ناۋرىز مەيرامىنىڭ رەسمي مارتەبەسى
20-عاسىر باسىندا نەگىزى قالانا باستاعان الاشوردا مەملەكەتىنىڭ يدەولوگياسىنا العىشارت ەسەبىندە ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ ۋاقىتىنا قاتىستى تارتىستى 22 ناۋرىزعا تىرەپ، الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحان نۇكتە قويىپ، 1915 جىلدان باستاپ قوعامدىق ورتادا بەكيدى. وسىنى نەگىزگە العان جانە الاش يدەياسىن ءوز پايداسىنا جاراتۋ ءۇشىن قازاقستاندىق بولشەۆيكتەر ورتاسى دا وسى داتاعا توقتالدى. 1920 جىلى تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى تۇرار رىسقۇلوۆ ءوزىنىڭ بۇيرىعىمەن 22 ناۋرىز بۇكىلحالىقتىق «كوكتەم مەرەكەسى»، «ناۋرىز» بولىپ بەكىتىلسىن دەگەن شەشىم شىعارىپ، ساياسي ساباقتاستىق رەسمي سيپاتقا ۇلاستى.
بىراق قازاق حالقىنان باستى قاۋىپتى بايقاعان ستاليندىك رەسەي باسشىلىعى 1926 جىلدان باستاپ بۇل مەيرامدى رەسمي مەرەكەلەۋگە تىيىم سالدى. الايدا، كوپتەگەن وڭىرلەردە بۇل مەرەكە بەيرەسمي تۇردە اتاپ وتىلە بەردى. تەك قانا «ناۋرىز» اتاۋىنىڭ ورنىنا ەندى «امال»، «قامال» دەگەن كەزەكشى سوزدەر قولدانىلدى.
قازاق ەلى تاۋەلسىزدىك الۋ قارساڭىندا قازاق كسر پرەزيدەنتىنىڭ 1991 جىلعى 15 ناۋرىزداعى جارلىعىمەن كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلگەن مەزگىلىن «كوكتەمگى حالىقتىق مەرەكە – ناۋرىز مەيرامى» رەتىندە رەسمي تويلاۋ بەكىتىلدى. ال، 2009 جىلى 22 ساۋىردە «مەرەكەلەر» تۋرالى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭىنا وزگەرىستەر ەنگىزىلىپ، ناۋرىز مەيرامى 21-23 ناۋرىز ارالىعىندا اتاپ وتىلەتىن بولدى. سونداي-اق، بۇل ايتۋلى مەرەكە 2016 جىلى قازاقستان ءازىربايجان، اۋعانستان، ءۇندىستان، يران، يراك، قىرعىزستان، پاكىستان، تاجىكستان، تۇركمەنستان، تۇركيا جانە وزبەكستانمەن بىرگە كوپۇلتتى نوميناتسيا بويىنشا «ناۋرىز. مەرەكەلىك ءداستۇر» دەگەن مارتەبەمەن يۋنەسكون-نىڭ ادامزاتتىڭ ماتەريالدىق ەمەس مادەني مۇراسىنىڭ رەپرەزەنتاتيۆ تىزىمىنە ەنگىزىلدى.
2021 جىلعى 5 قاڭتارداعى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە جاريالانعان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» اتتى ماقالاسىندا (https://egemen.kz/article/260146-tauelsizdik-barinen-qymbat) «...حالقىمىزدى بىرىكتىرەتىن ورتاق قۇندىلىقتاردى بارىنشا دارىپتەپ، وي-ساناعا بەرىك ورنىقتىرۋىمىز كەرەك. مىسالى، ناۋرىز مەيرامىن اتاپ ءوتۋ تۇجىرىمداماسىن جاساپ، كوكتەم مەرەكەسىنىڭ مازمۇنىن بايىتا تۇسكەن ءجون. بۇكىل قوعامدى ۇيىستىراتىن قۇندىلىقتار نەعۇرلىم كوپ بولسا، بىرلىگىمىز دە سوعۇرلىم بەكەم بولادى» دەي كەلە ناۋرىز مەيرامىنىڭ مازمۇنىن بايىتا تۇسەتىن تۇجىرىمداما جاساۋدى ۇسىنعان ەدى.
ناۋرىز – جاڭا كۇننىڭ باستاۋى. تابيعاتتىڭ جاڭارىپ، تىرشىلىكتىڭ جاندانىپ، نيەتتىڭ تازارىپ، جاقسىلىقتىڭ، ىزگىلىكتىڭ وياناتىن شاعى. سونىمەن بىرگە، تۇركىلىك تانىم بويىنشا 12 جىلدىق مۇشەلدىك تسيكل باستالاتىن كۇن ناۋرىز مەيرامىنا سايكەس كەلەدى. ءالى كۇنگە بۇل ءداستۇرلى مەرەكە ەلدىڭ ءبىر بولىگىندە ناۋرىزدىق امالدىڭ كەلۋىمەن بىرگە مۇشەلدىك جىل باسى تۇرىندە تويلانۋمەن كەلەدى.
ءاز-ناۋرىز تاريحي قۇندىلىعىن، حالىق اراسىنداعى وزەكتىلىگىن جوعالتپاعان مەيرام. حالىقتىق سيپات العان بۇل مەيرامدا ادامي قۇندىلىقتار دارىپتەلىپ، سالت-ءداستۇرىمىز جاڭعىرادى.
كەمىندە بەس مىڭجىلدىق تاريحى بار ناۋرىز مەيرامى ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى ساقتاپ، ۇلتتىق ءداستۇرىمىزدى جاڭعىرتۋدىڭ ارقاسىندا عاسىرلاردى جالعاپ، ۇرپاق پەن سالت-ءداستۇردىڭ ساباقتاستىعىن ساقتايتىن قاسيەتكە يە.
