Naýryz meıramynyń resmı mártebesi
20-ǵasyr basynda negizi qalana bastaǵan Alashorda memleketiniń ıdeologııasyna alǵyshart esebinde Naýryz merekesiniń ýaqytyna qatysty tartysty 22 naýryzǵa tirep, alash kósemi Álıhan Bókeıhan núkte qoıyp, 1915 jyldan bastap qoǵamdyq ortada bekıdi. Osyny negizge alǵan jáne alash ıdeıasyn óz paıdasyna jaratý úshin qazaqstandyq bolshevıkter ortasy da osy dataǵa toqtaldy. 1920 jyly Túrkistan respýblıkasynyń Atqarý komıtetiniń tóraǵasy Turar Rysqulov óziniń buıryǵymen 22 naýryz búkilhalyqtyq «Kóktem merekesi», «Naýryz» bolyp bekitilsin degen sheshim shyǵaryp, saıası sabaqtastyq resmı sıpatqa ulasty.
Biraq qazaq halqynan basty qaýipti baıqaǵan stalındik Reseı basshylyǵy 1926 jyldan bastap bul meıramdy resmı merekeleýge tyıym saldy. Alaıda, kóptegen óńirlerde bul mereke beıresmı túrde atap ótile berdi. Tek qana «naýryz» ataýynyń ornyna endi «amal», «qamal» degen kezekshi sózder qoldanyldy.
Qazaq eli táýelsizdik alý qarsańynda Qazaq KSR prezıdentiniń 1991 jylǵy 15 naýryzdaǵy Jarlyǵymen kún men túnniń teńelgen mezgilin «Kóktemgi halyqtyq mereke – Naýryz meıramy» retinde resmı toılaý bekitildi. Al, 2009 jyly 22 sáýirde «Merekeler» týraly Qazaqstan Respýblıkasynyń Zańyna ózgerister engizilip, Naýryz meıramy 21-23 naýryz aralyǵynda atap ótiletin boldy. Sondaı-aq, bul aıtýly mereke 2016 jyly Qazaqstan Ázirbaıjan, Aýǵanstan, Úndistan, Iran, Irak, Qyrǵyzstan, Pákistan, Tájikstan, Túrkmenstan, Túrkııa jáne Ózbekstanmen birge kópultty nomınaııa boıynsha «Naýryz. Merekelik dástúr» degen mártebemen IýNESKOn-nyń Adamzattyń materıaldyq emes mádenı murasynyń reprezentatıv tizimine engizildi.
2021 jylǵy 5 qańtardaǵy «Egemen Qazaqstan» gazetinde jarııalanǵan Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev «Táýelsizdik bárinen qymbat» atty maqalasynda (https://egemen.kz/article/260146-tauelsizdik-barinen-qymbat) «...halqymyzdy biriktiretin ortaq qundylyqtardy barynsha dáriptep, oı-sanaǵa berik ornyqtyrýymyz kerek. Mysaly, Naýryz meıramyn atap ótý tujyrymdamasyn jasap, kóktem merekesiniń mazmunyn baıyta túsken jón. Búkil qoǵamdy uıystyratyn qundylyqtar neǵurlym kóp bolsa, birligimiz de soǵurlym bekem bolady» deı kele Naýryz meıramynyń mazmunyn baıyta túsetin tujyrymdama jasaýdy usynǵan edi.
Naýryz – jańa kúnniń bastaýy. Tabıǵattyń jańaryp, tirshiliktiń jandanyp, nıettiń tazaryp, jaqsylyqtyń, izgiliktiń oıanatyn shaǵy. Sonymen birge, túrkilik tanym boıynsha 12 jyldyq músheldik ıkl bastalatyn kún Naýryz meıramyna sáıkes keledi. Áli kúnge bul dástúrli mereke eldiń bir bóliginde naýryzdyq Amaldyń kelýimen birge músheldik jyl basy túrinde toılanýmen keledi.
Áz-Naýryz tarıhı qundylyǵyn, halyq arasyndaǵy ózektiligin joǵaltpaǵan meıram. Halyqtyq sıpat alǵan bul meıramda adamı qundylyqtar dáriptelip, salt-dástúrimiz jańǵyrady.
Keminde bes myńjyldyq tarıhy bar Naýryz meıramy ulttyq qundylyqtarymyzdy saqtap, ulttyq dástúrimizdi jańǵyrtýdyń arqasynda ǵasyrlardy jalǵap, urpaq pen salt-dástúrdiń sabaqtastyǵyn saqtaıtyn qasıetke ıe.
