly osy atauǧa qatysty öleŋ joldaryn keltıredı: Uyz aiy tuǧanda, köktegı ai tolǧanda, Qozy, laqtar maŋyrap, qoi men qozy jamyrap, Rahattanyp qalasyŋ, uyzǧa qaryn toiǧanda. Uyz aiy bolǧanda, ai qaraŋǧy solǧanda, Aq köbeiıp būl maŋda, qyraŋdap bır qalarsyŋ, Uyz aida uyz bai, uyzǧa keler qonaq sai Uyz ışıp qydyryp, qonaq bolyp jürdım jai, Uyz aiym keremet, qadırın mūnyŋ kım bıled?.. Qysqasy, Nauryz meiramynyŋ ekı sipaty bar: ejelden tabiǧi astronomiialyq Kün-Tün arbasuyna qatysty Nauryz merekesı men köktemmen bırge keletın müşeldık jyl basynyŋ bırıkken nūsqasy. Būl qos qūbylysty halqymyz äuelden 8-9 kün boiy bırıktırıp meiramdaǧan. Türkılık jyl basynyŋ bölek datasy mänı soŋǧy ǧasyrda közden tasa bolǧan. Ejelgı türkılık Ǧaryştyŋ kemeldık sipaty üş prinsiptıŋ jetı eselenuımen anyqtalady: jetı däm (nauryzköje); jetı öŋ (aluan boiauly qūraq körpe); jetı ün (jetıgen, jetı qoŋyrauly dauylpaz nemese jetı adamnyŋ hory).Nauryzdyq ǧūryptar
Körısu – qazaqtyŋ quanyş pen qaiǧydaǧy niet bırıktıru yrymy, ǧūrpy; adamdardyŋ bır bırımen tös qaǧystyra sälemdesuı. Bastaŋǧy. Halyqtyŋ ūiyqtamastan bas taŋdy qarsy aluy. Qyz-kelınşekter dastarqan jasap, «Ūiqyaşar» äzırleuı, jıgıtter bölek jinalyp, ǧaşyqtaryna «seltetkızer» daiyndauy, egdelerge «Belköterer» ötkızıluı, 9 küi. Bas taŋdy 9 küi tartyp qarsy alǧan. Qyzyl kiım - 360 öspırımdı qyzyl tüspen kiındırgen, būl – jaŋa jyldyŋ är künı quatty, jarqyn, jaǧymdy bolsyn degen tılekpen astasu. Aitys. Qazaqtyŋ būl önerı Nauryzǧa qatysty dualistık beibıt tartysty paş etu körınısı retınde moiyndalady. Osyǧan laiyq Ölı-Tırı, Jaz-Qys, Qyz-Jıgıt aitystary merekenıŋ önerlı räsımderıne jatady. Altybaqan – oiyn emes, oiynǧa tän ereje joq. Bıraq 7 syryqtan tūratyn atributy bar, būl ejelgı atalyqö pen analyqtyŋ, antipodt taraptardy jarastyru, üilestıru joralǧynyŋ (ritual) tetıgı bolǧany...Nauryzdyq dämder
Nauryzköje (jetı däm) – ǧalamdyq qūbylystyŋ kemeldengen dämın paş etuge arnalǧan, Nauryz merekesıne arnap jetı dämnen pısırıletın yrymdyq as. Uyzqaǧanaq. Būl taǧam türı qazaqtyŋ bai dastarhanynyŋ bır dämı bolǧanymen, bügınde tolyǧymen ūmytylǧan deuge bolady. Ertede qoi töldep jatqan kezde qoişylar qanjyǧasyna baqyraşyn bailap, büienın ala jürgen. Qajet kezde jaŋa töldegen qoidyŋ uyzyn sauady da, ony büienge qūiyp, auzyn buyp, baqyraştaǧy suǧa batyryp astyna ot jaǧady bolmasa qolamtaǧa köme qoiady. Uyzqaǧanaq taǧamy osylai daiyndalady.Nauryz kiımı
NAURYZBÖRIK. Sipaty: börıktıŋ bır türı bolǧanymen negızı qalpaq pen börıktı bırıktırıp jasaǧandai äser bar; qalpaqtyŋ alasa etegı joǧary qarai būryş jasai qaiyrylǧan, tüimeler nemese tastarmen äşekeilengen; börık etegı baǧaly terımen kömkerılgen. Nauryzbörık töbesı künnıŋ qyzuyn bıldıretındei qyzyltüstı bolmasa jetı tüspen qūraqtap tıguge de bolady. Atalmyş baskiım Altynorda däuırınen qalǧan orys erlerınıŋ baskiımı tızımınde jür. Bıraq atauy – «nauryz».
Joldyq - nauryzdyq syilyq
Joldyq. Nauryzda «Jyl qūtty bolsyn!» aita kelgen qonaqtarǧa, jolyqqan tanystarǧa ūstata salatyndai, sondai-aq, Nauryz şarasyna qatysuşylarǧa ülestırıletın ūsaq ta qarapaiym, käkır-şükır syilyq.
Serık Erǧali,
mädeniettanuşy, etnolog