ناۋرىز مەيرامىنىڭ قوس سيپاتى
ناۋرىزدى ەجەلگى تۇركىلىك ونەكىمۇشەلدىك كۇنتىزبەگە قاتىسسىز قاراي المايمىز. بۇل مەرەكەلىك ءراسىم اتالعان دۇنيەتانىمعا نەگىزدەلگەن ۋاقىت پەن كەڭىستى امبەباپ ونەكىمۇشەلدىك جۇيەگە جىكتەۋدىڭ ءبىر كورىنىسى. بۇل جۇيە بويىنشا ادام مەن ايۋان دەنەسىنىڭ ون ەكى مۇشەدەن تۇرۋى عالامدىق قۇرىلىمنىڭ ون ەكىلىك جۇيەسىنەن الىنعان.
جالپى، سكيف-ساقتاردىڭ «ايۋاندىق ءستيلى» كوشەگەندەردىڭ زەرگەرلىك، ءمۇسىن ونەرىندەگى جان-جانۋارعا دەگەن ەرەكشە قۇرمەتتەرى عانا ەمەس، ول - ەڭ الدىمەن ولاردىڭ دۇنيەتانىمدىق مادەني كورىنىسىنىڭ مايەگى. ال، مۇشەلدىك كۇنتىزبەگە ارقاۋ بولعان ايۋاندىق بەينەلەنىم بولسا، بۇل - ولاردىڭ دۇنيەتانىمدىق كورىنىسىنىڭ ومىرگە تىعىز ەنگىزىلۋ دايەگى، بەينەلەۋ ونەرىندەگى ولاردىڭ دۇنيەتانىمدىق پاراللەلى. ناۋرىزدىڭ ءمانى دە - وسى ايۋاندىق بەينەلەنىم تۇرىندەگى تابيعي، عارىشتىق قۇبىلىستى دارىپتەۋ، تانىمدى پاش ەتۋ. سايىپ كەلگەندە، ناۋرىز – پروتوتۇركىلىك ونەكىمۇشەلدىك كۇنتىزبەنىڭ ءراسىمى.
ناۋرىز مەيرامىنا قاتىستى ەكى تانىمنىڭ قاباتتاسىپ كەلە جاتقاندىعى اشىلماي ءجۇر. بۇل ەجەلگى مەرەكەنىڭ مازمۇنىندا كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەسۋى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە تۇركىلىك مۇشەلدىڭ دە الماسۋ ءساتى قابات كەلەتىنى ءسىڭىسىپ كەتكەن. عالامدىق جارىق پەن تۇنەكتىڭ تەڭەسىمىنەن بۇرىن مۇشەلدىك ۋاقىت الماسىمى ورىن الادى، ول يۋليان كۇنتىزبەسى بويىنشا 1 ناۋرىز، ال گريگوريانشا 14 ناۋرىزعا كەلەدى. ەجەلدەن كەلە جاتقان پروتوتۇركىلىك تانىم بويىنشا جىل مەزگىلى 90 كۇندىك ءتورت ماۋسىمنان تۇرادى: كوكتەم، جاز، كۇز،قىس. 90 كۇندىك قىس 13 ناۋرىزدا شىعىپ، 14-نە مۇشەلدىك جاڭا جىلمپەن بىرگە كوكتەم مەلگىلى كىرەدى. مىنە وسى قوس ايتۋلى تانىمدى اتا-بابامىز شەبەرلىكپپەن جىمداستىرىپ، تۇتاستىرا مەيرامداعان. بۇنى زەرتتەۋى تولىق بولماعانەدىقتان، يدەولوگياسى اشىلماعاندىقتان سوڭعى كەزدەرى ۇشقارى، قاتە، شاتاسقان ۇعىمدار مەن اتاۋلار شىعىپ كەتتى. 21-22 كۇندەرى تەڭەسىم مەرەكەسى دەلىنەدى دە، ال ەشبىر ۇزىلمەي اتالىپ كەلە جاتقان مۇشەلدىك جىل باسى «امال»، «كورىسۋ» دەگەن قارابايىر اتاۋعا ىلىگىپ بارادى. شىن مانىندە بۇل ەكەۋىن دە ەرتەدەگى اتا-بابامىز بىرىكتىرىپ، 8-9 كۇن بويى رەسمي اتاپ وتكەن، ال بشۇقارا ءبىر اي بويى تويلاتقان.
مەرەكەنىڭ دەيتۇركىلىك سيپاتى
كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلۋى عالامدىق قۇبىلىستارعا ءتان ۇلى ءىس. ۇلى ءىستىڭ ۇلىلىعىن اتبابامىز ەجەلدەن بايقاپ، ەرەكشە اتاپ وتكەن. بۇنى بەس مىڭ جىل بۇرىنعى الماتىنىڭ سولتۇستىك-باتىسىنداعى 170 شم جەردەگى اڭىراقاي جوتاسىنداعى تاڭبالى جارتاستا قاشالعان كومپوزيتسيالىق پەتروگليفتەن بايقاۋعا ابدەن بولادى. كۇنديدارلى ءتاڭىر مەن تۇنكەيىپتى ءىڭىر - ءبىر بىرىنە قۇشاق جايىپ كورىسىپ تۇر; ولاردىڭ ورتاسىندا سيىر جىلىنىڭ ءتورت ماۋسىمى بەينەلەنگەن، بۇلاردان تومەن ون ەكى مۇشەلدىڭ كەيپىندەگى 12 بەينە قول ۇستاسىپ بيلەپ ءجۇر. بۇل – قولا زامانىنان دا ەرتە نەوليت داۋىرىنە جەتەلەيتىن دەرەك جانە بۇل بۇگىنگى ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ تولىق تاريحي كۋالىگى، تولقۇجاتى دەۋگە بولادى!