Naýryz meıramynyń qos sıpaty
Naýryzdy ejelgi túrkilik onekimúsheldik kúntizbege qatyssyz qaraı almaımyz. Bul merekelik rásim atalǵan dúnıetanymǵa negizdelgen Ýaqyt pen Keńisti ámbebap onekimúsheldik júıege jikteýdiń bir kórinisi. Bul júıe boıynsha adam men aıýan denesiniń on eki músheden turýy ǵalamdyq qurylymnyń on ekilik júıesinen alynǵan.
Jalpy, skıf-saqtardyń «aıýandyq stıli» kóshegenderdiń zergerlik, músin ónerindegi jan-janýarǵa degen erekshe qurmetteri ǵana emes, ol - eń aldymen olardyń dúnıetanymdyq mádenı kórinisiniń máıegi. Al, músheldik kúntizbege arqaý bolǵan aıýandyq beınelenim bolsa, bul - olardyń dúnıetanymdyq kórinisiniń ómirge tyǵyz engizilý dáıegi, beıneleý ónerindegi olardyń dúnıetanymdyq paralleli. Naýryzdyń máni de - osy aıýandyq beınelenim túrindegi tabıǵı, ǵaryshtyq qubylysty dáripteý, tanymdy pash etý. Saıyp kelgende, Naýryz – prototúrkilik onekimúsheldik kúntizbeniń rásimi.
Naýryz meıramyna qatysty eki tanymnyń qabattasyp kele jatqandyǵy ashylmaı júr. Bul ejelgi merekeniń mazmunynda Kún men Túnniń teńesýi ǵana emes, sonymen birge túrkilik músheldiń de almasý sáti qabat keletini sińisip ketken. Ǵalamdyq jaryq pen túnektiń teńesiminen buryn músheldik ýaqyt almasymy oryn alady, ol Iýlıan kúntizbesi boıynsha 1 naýryz, al Grıgorıansha 14 naýryzǵa keledi. Ejelden kele jatqan prototúrkilik tanym boıynsha jyl mezgili 90 kúndik tórt maýsymnan turady: kóktem, jaz, kúz,qys. 90 kúndik qys 13 naýryzda shyǵyp, 14-ne músheldik jańa jylmpen birge kóktem melgili kiredi. Mine osy qos aıtýly tanymdy ata-babamyz sheberlikppen jymdastyryp, tutastyra meıramdaǵan. Buny zertteýi tolyq bolmaǵanedyqtan, ıdeologııasy ashylmaǵandyqtan sońǵy kezderi ushqary, qate, shatasqan uǵymdar men ataýlar shyǵyp ketti. 21-22 kúnderi Teńesim merekesi delinedi de, al eshbir úzilmeı atalyp kele jatqan músheldik jyl basy «amal», «kórisý» degen qarabaıyr ataýǵa iligip barady. Shyn máninde bul ekeýin de ertedegi ata-babamyz biriktirip, 8-9 kún boıy resmı atap ótken, al bshuqara bir aı boıy toılatqan.
Merekeniń deıtúrkilik sıpaty
Kún men Túnniń teńelýi ǵalamdyq qubylystarǵa tán uly is. Uly istiń ulylyǵyn atbabamyz ejelden baıqap, erekshe atap ótken. Buny bes myń jyl burynǵy Almatynyń soltústik-batysyndaǵy 170 shm jerdegi Ańyraqaı jotasyndaǵy Tańbaly jartasta qashalǵan kompozıııalyq petroglıften baıqaýǵa ábden bolady. Kúndıdarly Táńir men túnkeıipti Ińir - bir birine qushaq jaıyp kórisip tur; olardyń ortasynda Sıyr jylynyń tórt maýsymy beınelengen, bulardan tómen on eki músheldiń keıpindegi 12 beıne qol ustasyp bılep júr. Bul – qola zamanynan da erte neolıt dáýirine jeteleıtin derek jáne bul búgingi Naýryz merekesiniń tolyq tarıhı kýáligi, tólqujaty deýge bolady!
SAQTAR aıtýly kúndi qalaı qarsy alǵan?Kún shyǵar sátte qaǵan ordasynyń ústine kún beıneli jalaý kóterilip, qotanǵa shymqaı qyzyl maýytydan kıim kıgen 365 bozbala shyǵatyn bolǵan. Balalardy sany bir jyl ishindegi táýlikterdiń aıǵaǵyndaı bolyp, 365 ónerpaz bozbala toıdyń shyraıyn keltirgen. Bir jyldy quraıtyn árbir táýliktiń keleshegin aldyn ala jaqsartý úshin 365 kúı tartylǵan. Sonan soń, búkil eldiń batagóı abyzy, eldiń, qaǵanattyń úmit-tilegin Táńirge jetkizetin 9 kúı tartqan. Bul 9 kúı mindetti túrde qobyzben tartylatyn bolǵan. Kvınt Kýrıı Rýf. Pohod Aleksandra. b.z.d. I ǵ.
ǴUNDAR merekeni qalaı bastaǵan? Belgili etnograf Jaǵda Babalyquly, «Qazaqparat» agenttigine bergen suhbatta bylaısha sýretteıdi: «Qytaılardyń jazǵanyna qaraǵanda, ǵundardyń handary – táńirquttar Naýryz bastalatyn kúni taý basyna shyǵyp, uıasynan jańa kóterilgen kúnge qol jaıyp, tilek surap, duǵa qylady. Ol duǵa qaıyrǵanda, táńirquttyń arqa jaǵyn ala qolynda qobyzy bar abyz otyrady. Táńirqut duǵasyn oqyp bolǵanda, abyz 9 qońyr kúı tartady eken. Ol kúı tartyp bolǵanda, onyń sońyn ala otyrǵan 365 kúıshi bir-birden kúı tartady.
TÚRKILERdiń naýryzy. Mahmut Qashǵarı: «Kóshpendiler óz jańa jyldaryn toılaǵanda, barlyǵy bir aýylda jınalyp, ótken eski óshpendilikterin umytyp, qarý-jaraqtaryn tastap, bir birine izgi tilekterin aıtady».
QAZAQTARdyń bas tańdy qarsy alýy. Qazaqtar Qydyr túnin uıqysyz ótkizip Bas tańdy qalaı qarsy alady?
«... jastar aýyldaǵy noqta kórmegen eń asaý taıynshany ustap, eń eski ashamaıdy salyp, ashamaı ústine eń eski kıim-keshek pen qurym kıizden jasalǵan qýyrshaq ornatyp, taıynshanyń quıryǵyna eski shelek baılaıdy da: «Ulys tań atyp qaldy, bar elge habar ber!» dep, shabyna shybyq júgirtip, saýyrǵa bir salyp qoıa beredi. Asaý taıynsha ókirip-baqyryp jóneledi. It úredi, qotandaǵy mal úrkedi, úı-úıden shal-shaýqan erbıip shyǵady, jastar máz-meıram bolysady...» Aqseleý Seıdimbekuly. «Qazaq álemi».
Naýryz ben Músheldik kúntizbe
Ptolmeıdiń «Almagest» eńbeginde Amal (amal,qamal – qazaqsha,) juldyzy shoqjuldyzǵa enbegenderdiń qatarynan jáne ol jyljymaıtyn juldyzdardyń biri. Gıpparh «tumsyqtaǵy juldyz» atasa, ertede ol «tas tóbedegi juldyz» degen ataýmen tanylǵan. Taǵy bir derekkózde Toqty shoqjuldyzynyń mańdaıyndaǵy sary juldyz keıde «Toqtynyń ekinshi múıizi» atalǵan.
Naýryzdyń qazaq úshin basty máni – jyldyń aýysýy. Kún-Tún teńesiminen buryn, naýryz aıy týǵanda, Kún Toqty (ejelgi túrkishe – Qozy/qody, M.Qashqarı) shoqjuldyzyndaǵy qozǵalmaıtyn Amal/Qamal juldyzyna betteıdi, «kórisedi». Bunyń áseri jerge berilip,jyl maýsymy aýysady - kóktem shyǵady, músheldik jyl almasady. Jyl almasý Kún men Túnniń teleńelýine qatysty emes, osy aıtylǵan aspandyq úderiske qatysty. Bul ıýlıansha – 1 naýryz, grıgorıansha – 14 naýryzǵa keledi.
Qazaqtyń etnograf ǵalymy,belgili geografy Shoqan Ýálıhanovtyń qazaqy kúntizbeni úsh tilde keltirgen astrologııalyq syzbasynda 1 naýryzdan bastaıdy. Al naýryz aıy kázirgishe 14-naýryz ekeni málim.
Shákárim Qudaıberdiniń balasy Ahat Shákárimulynyń esteliginde: «14-mart – eskishe 1-mart. Ákeı aıtty: «Búgin eskishe 1-mart, qazaqsha jańa jyl, ulystyń uly kúni deıdi...
Atalmysh jyl aýysý kúntizbesin 18-ǵasyrǵa deıin dúnıe júzi moıyndaǵan: hrıstıandyq Rojdestvomen jyl aýystyrǵanǵa deıin, Rım ımperııasy men Reseı patshalyǵy kúntizbesin 1 marttan bastaǵan. Bul kúntizbe búkiladamzattyq sıpaty bar qundylyq. Demek, Iýlıan kúntibesi músheldik kúntizbeniń bastalýymen parapar bolyp tur.