ساقتار ايتۋلى كۇندى قالاي قارسى العان؟كۇن شىعار ساتتە قاعان ورداسىنىڭ ۇستىنە كۇن بەينەلى جالاۋ كوتەرىلىپ، قوتانعا شىمقاي قىزىل ماۋىتىدان كيىم كيگەن 365 بوزبالا شىعاتىن بولعان. بالالاردى سانى ءبىر جىل ىشىندەگى تاۋلىكتەردىڭ ايعاعىنداي بولىپ، 365 ونەرپاز بوزبالا تويدىڭ شىرايىن كەلتىرگەن. ءبىر جىلدى قۇرايتىن ءاربىر تاۋلىكتىڭ كەلەشەگىن الدىن الا جاقسارتۋ ءۇشىن 365 كۇي تارتىلعان. سونان سوڭ، بۇكىل ەلدىڭ باتاگوي ابىزى، ەلدىڭ، قاعاناتتىڭ ءۇمىت-تىلەگىن تاڭىرگە جەتكىزەتىن 9 كۇي تارتقان. بۇل 9 كۇي مىندەتتى تۇردە قوبىزبەن تارتىلاتىن بولعان. كۆينت كۋرتسي رۋف. پوحود الەكساندرا. ب.ز.د. ءى ع.
عۇندار مەرەكەنى قالاي باستاعان؟ بەلگىلى ەتنوگراف جاعدا بابالىقۇلى, «قازاقپارات» اگەنتتىگىنە بەرگەن سۇحباتتا بىلايشا سۋرەتتەيدى: «قىتايلاردىڭ جازعانىنا قاراعاندا، عۇنداردىڭ حاندارى – تاڭىرقۇتتار ناۋرىز باستالاتىن كۇنى تاۋ باسىنا شىعىپ، ۇياسىنان جاڭا كوتەرىلگەن كۇنگە قول جايىپ، تىلەك سۇراپ، دۇعا قىلادى. ول دۇعا قايىرعاندا، تاڭىرقۇتتىڭ ارقا جاعىن الا قولىندا قوبىزى بار ابىز وتىرادى. تاڭىرقۇت دۇعاسىن وقىپ بولعاندا، ابىز 9 قوڭىر كۇي تارتادى ەكەن. ول كۇي تارتىپ بولعاندا، ونىڭ سوڭىن الا وتىرعان 365 كۇيشى ءبىر-بىردەن كۇي تارتادى.
تۇركىلەردىڭ ناۋرىزى. ماحمۇت قاشعاري: «كوشپەندىلەر ءوز جاڭا جىلدارىن تويلاعاندا، بارلىعى ءبىر اۋىلدا جينالىپ، وتكەن ەسكى وشپەندىلىكتەرىن ۇمىتىپ، قارۋ-جاراقتارىن تاستاپ، ءبىر بىرىنە ىزگى تىلەكتەرىن ايتادى».
قازاقتاردىڭ باس تاڭدى قارسى الۋى. قازاقتار قىدىر ءتۇنىن ۇيقىسىز وتكىزىپ باس تاڭدى قالاي قارسى الادى؟
«... جاستار اۋىلداعى نوقتا كورمەگەن ەڭ اساۋ تايىنشانى ۇستاپ، ەڭ ەسكى اشامايدى سالىپ، اشاماي ۇستىنە ەڭ ەسكى كيىم-كەشەك پەن قۇرىم كيىزدەن جاسالعان قۋىرشاق ورناتىپ، تايىنشانىڭ قۇيرىعىنا ەسكى شەلەك بايلايدى دا: «ۇلىس تاڭ اتىپ قالدى، بار ەلگە حابار بەر!» دەپ، شابىنا شىبىق جۇگىرتىپ، ساۋىرعا ءبىر سالىپ قويا بەرەدى. اساۋ تايىنشا وكىرىپ-باقىرىپ جونەلەدى. يت ۇرەدى، قوتانداعى مال ۇركەدى، ءۇي-ۇيدەن شال-شاۋقان ەربيىپ شىعادى، جاستار ءماز-مەيرام بولىسادى...» اقسەلەۋ سەيدىمبەكۇلى. «قازاق الەمى».
ناۋرىز بەن مۇشەلدىك كۇنتىزبە
پتولمەيدىڭ «الماگەست» ەڭبەگىندە امال (امال،قامال – قازاقشا،) جۇلدىزى شوقجۇلدىزعا ەنبەگەندەردىڭ قاتارىنان جانە ول جىلجىمايتىن جۇلدىزداردىڭ ءبىرى. گيپپارح «تۇمسىقتاعى جۇلدىز» اتاسا، ەرتەدە ول «تاس توبەدەگى جۇلدىز» دەگەن اتاۋمەن تانىلعان. تاعى ءبىر دەرەككوزدە توقتى شوقجۇلدىزىنىڭ ماڭدايىنداعى سارى جۇلدىز كەيدە «توقتىنىڭ ەكىنشى ءمۇيىزى» اتالعان.
ناۋرىزدىڭ قازاق ءۇشىن باستى ءمانى – جىلدىڭ اۋىسۋى. كۇن-ءتۇن تەڭەسىمىنەن بۇرىن، ناۋرىز ايى تۋعاندا، كۇن توقتى (ەجەلگى تۇركىشە – قوزى/قودى، م.قاشقاري) شوقجۇلدىزىنداعى قوزعالمايتىن امال/قامال جۇلدىزىنا بەتتەيدى، «كورىسەدى». بۇنىڭ اسەرى جەرگە بەرىلىپ،جىل ماۋسىمى اۋىسادى - كوكتەم شىعادى، مۇشەلدىك جىل الماسادى. جىل الماسۋ كۇن مەن ءتۇننىڭ تەلەڭەلۋىنە قاتىستى ەمەس، وسى ايتىلعان اسپاندىق ۇدەرىسكە قاتىستى. بۇل يۋليانشا – 1 ناۋرىز، گريگوريانشا – 14 ناۋرىزعا كەلەدى.