Naýryzdy zertteý barysynda músheldik tanymdy da qamtýǵa týra keledi, ony aınalyp ótý múmkin emes. Sonda baıqaǵanymyz, onekijyldyq múshel tanymy jylǵa ǵana qatysty emes, on eki aıǵa da taralady eken. Tipti aı ataýlary da sol izben atalǵanyn baıqaýǵa bolady.
«Halyq kalendary» eńbeginiń avtory M.Ysqaqovtyń jazýyna qaraǵanda, Bırýnı men Ulyqbektiń keltirgen maǵlumattarynda músheldik aı ataýlary bolǵan, olar bylaı atalypty:
1) oktıabr - keshký nemese kúský (maǵynasy—«tyshqan),
2) noıabr - ýt nemes ud (sıyr),
3) dekabr - barys,
4) ıanvar - tývýshqan nemese tabyshqan (qoıan),
5) fevral - ulý nemese nek,
6) mart – yılan (jylan),
7) aprel - ıýned nemese ıýnd (jylqy),
8) maı - qon (qoı),
9) ııýn - bichin nemese sichen (meshin),
10) ııýl - doquq nemese taqyǵý (taýyq),
11) avgýst - it (ıt),
12) sentıabr - laǵzyn (dońyz). X ǵasyrdan bergi jazbalarda «laǵzyn» ornyna «dońǵuz» (dońyz) aıtylatynyn atap ótedi. Músheldik aılar revolıýııaǵa deıingi qalmaq kúntizbesinde de bolǵan eken.
Negizi qazaq kúntizbesinde tarıhta mart aıyn «Amal» dep te ataǵan. Iaǵnı, parsylyq kúntizbeniń yqpaly da júrgen: hút, mart – hamal, aprel – saratan, maı – zaýza... dep kete beredi.
«Amal» hám Jyl basy
Qazaqtyń jańa jylyn Kún-Tún teńelisimen dáıekteýshiler 21-22 naýryzda deıdi. Biraq Reseıdegi 1917 jylǵy revolıýııaǵa deıingi folklorda,tipti qazyrǵy ádebıette de jyl basynyń kóktemge sáıkes keletini aıtylady, jyrlanady. Eshbir týyndy Kún men Tún teńesimin buǵan qatysty áńgime etpeıdi. Nege? Sebebi, qazaqtyń jyl almasymy kóktem mezgiliniń aýysýymen bir keledi. Bul dástúr ortaazııalyq ǵylymı-ádebı týyndylarda ábden ornyqqan. Bul da Amal/hamal aıynyń kelýimen tikeleı baılanysty astrologııalyq úderis. Qazaqtaǵy «Amal keldi – Jyl keldi» deıtin támsil, kóktemmen birge ǵana jańa jyl keledi degen uǵymdy meńzep tur. Kóktem Kún men Túnniń teńelýinen 8-9 kún buryn keledi. Kún men Tún kúzde de teńeledi, biraq nege jyl almaspaıdy?! Másele Kún men Tún arbasýynyń ýaqyttyń jańarýyna qatysy joqtyǵynda! Bul ejelgi dıalektıkalyq tanym, kúnek pen túnek, aq pen qara arbasýy, úılesimi - bul tanymdyq pálsapalyq qundylyq! Alaıda bul kóktemde jańa jylmen qabattasa keledi. Sodan jurt shatasady.
Amal aıynyń Naýryz meıramyna, jańa jylǵa qatystylyǵyn áıgileıtin ádebı jádigerler qyrýar. Kún men Amal juldyzyna qatysty kóktemniń kelýin ortaazııalyq aqyn Rabǵuzı (Nasreddın) «Kóktem» óleńinde bylaısha sýretteıdi:
Ǵalamnyń Kúni keziktirip Toqtydaǵy Qamaldy,
Qar men muzdy eritip, alasapyran bastaldy.
Aıaz benen qarǵa bókken el edi...
Qarashy endi:
Kún keledi, Kún keledi!
Ortaazııalyq ýaqyt ólsheýshi oryn erteden Buqar handyǵyndaǵy juldyzshylardyń esebimen «Buqar esebi» retinde moıyndalǵan. Óıtkeni, kóp ýaqyt boıy buqarlyq matematıkter men astronomdar eshkimge des bermegen. Naýryz merekesiniń bastaý ýaqytyn naqtylap joǵaryda Shákárimuly Aqattyń esteliginen úzindi keltirdik. Buny belgili áýlıe, jazýshy, etnograf Máshkúr Júsip Kópeev bylaısha qoldaıdy: «Jıyrma toǵyz jasymda Buharaı-Shárıfte Ǵabdalahyd hannyń naýryzdama toıynyń segiz kún ishinde (eskishe1-8 naýryz aralyǵy – S.E.) boldym..., dál segizinshi kún: «Mazar Sharıf» - desedi, - dep Naýryz merekesi de, aı da búgingi 14 naýryzdan bastalatynyn jáne resmı 8 kún jáne beıresmı halyqtyq meıram bir aıǵa sozylady dep derek beredi. Buqardy bılegen Abdolla han resmı túrde Jańa jyl men Naýryz merekesin biriktirip merekelegen! Osylaısha burynnan kele jatqan tartystyń sheshimin ádil tapqan. Bul bálkim, burynyraqtan kele jatqan úrdis bolýy bek múmkin.
Belgili farabıtanýshy Aqjan Mashanov óziniń «Ál-farabı» tarıhı derekti kitabynda «naý» sózine qatysty bylaısha ashyp kórsetedi: «Al aıdyń toǵys (aıal) juldyzdarynyń týǵany men batqanyn naý dep ataıdy. Demek, naý týraly daý týady. Ol daý astronomdar, esepshiler arasynda atam zamandardan beri bitpeı kele jatqan daý. Sondyqtan naý qurymaı, daý qurymas degen.»
Lıngvıstıkalyq «Amal»
«Amal» - juldyzdyq kúntizbege qatysty rásim jáne ol Naýryz meıramynyń ajyramas bóligine erteden-aq aınalǵan. Biraq «amal» nemese «kórisý» merekeniń ataýy retinde etnografııada qalyptasqan emes. Bul sózder ataý retinde Naýryz merekesiniń kúntizbesi 1988 jyldan bastap aýysyp, 21-22 naýryzǵa yǵysqannan ózekti bola bastady. Naýryzdy 14-nen bastap merekeleý dástúrge aınalǵan jergilikti jurt amalsyz «Amaldy» alǵa tartty. Tipti «naýryz» parsysha, «amal» qazaqsha mereke ataýy degen jasandy paıym paıda boldy. Alaıda, osy «amaldy» merekeleıtin óńirde «amalkóje» emes «naýryzkóje» atalatyn merekelik taǵam bar ekeni eskerilmeıdi.
Reseı qazaqtary «qamal», bizdiń elde «amal» degenmen, bul arapsha jazbalarda «hamale», parsyda «hamál» túrinde kezigedi. Buny qazbalaıtyn bolsaq, etımologııasy deıtúrkilik ha/qa+mal sóz tirkesinen týǵan «qamal» sózin indetemiz. Qa – mańdaı, mal – qozy, toqty. Eskilikte irini emes, usaq maldy «mal» ataǵany keshe edi, sodan orys tilinde «malyı/aıa», «malenkıı» sózderi, al qazaq tilinde «malta» sózi bar.
Al «qa» sózi «mańdaı» ekenin tilimizdegi qa+ys/qas – mańdaıdaǵy kúıe, qa+baq/qabaq – mańdaıdy baǵýshy degen etımologııasyn maǵynasy buldyr bolsa da búgingi sózder dáıektep tur. Tipti, handardyń hany da qa+qan/qaǵan ataldy: «mańdaı han» nemese «handardyń hany», «tóbe han» («tóbe bı» uǵymy keshege deıin boldy emes pe) degen tirkes edi. Deshti qypshaqtyń basty bılik oshaǵy sanalatyn Kavkaz, Edil-Jaıyq mańynda Amaldyń «qamal» atalýy osydan. Saıyp kelgende, amal/qamal uǵymdary ejelgi astronomııalyq tanymnan bolatyn. Toqty shoqjuldyzynyń bas jaǵynda ornalasqan juldyz ataýy bolatyn. Bul tanym keshegi keńestik dáýirden keıin burmalandy, basqasha ınterpretaııaǵa ushyrady.
Ádebıettegi «Amal» men kórisý ǵurpy
Amal sharasynyń Naýryzǵa qatystylyǵyn áıgileıtin ádebı jádigerler qyrýar. Kún men Amal juldyzyna qatysty kóktemniń kelýin ortaazııalyq aqyn Rabǵuzı (Nasreddın) «Kóktem» óleńinde (S.E. aýdarmasy) bylaısha sýretteıdi:
Ǵalamnyń Kúni keziktirip Toqtydaǵy Qamaldy,
Qar men muzdy eritip, alasapyran bastaldy.
Aıaz benen qarǵa bókken el edi...
Qarashy endi:
Kún keledi, Kún keledi!
Solne mıra vstýpılo v sozvezdıe Ovna – v Hamal,
Rastopıla ı ldy ı snega.