قازاقتىڭ ەتنوگراف عالىمى،بەلگىلى گەوگرافى شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ قازاقى كۇنتىزبەنى ءۇش تىلدە كەلتىرگەن استرولوگيالىق سىزباسىندا 1 ناۋرىزدان باستايدى. ال ناۋرىز ايى كازىرگىشە 14-ناۋرىز ەكەنى ءمالىم.
شاكارىم قۇدايبەردىنىڭ بالاسى احات شاكارىمۇلىنىڭ ەستەلىگىندە: «14-مارت – ەسكىشە 1-مارت. اكەي ايتتى: «بۇگىن ەسكىشە 1-مارت، قازاقشا جاڭا جىل، ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى دەيدى...
اتالمىش جىل اۋىسۋ كۇنتىزبەسىن 18-عاسىرعا دەيىن دۇنيە ءجۇزى مويىنداعان: حريستياندىق روجدەستۆومەن جىل اۋىستىرعانعا دەيىن، ريم يمپەرياسى مەن رەسەي پاتشالىعى كۇنتىزبەسىن 1 مارتتان باستاعان. بۇل كۇنتىزبە بۇكىلادامزاتتىق سيپاتى بار قۇندىلىق. دەمەك، يۋليان كۇنتىبەسى مۇشەلدىك كۇنتىزبەنىڭ باستالۋىمەن پاراپار بولىپ تۇر.
ناۋرىزدى زەرتتەۋ بارىسىندا مۇشەلدىك تانىمدى دا قامتۋعا تۋرا كەلەدى، ونى اينالىپ ءوتۋ مۇمكىن ەمەس. سوندا بايقاعانىمىز، ونەكىجىلدىق مۇشەل تانىمى جىلعا عانا قاتىستى ەمەس، ون ەكى ايعا دا تارالادى ەكەن. ءتىپتى اي اتاۋلارى دا سول ىزبەن اتالعانىن بايقاۋعا بولادى.
«حالىق كالەندارى» ەڭبەگىنىڭ اۆتورى م.ىسقاقوۆتىڭ جازۋىنا قاراعاندا، بيرۋني مەن ۇلىقبەكتىڭ كەلتىرگەن ماعلۇماتتارىندا مۇشەلدىك اي اتاۋلارى بولعان، ولار بىلاي اتالىپتى:
1) وكتيابر - كەشكۋ نەمەسە كۇسكۋ (ماعىناسى—«تىشقان),
2) نويابر - ۋت نەمەس ۇد (سيىر),
3) دەكابر - بارىس،
4) يانۆار - تۋۆۋشقان نەمەسە تابىشقان (قويان),
5) فەۆرال - ۇلۋ نەمەسە نەك،
6) مارت – ىيلان (جىلان),
7) اپرەل - يۋنەد نەمەسە يۋند (جىلقى),
8) ماي - قون (قوي),
9) يۋن - ءبىچىن نەمەسە سىچەن (مەشىن),
10) يۋل - دوقۇق نەمەسە تاقىعۋ (تاۋىق),
11) اۆگۋست - ءىت (يت),
12) سەنتيابر - لاعزىن (دوڭىز). X عاسىردان بەرگى جازبالاردا «لاعزىن» ورنىنا «دوڭعۇز» (دوڭىز) ايتىلاتىنىن اتاپ وتەدى. مۇشەلدىك ايلار رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى قالماق كۇنتىزبەسىندە دە بولعان ەكەن.
نەگىزى قازاق كۇنتىزبەسىندە تاريحتا مارت ايىن «امال» دەپ تە اتاعان. ياعني، پارسىلىق كۇنتىزبەنىڭ ىقپالى دا جۇرگەن: ءھۇت، مارت – ھامال، اپرەل – ساراتان، ماي – زاۋزا... دەپ كەتە بەرەدى.
«امال» ءھام جىل باسى
قازاقتىڭ جاڭا جىلىن كۇن-ءتۇن تەڭەلىسىمەن دايەكتەۋشىلەر 21-22 ناۋرىزدا دەيدى. بىراق رەسەيدەگى 1917 جىلعى رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى فولكلوردا،ءتىپتى قازىرعى ادەبيەتتە دە جىل باسىنىڭ كوكتەمگە سايكەس كەلەتىنى ايتىلادى، جىرلانادى. ەشبىر تۋىندى كۇن مەن ءتۇن تەڭەسىمىن بۇعان قاتىستى اڭگىمە ەتپەيدى. نەگە؟ سەبەبى، قازاقتىڭ جىل الماسىمى كوكتەم مەزگىلىنىڭ اۋىسۋىمەن ءبىر كەلەدى. بۇل ءداستۇر ورتاازيالىق عىلىمي-ادەبي تۋىندىلاردا ابدەن ورنىققان. بۇل دا امال/ھامال ايىنىڭ كەلۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى استرولوگيالىق ۇدەرىس. قازاقتاعى «امال كەلدى – جىل كەلدى» دەيتىن ءتامسىل، كوكتەممەن بىرگە عانا جاڭا جىل كەلەدى دەگەن ۇعىمدى مەڭزەپ تۇر. كوكتەم كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلۋىنەن 8-9 كۇن بۇرىن كەلەدى. كۇن مەن ءتۇن كۇزدە دە تەڭەلەدى، بىراق نەگە جىل الماسپايدى؟! ماسەلە كۇن مەن ءتۇن ارباسۋىنىڭ ۋاقىتتىڭ جاڭارۋىنا قاتىسى جوقتىعىندا! بۇل ەجەلگى ديالەكتيكالىق تانىم، كۇنەك پەن تۇنەك، اق پەن قارا ارباسۋى، ۇيلەسىمى - بۇل تانىمدىق پالساپالىق قۇندىلىق! الايدا بۇل كوكتەمدە جاڭا جىلمەن قاباتتاسا كەلەدى. سودان جۇرت شاتاسادى.
امال ايىنىڭ ناۋرىز مەيرامىنا، جاڭا جىلعا قاتىستىلىعىن ايگىلەيتىن ادەبي جادىگەرلەر قىرۋار. كۇن مەن امال جۇلدىزىنا قاتىستى كوكتەمنىڭ كەلۋىن ورتاازيالىق اقىن رابعۇزي (ناسرەددين) «كوكتەم» ولەڭىندە بىلايشا سۋرەتتەيدى:
عالامنىڭ كۇنى كەزىكتىرىپ توقتىداعى قامالدى،
قار مەن مۇزدى ەرىتىپ، الاساپىران باستالدى.
اياز بەنەن قارعا بوككەن ەل ەدى...
قاراشى ەندى:
كۇن كەلەدى، كۇن كەلەدى!
ورتاازيالىق ۋاقىت ولشەۋشى ورىن ەرتەدەن بۇقار حاندىعىنداعى جۇلدىزشىلاردىڭ ەسەبىمەن «بۇقار ەسەبى» رەتىندە مويىندالعان. ويتكەنى، كوپ ۋاقىت بويى بۇقارلىق ماتەماتيكتەر مەن استرونومدار ەشكىمگە دەس بەرمەگەن. ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ باستاۋ ۋاقىتىن ناقتىلاپ جوعارىدا شاكارىمۇلى اقاتتىڭ ەستەلىگىنەن ءۇزىندى كەلتىردىك. بۇنى بەلگىلى اۋليە، جازۋشى، ەتنوگراف ماشكۇر ءجۇسىپ كوپەەۆ بىلايشا قولدايدى: «جيىرما توعىز جاسىمدا بۇحاراي-شاريفتە عابدالاحىد حاننىڭ ناۋرىزداما تويىنىڭ سەگىز كۇن ىشىندە (ەسكىشە1-8 ناۋرىز ارالىعى – س.ە.) بولدىم...، ءدال سەگىزىنشى كۇن: «مازار شاريف» - دەسەدى، - دەپ ناۋرىز مەرەكەسى دە، اي دا بۇگىنگى 14 ناۋرىزدان باستالاتىنىن جانە رەسمي 8 كۇن جانە بەيرەسمي حالىقتىق مەيرام ءبىر ايعا سوزىلادى دەپ دەرەك بەرەدى. بۇقاردى بيلەگەن ابدوللا حان رەسمي تۇردە جاڭا جىل مەن ناۋرىز مەرەكەسىن بىرىكتىرىپ مەرەكەلەگەن! وسىلايشا بۇرىننان كەلە جاتقان تارتىستىڭ شەشىمىن ءادىل تاپقان. بۇل بالكىم، بۇرىنىراقتان كەلە جاتقان ءۇردىس بولۋى بەك مۇمكىن.
بەلگىلى فارابيتانۋشى اقجان ماشانوۆ ءوزىنىڭ «ءال-فارابي» تاريحي دەرەكتى كىتابىندا «ناۋ» سوزىنە قاتىستى بىلايشا اشىپ كورسەتەدى: «ال ايدىڭ توعىس (ايال) جۇلدىزدارىنىڭ تۋعانى مەن باتقانىن ناۋ دەپ اتايدى. دەمەك، ناۋ تۋرالى داۋ تۋادى. ول داۋ استرونومدار، ەسەپشىلەر اراسىندا اتام زامانداردان بەرى بىتپەي كەلە جاتقان داۋ. سوندىقتان ناۋ قۇرىماي، داۋ قۇرىماس دەگەن.»
لينگۆيستيكالىق «امال»
«امال» - جۇلدىزدىق كۇنتىزبەگە قاتىستى ءراسىم جانە ول ناۋرىز مەيرامىنىڭ اجىراماس بولىگىنە ەرتەدەن-اق اينالعان. بىراق «امال» نەمەسە «كورىسۋ» مەرەكەنىڭ اتاۋى رەتىندە ەتنوگرافيادا قالىپتاسقان ەمەس. بۇل سوزدەر اتاۋ رەتىندە ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ كۇنتىزبەسى 1988 جىلدان باستاپ اۋىسىپ، 21-22 ناۋرىزعا ىعىسقاننان وزەكتى بولا باستادى. ناۋرىزدى 14-نەن باستاپ مەرەكەلەۋ داستۇرگە اينالعان جەرگىلىكتى جۇرت امالسىز «امالدى» العا تارتتى. ءتىپتى «ناۋرىز» پارسىشا، «امال» قازاقشا مەرەكە اتاۋى دەگەن جاساندى پايىم پايدا بولدى. الايدا، وسى «امالدى» مەرەكەلەيتىن وڭىردە «امالكوجە» ەمەس «ناۋرىزكوجە» اتالاتىن مەرەكەلىك تاعام بار ەكەنى ەسكەرىلمەيدى.
رەسەي قازاقتارى «قامال»، ءبىزدىڭ ەلدە «امال» دەگەنمەن، بۇل اراپشا جازبالاردا «ھامالە»، پارسىدا «ءحامال» تۇرىندە كەزىگەدى. بۇنى قازبالايتىن بولساق، ەتيمولوگياسى دەيتۇركىلىك ھا/قا+مال ءسوز تىركەسىنەن تۋعان «قامال» ءسوزىن ىندەتەمىز. قا – ماڭداي، مال – قوزى، توقتى. ەسكىلىكتە ءىرىنى ەمەس، ۇساق مالدى «مال» اتاعانى كەشە ەدى، سودان ورىس تىلىندە «مالىي/ايا»، «مالەنكي» سوزدەرى، ال قازاق تىلىندە «مالتا» ءسوزى بار.