I byvala zıma l?
Solne,solne ıdet!
Abaı Qunanbaıuly óziniń áıgili «Jazǵytury» óleńinde Amal men kórisýge qatysty joldary bar:
Qyrdaǵy el oıdaǵy elmen aralasyp,
Kúlimdesip, kórisip, qushaqtasyp.
Sharýa qýǵan jastardyń moıyny bosap,
Sybyrlasyp, syrlasyp, maýqyn basyp.
Kórisýge qatysty Ahmet Baıtursynuly da qalam tartqan:
Kelgeninshe quttyqtap birin-biri,
Qýanyshta kórisip kári-jasy.
Kóńili túgel adamnyń sen kelgen soń,
Samarqannyń eljirep túsken tasy.
Tarıhtaǵy «Amal»
Tarıhı jazbalardy eske alsaq, Amalǵa qatysty aldymyzdan molynan derekter jolyǵady. Shákárimuly Aqat óziniń Naýryz týraly esteliginde bylaı deıdi: «Ákeı aıtty: «Búgin eskishe 1-mart (14-mart – eskishe 1-mart), qazaqsha jańa jyl, ulystyń uly kúni deıdi...»
Máshhúr-Júsip Kópeevtiń (20 tomdyq jınaǵynyń 8-tomynda) 8 kúndik Naýryz merekesine kýá bolady. Bul týrasynda bylaı jazady: «Orysqa qaramaı turǵan kúninde qazaqtyń naýryzdamasynda bolǵan toı, mereke qyzyǵy Buhar men Qoqanda da bolmaǵan!» – desip sóıleıdi. Qaıda ataqty asqan baı bar bolsa, naýryzdamany sol baıǵa qyldyrady eken. Úısin Tóle bılerdiń zamanynda naýryzdamanyń qadyr-quny astan, toıdan ilgeri bolady eken.»
Kórisý ǵurpynyń tarıhy men sıpaty
Kórisý – mereke emes, ǵuryp. Bul ǵuryptyń tarıhy óte ejelgi dáýirden bastalady. Kórisý tek qana Naýryz meıramyna qatysty emes. Aı jańarǵanda da, jyl jańarǵanda da túrkilerdiń osylaısha kórisý ǵurpymen birin biri quttyqtaýy atqarý erteden kele jatyr. Ańyraqaı jotasyndaǵy Tańbalytastaǵy bir birine qushaqtaryn jaıǵan qudyretterdiń sulbasyna qaraǵanda ony da kórisý ǵurpynyń ejelgi nusqasy retinde moıyndaýǵa týra keledi.
Bul ǵuryptyń tarıhy tym áride. Naýryz aıy týǵanda, Kún Toqty (ejelgi túrkishe – Qozy/qody, M.Qashqarı) shoqjuldyzyndaǵy qozǵalmaıtyn Amal/Qamal juldyzyna bettep, «kórisedi». Qazaqtardyń kórisý dástúriniń astronomııalyq máni osynda jatyr. Óıtkeni, dástúrdiń túbinde mıfologııalyq negiz bolady da, halyq sony dástúr etip sińirip, ony ádep pen tárbıe kózi etedi. Sondyqtan Kórisý saltynyń negizi aspandyq úderiste bolsa, ekinshi jaǵy dalalyq ómir úlgisinen týyndaıdy.
13-ǵasyrda Úndistanda qazaq jerinen baryp, Aıbek/Aıbaq qurǵan Delı sultanatynda musylmandyq aıdyń jańarý kezindegi basty ǵuryp kórisý bolǵan. Jurt qýanysyp bir birimen úsh ret tós qaǵystyrady, sultan olarǵa qazynasynan altyn-kúmisten shashý shashady.
1736 jyly Ábilqaıyr hannyń ordasynda bolyp, birneshe sýret jıdasyn salyp, tarıhymyzǵa eleýli úles qaldyrǵan aǵylshynnyń sýretshisi Dj. Kestel kórisý ǵurpyn beınelegen: eki er kisi qoldaryn alǵan kúıi arnaıy rásimdik qımylmen kórisýde, olardyń artynda tize búkken áıel qos qolyn búgilgen tizege salyp sálem etýde.
Tabıǵattaǵy Amal/Qamaldyń kórinisi
Naýryz-Amal-Kóktem úshtigi bir birinen ajyramas tutas uǵym ekenin eskersek, onyń qazaq ańdaǵan tabıǵı nyshandary bar. Ol nyshandar ósimdik, ań-qus, jándikterdiń qylyǵymen tyǵyz baılanysta.