ال «قا» ءسوزى «ماڭداي» ەكەنىن تىلىمىزدەگى قا+ىس/قاس – ماڭدايداعى كۇيە، قا+باق/قاباق – ماڭدايدى باعۋشى دەگەن ەتيمولوگياسىن ماعىناسى بۇلدىر بولسا دا بۇگىنگى سوزدەر دايەكتەپ تۇر. ءتىپتى، حانداردىڭ حانى دا قا+قان/قاعان اتالدى: «ماڭداي حان» نەمەسە «حانداردىڭ حانى»، «توبە حان» («توبە بي» ۇعىمى كەشەگە دەيىن بولدى ەمەس پە) دەگەن تىركەس ەدى. دەشتى قىپشاقتىڭ باستى بيلىك وشاعى سانالاتىن كاۆكاز، ەدىل-جايىق ماڭىندا امالدىڭ «قامال» اتالۋى وسىدان. سايىپ كەلگەندە، امال/قامال ۇعىمدارى ەجەلگى استرونوميالىق تانىمنان بولاتىن. توقتى شوقجۇلدىزىنىڭ باس جاعىندا ورنالاسقان جۇلدىز اتاۋى بولاتىن. بۇل تانىم كەشەگى كەڭەستىك داۋىردەن كەيىن بۇرمالاندى، باسقاشا ينتەرپرەتاتسياعا ۇشىرادى.
ادەبيەتتەگى «امال» مەن كورىسۋ عۇرپى
امال شاراسىنىڭ ناۋرىزعا قاتىستىلىعىن ايگىلەيتىن ادەبي جادىگەرلەر قىرۋار. كۇن مەن امال جۇلدىزىنا قاتىستى كوكتەمنىڭ كەلۋىن ورتاازيالىق اقىن رابعۇزي (ناسرەددين) «كوكتەم» ولەڭىندە (س.ە. اۋدارماسى) بىلايشا سۋرەتتەيدى:
عالامنىڭ كۇنى كەزىكتىرىپ توقتىداعى قامالدى،
قار مەن مۇزدى ەرىتىپ، الاساپىران باستالدى.
اياز بەنەن قارعا بوككەن ەل ەدى...
قاراشى ەندى:
كۇن كەلەدى، كۇن كەلەدى!
سولنتسە ميرا ۆستۋپيلو ۆ سوزۆەزديە وۆنا – ۆ حامال،
راستوپيلا ي لدى ي سنەگا.
ي بىۆالا زيما ل؟
سولنتسە،سولنتسە يدەت!
اباي قۇنانبايۇلى ءوزىنىڭ ايگىلى «جازعىتۇرى» ولەڭىندە امال مەن كورىسۋگە قاتىستى جولدارى بار:
قىرداعى ەل ويداعى ەلمەن ارالاسىپ،
كۇلىمدەسىپ، كورىسىپ، قۇشاقتاسىپ.
شارۋا قۋعان جاستاردىڭ مويىنى بوساپ،
سىبىرلاسىپ، سىرلاسىپ، ماۋقىن باسىپ.
كورىسۋگە قاتىستى احمەت بايتۇرسىنۇلى دا قالام تارتقان:
كەلگەنىنشە قۇتتىقتاپ ءبىرىن-ءبىرى،
قۋانىشتا كورىسىپ كارى-جاسى.
كوڭىلى تۇگەل ادامنىڭ سەن كەلگەن سوڭ،
سامارقاننىڭ ەلجىرەپ تۇسكەن تاسى.
تاريحتاعى «امال»
تاريحي جازبالاردى ەسكە الساق، امالعا قاتىستى الدىمىزدان مولىنان دەرەكتەر جولىعادى. شاكارىمۇلى اقات ءوزىنىڭ ناۋرىز تۋرالى ەستەلىگىندە بىلاي دەيدى: «اكەي ايتتى: «بۇگىن ەسكىشە 1-مارت (14-مارت – ەسكىشە 1-مارت), قازاقشا جاڭا جىل، ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى دەيدى...»
ءماشھۇر-ءجۇسىپ كوپەەۆتىڭ (20 تومدىق جيناعىنىڭ 8-تومىندا) 8 كۇندىك ناۋرىز مەرەكەسىنە كۋا بولادى. بۇل تۋراسىندا بىلاي جازادى: «ورىسقا قاراماي تۇرعان كۇنىندە قازاقتىڭ ناۋرىزداماسىندا بولعان توي، مەرەكە قىزىعى بۇحار مەن قوقاندا دا بولماعان!» – دەسىپ سويلەيدى. قايدا اتاقتى اسقان باي بار بولسا، ناۋرىزدامانى سول بايعا قىلدىرادى ەكەن. ءۇيسىن تولە بيلەردىڭ زامانىندا ناۋرىزدامانىڭ قادىر-قۇنى استان، تويدان ىلگەرى بولادى ەكەن.»
كورىسۋ عۇرپىنىڭ تاريحى مەن سيپاتى
كورىسۋ – مەرەكە ەمەس، عۇرىپ. بۇل عۇرىپتىڭ تاريحى وتە ەجەلگى داۋىردەن باستالادى. كورىسۋ تەك قانا ناۋرىز مەيرامىنا قاتىستى ەمەس. اي جاڭارعاندا دا، جىل جاڭارعاندا دا تۇركىلەردىڭ وسىلايشا كورىسۋ عۇرپىمەن ءبىرىن ءبىرى قۇتتىقتاۋى اتقارۋ ەرتەدەن كەلە جاتىر. اڭىراقاي جوتاسىنداعى تاڭبالىتاستاعى ءبىر بىرىنە قۇشاقتارىن جايعان قۇدىرەتتەردىڭ سۇلباسىنا قاراعاندا ونى دا كورىسۋ عۇرپىنىڭ ەجەلگى نۇسقاسى رەتىندە مويىنداۋعا تۋرا كەلەدى.