JYL GÚLI. Qazaqtyń ańdaýy boıynsha Naýryz aıdyń 21-22 kúnderin kútip turmaıdy, 90 kún toń ketetin aıdyń basyn kútedi. Sol jibý bastalar sátte-aq, báısheshek gúl sheshek ata bastaıdy. Báısheshek- Jyltoqsannyń belgisi, naýryzgúl, ony halyq Báısheshek ataıdy. «Baı» sózi ejelgi túrkilik uǵymda kıeli,qasıetti uǵymyn beretinin eskersek, dalalyqtar kóktem belgisindeı bul gúldi erekshe baǵalaǵan sekildi. Báısheshektiń qudyreti sonda, ol qardyń erýin kútpeı, qardy tesip kókteı bastaıdy. Bul gúldi japondardyń sakýrasyndaı áspettep, dáripteýge laıyq!
JYL QUSY. Naýryz aıy «naýryzek», «naýryzsha», «áptıek» atalyp ketken kókala torǵaıdyń kelýimen Tabıǵatta da habarlanady. Naýryzek - Kóktem habarshysy. Jyl qusy - osy!
Naýryzdyq tanymdar men ǵuryptar
Naýryzdama. Naýryz ataýyn qazaq eshqashan jatyrqaǵan emes, óıtkeni qazaq shejiresinde Qazaqtan týǵan eki ul: Alash pen Naýryz. Naýryz jastaı shetinep ketken desedi. Demek, bul beker ańyz emes. Naýryz ataýy qazaqqa tym jaqyn degen sóz. Naýryzǵa qatysty saltanat pen toı «naýryzdama» («naýryznama» emes) atalǵan... Al Abaı bylaı deıdi: «...Ol kúnde Naýryz bir jazǵyturym meıramy bolyp, naýryzdama qylamyz dep, tamasha qylady eken. Sol kúnin «ulystyń uly kúni» deıdi eken.» Abaı zamanynda qazaq naýryz meıramyn «naýryzNama» emes, «Naýryzdama» degen. Bul týrasynda Májhúr Júsip KÓPEIULY: «Orysqa qaramaı turǵan kúninde qazaqtyń naýryzdamasynda bolǵan toı, mereke qyzyǵy Buhar men Qoqanda da bolmaǵan!» – desip sóıleıdi. Qaıda ataqty asqan baı bar bolsa, naýryzdamany sol baıǵa qyldyrady eken. Úısin Tóle bılerdiń zamanynda naýryzdamanyń qadyr-quny astan, toıdan ilgeri bolady eken.»
Uly is. Qazaq halqy Naýryz merekesin «uly is» ataǵan; «uly istiń uly kúni» tirkesi osyǵan aıǵaq. Mundaǵy «uly is» tirkesi keıin birigip «ulys» sózine aınalyp ketken. «Naýryz» ben «Ulystyń uly kúni – Ulys kún» ataýlary bir birimen sınonım retinde qoldanylǵan. «Ulystyń uly kúni» degen búkil ulystyń toılaıtyn merekesi degen uǵym emes, «Uly istiń uly kúni» - Kún men Túnniń teńesetin kúnin «uly iske» meńzep tur, áıtpese ulystyń basqa da jappaı toılaıtyn kezderi az bolmaǵan.
Sh.Qudaıberdiuly men M.Kópeıulynyń jazýynsha, naýryz meıramy burynyraqta «Ulys» atalǵan. Shákárimuly Aqat ta óz esteliginde de «Eski qazaqsha, eski túrikshe jańa jyl kúniniń aty – ulys.» - deıdi.
Buǵan A.Seıdimbek: «Ulys tańy atyp qaldy, bar elge habar ber!» dep, shabyna shybyq júgirtip, saýyrǵa bir salyp qoıa beredi» degen baıanyndaǵy «ulys tań» tirkesi «Uly Is tańy» ekendigi ózinen ózi suranyp tur. «Uly is tańy» tirkesi naýryzda qarsy alynatyn «bas tańdy» meńzep tur.
Qazaqtaǵy «Isiń oń bolsyn!» degen tilek ulystyń oń-terisi emes, istiń oń-terisi bolatynyn baıqatady. Demek, «ulys oń bolsyn» emes – «Uly is oń bolsyn!» degen tilek durys!
Ýyz-mereke. Bolat Bopaıuly osy ataýǵa qatysty óleń joldaryn keltiredi:
Ýyz aıy týǵanda, kóktegi aı tolǵanda,
Qozy, laqtar mańyrap, qoı men qozy jamyrap,
Rahattanyp qalasyń, ýyzǵa qaryn toıǵanda.
Ýyz aıy bolǵanda, aı qarańǵy solǵanda,
Aq kóbeıip bul mańda, qyrańdap bir qalarsyń,
Ýyz aıda ýyz baı, ýyzǵa keler qonaq saı
Ýyz iship qydyryp, qonaq bolyp júrdim jaı,
Ýyz aıym keremet, qadirin munyń kim biled?..
Qysqasy, Naýryz meıramynyń eki sıpaty bar: ejelden tabıǵı astronomııalyq Kún-Tún arbasýyna qatysty Naýryz merekesi men kóktemmen birge keletin músheldik jyl basynyń birikken nusqasy. Bul qos qubylysty halqymyz áýelden 8-9 kún boıy biriktirip meıramdaǵan. Túrkilik jyl basynyń bólek datasy máni sońǵy ǵasyrda kózden tasa bolǵan.
Ejelgi túrkilik Ǵaryshtyń kemeldik sıpaty úsh prınıptiń jeti eselenýimen anyqtalady: jeti dám (naýryzkóje); jeti óń (alýan boıaýly quraq kórpe); jeti ún (jetigen, jeti qońyraýly daýylpaz nemese jeti adamnyń hory).
Naýryzdyq ǵuryptar
Kórisý – qazaqtyń qýanysh pen qaıǵydaǵy nıet biriktirý yrymy, ǵurpy; adamdardyń bir birimen tós qaǵystyra sálemdesýi.
Bastańǵy. Halyqtyń uıyqtamastan bas tańdy qarsy alýy. Qyz-kelinshekter dastarqan jasap, «Uıqyashar» ázirleýi, jigitter bólek jınalyp, ǵashyqtaryna «seltetkizer» daıyndaýy, egdelerge «Belkóterer» ótkizilýi,
9 kúı. Bas tańdy 9 kúı tartyp qarsy alǵan.
Qyzyl kıim - 360 óspirimdi qyzyl túspen kıindirgen, bul – jańa jyldyń ár kúni qýatty, jarqyn, jaǵymdy bolsyn degen tilekpen astasý.
Aıtys. Qazaqtyń bul óneri Naýryzǵa qatysty dýalıstik beıbit tartysty pash etý kórinisi retinde moıyndalady. Osyǵan laıyq Óli-Tiri, Jaz-Qys, Qyz-Jigit aıtystary merekeniń ónerli rásimderine jatady.
Altybaqan – oıyn emes, oıynǵa tán ereje joq. Biraq 7 syryqtan turatyn atrıbýty bar, bul ejelgi atalyqó pen analyqtyń, antıpodt taraptardy jarastyrý, úılestirý joralǵynyń (rıtýal) tetigi bolǵany...
Naýryzdyq dámder
Naýryzkóje (jeti dám) – ǵalamdyq qubylystyń kemeldengen dámin pash etýge arnalǵan, Naýryz merekesine arnap jeti dámnen pisiriletin yrymdyq as.
Ýyzqaǵanaq. Bul taǵam túri qazaqtyń baı dastarhanynyń bir dámi bolǵanymen, búginde tolyǵymen umytylǵan deýge bolady. Ertede qoı tóldep jatqan kezde qoıshylar qanjyǵasyna baqyrashyn baılap, búıenin ala júrgen. Qajet kezde jańa tóldegen qoıdyń ýyzyn saýady da, ony búıenge quıyp, aýzyn býyp, baqyrashtaǵy sýǵa batyryp astyna ot jaǵady bolmasa qolamtaǵa kóme qoıady. Ýyzqaǵanaq taǵamy osylaı daıyndalady.
Naýryz kıimi
NAÝRYZBÓRIK. Sıpaty: bóriktiń bir túri bolǵanymen negizi qalpaq pen bórikti biriktirip jasaǵandaı áser bar; qalpaqtyń alasa etegi joǵary qaraı burysh jasaı qaıyrylǵan, túımeler nemese tastarmen áshekeılengen; bórik etegi baǵaly terimen kómkerilgen. Naýryzbórik tóbesi kúnniń qyzýyn bildiretindeı qyzyltústi bolmasa jeti túspen quraqtap tigýge de bolady. Atalmysh baskıim Altynorda dáýirinen qalǵan orys erleriniń baskıimi tiziminde júr. Biraq ataýy – «naýryz».
Joldyq - naýryzdyq syılyq
Joldyq. Naýryzda «Jyl qutty bolsyn!» aıta kelgen qonaqtarǵa, jolyqqan tanystarǵa ustata salatyndaı, sondaı-aq, Naýryz sharasyna qatysýshylarǵa úlestiriletin usaq ta qarapaıym, kákir-shúkir syılyq.
Serik Erǵalı,
mádenıettanýshy, etnolog