بۇل عۇرىپتىڭ تاريحى تىم ارىدە. ناۋرىز ايى تۋعاندا، كۇن توقتى (ەجەلگى تۇركىشە – قوزى/قودى، م.قاشقاري) شوقجۇلدىزىنداعى قوزعالمايتىن امال/قامال جۇلدىزىنا بەتتەپ، «كورىسەدى». قازاقتاردىڭ كورىسۋ ءداستۇرىنىڭ استرونوميالىق ءمانى وسىندا جاتىر. ويتكەنى، ءداستۇردىڭ تۇبىندە ميفولوگيالىق نەگىز بولادى دا، حالىق سونى ءداستۇر ەتىپ ءسىڭىرىپ، ونى ادەپ پەن تاربيە كوزى ەتەدى. سوندىقتان كورىسۋ سالتىنىڭ نەگىزى اسپاندىق ۇدەرىستە بولسا، ەكىنشى جاعى دالالىق ءومىر ۇلگىسىنەن تۋىندايدى.
13-عاسىردا ءۇندىستاندا قازاق جەرىنەن بارىپ، ايبەك/ايباق قۇرعان دەلي سۇلتاناتىندا مۇسىلماندىق ايدىڭ جاڭارۋ كەزىندەگى باستى عۇرىپ كورىسۋ بولعان. جۇرت قۋانىسىپ ءبىر بىرىمەن ءۇش رەت ءتوس قاعىستىرادى، سۇلتان ولارعا قازىناسىنان التىن-كۇمىستەن شاشۋ شاشادى.
1736 جىلى ابىلقايىر حاننىڭ ورداسىندا بولىپ، بىرنەشە سۋرەت جيداسىن سالىپ، تاريحىمىزعا ەلەۋلى ۇلەس قالدىرعان اعىلشىننىڭ سۋرەتشىسى دج. كەستەل كورىسۋ عۇرپىن بەينەلەگەن: ەكى ەر كىسى قولدارىن العان كۇيى ارنايى راسىمدىك قيمىلمەن كورىسۋدە، ولاردىڭ ارتىندا تىزە بۇككەن ايەل قوس قولىن بۇگىلگەن تىزەگە سالىپ سالەم ەتۋدە.
تابيعاتتاعى امال/قامالدىڭ كورىنىسى
ناۋرىز-امال-كوكتەم ۇشتىگى ءبىر بىرىنەن اجىراماس تۇتاس ۇعىم ەكەنىن ەسكەرسەك، ونىڭ قازاق اڭداعان تابيعي نىشاندارى بار. ول نىشاندار وسىمدىك، اڭ-قۇس، جاندىكتەردىڭ قىلىعىمەن تىعىز بايلانىستا.
جىل گۇلى. قازاقتىڭ اڭداۋى بويىنشا ناۋرىز ايدىڭ 21-22 كۇندەرىن كۇتىپ تۇرمايدى، 90 كۇن توڭ كەتەتىن ايدىڭ باسىن كۇتەدى. سول ءجىبۋ باستالار ساتتە-اق، بايشەشەك گۇل شەشەك اتا باستايدى. بايشەشەك- جىلتوقساننىڭ بەلگىسى، ناۋرىزگۇل، ونى حالىق بايشەشەك اتايدى. «باي» ءسوزى ەجەلگى تۇركىلىك ۇعىمدا كيەلى،قاسيەتتى ۇعىمىن بەرەتىنىن ەسكەرسەك، دالالىقتار كوكتەم بەلگىسىندەي بۇل گۇلدى ەرەكشە باعالاعان سەكىلدى. بايشەشەكتىڭ قۇدىرەتى سوندا، ول قاردىڭ ەرۋىن كۇتپەي، قاردى تەسىپ كوكتەي باستايدى. بۇل گۇلدى جاپونداردىڭ ساكۋراسىنداي اسپەتتەپ، دارىپتەۋگە لايىق!
جىل قۇسى. ناۋرىز ايى «ناۋرىزەك»، «ناۋرىزشا»، «اپتيەك» اتالىپ كەتكەن كوكالا تورعايدىڭ كەلۋىمەن تابيعاتتا دا حابارلانادى. ناۋرىزەك - كوكتەم حابارشىسى. جىل قۇسى - وسى!
ناۋرىزدىق تانىمدار مەن عۇرىپتار
ناۋرىزداما. ناۋرىز اتاۋىن قازاق ەشقاشان جاتىرقاعان ەمەس، ويتكەنى قازاق شەجىرەسىندە قازاقتان تۋعان ەكى ۇل: الاش پەن ناۋرىز. ناۋرىز جاستاي شەتىنەپ كەتكەن دەسەدى. دەمەك، بۇل بەكەر اڭىز ەمەس. ناۋرىز اتاۋى قازاققا تىم جاقىن دەگەن ءسوز. ناۋرىزعا قاتىستى سالتانات پەن توي «ناۋرىزداما» («ناۋرىزناما» ەمەس) اتالعان... ال اباي بىلاي دەيدى: «...ول كۇندە ناۋرىز ءبىر جازعىتۇرىم مەيرامى بولىپ، ناۋرىزداما قىلامىز دەپ، تاماشا قىلادى ەكەن. سول كۇنىن «ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى» دەيدى ەكەن.» اباي زامانىندا قازاق ناۋرىز مەيرامىن «ناۋرىزناما» ەمەس، «ناۋرىزداما» دەگەن. بۇل تۋراسىندا ءماجھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلى: «ورىسقا قاراماي تۇرعان كۇنىندە قازاقتىڭ ناۋرىزداماسىندا بولعان توي، مەرەكە قىزىعى بۇحار مەن قوقاندا دا بولماعان!» – دەسىپ سويلەيدى. قايدا اتاقتى اسقان باي بار بولسا، ناۋرىزدامانى سول بايعا قىلدىرادى ەكەن. ءۇيسىن تولە بيلەردىڭ زامانىندا ناۋرىزدامانىڭ قادىر-قۇنى استان، تويدان ىلگەرى بولادى ەكەن.»
ۇلى ءىس. قازاق حالقى ناۋرىز مەرەكەسىن «ۇلى ءىس» اتاعان; «ۇلى ءىستىڭ ۇلى كۇنى» تىركەسى وسىعان ايعاق. مۇنداعى «ۇلى ءىس» تىركەسى كەيىن بىرىگىپ «ۇلىس» سوزىنە اينالىپ كەتكەن. «ناۋرىز» بەن «ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى – ۇلىس كۇن» اتاۋلارى ءبىر بىرىمەن سينونيم رەتىندە قولدانىلعان. «ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى» دەگەن بۇكىل ۇلىستىڭ تويلايتىن مەرەكەسى دەگەن ۇعىم ەمەس، «ۇلى ءىستىڭ ۇلى كۇنى» - كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەسەتىن كۇنىن «ۇلى ىسكە» مەڭزەپ تۇر، ايتپەسە ۇلىستىڭ باسقا دا جاپپاي تويلايتىن كەزدەرى از بولماعان.
ش.قۇدايبەردىۇلى مەن م.كوپەيۇلىنىڭ جازۋىنشا، ناۋرىز مەيرامى بۇرىنىراقتا «ۇلىس» اتالعان. شاكارىمۇلى اقات تا ءوز ەستەلىگىندە دە «ەسكى قازاقشا، ەسكى تۇرىكشە جاڭا جىل كۇنىنىڭ اتى – ۇلىس.» - دەيدى.
بۇعان ا.سەيدىمبەك: «ۇلىس تاڭى اتىپ قالدى، بار ەلگە حابار بەر!» دەپ، شابىنا شىبىق جۇگىرتىپ، ساۋىرعا ءبىر سالىپ قويا بەرەدى» دەگەن بايانىنداعى «ۇلىس تاڭ» تىركەسى «ۇلى ءىس تاڭى» ەكەندىگى وزىنەن ءوزى سۇرانىپ تۇر. «ۇلى ءىس تاڭى» تىركەسى ناۋرىزدا قارسى الىناتىن «باس تاڭدى» مەڭزەپ تۇر.
قازاقتاعى «ءىسىڭ وڭ بولسىن!» دەگەن تىلەك ۇلىستىڭ وڭ-تەرىسى ەمەس، ءىستىڭ وڭ-تەرىسى بولاتىنىن بايقاتادى. دەمەك، «ۇلىس وڭ بولسىن» ەمەس – «ۇلى ءىس وڭ بولسىن!» دەگەن تىلەك دۇرىس!
ۋىز-مەرەكە. بولات بوپايۇلى وسى اتاۋعا قاتىستى ولەڭ جولدارىن كەلتىرەدى:
ۋىز ايى تۋعاندا، كوكتەگى اي تولعاندا،
قوزى، لاقتار ماڭىراپ، قوي مەن قوزى جامىراپ،
راحاتتانىپ قالاسىڭ، ۋىزعا قارىن تويعاندا.
ۋىز ايى بولعاندا، اي قاراڭعى سولعاندا،
اق كوبەيىپ بۇل ماڭدا، قىراڭداپ ءبىر قالارسىڭ،
ۋىز ايدا ۋىز باي، ۋىزعا كەلەر قوناق ساي
ۋىز ءىشىپ قىدىرىپ، قوناق بولىپ ءجۇردىم جاي،
ۋىز ايىم كەرەمەت، قادىرىن مۇنىڭ كىم بىلەد؟..
قىسقاسى، ناۋرىز مەيرامىنىڭ ەكى سيپاتى بار: ەجەلدەن تابيعي استرونوميالىق كۇن-ءتۇن ارباسۋىنا قاتىستى ناۋرىز مەرەكەسى مەن كوكتەممەن بىرگە كەلەتىن مۇشەلدىك جىل باسىنىڭ بىرىككەن نۇسقاسى. بۇل قوس قۇبىلىستى حالقىمىز اۋەلدەن 8-9 كۇن بويى بىرىكتىرىپ مەيرامداعان. تۇركىلىك جىل باسىنىڭ بولەك داتاسى ءمانى سوڭعى عاسىردا كوزدەن تاسا بولعان.
ەجەلگى تۇركىلىك عارىشتىڭ كەمەلدىك سيپاتى ءۇش ءپرينتسيپتىڭ جەتى ەسەلەنۋىمەن انىقتالادى: جەتى ءدام (ناۋرىزكوجە); جەتى ءوڭ (الۋان بوياۋلى قۇراق كورپە); جەتى ءۇن (جەتىگەن، جەتى قوڭىراۋلى داۋىلپاز نەمەسە جەتى ادامنىڭ حورى).
ناۋرىزدىق عۇرىپتار
كورىسۋ – قازاقتىڭ قۋانىش پەن قايعىداعى نيەت بىرىكتىرۋ ىرىمى، عۇرپى; ادامداردىڭ ءبىر بىرىمەن ءتوس قاعىستىرا سالەمدەسۋى.
باستاڭعى. حالىقتىڭ ۇيىقتاماستان باس تاڭدى قارسى الۋى. قىز-كەلىنشەكتەر داستارقان جاساپ، «ۇيقىاشار» ازىرلەۋى، جىگىتتەر بولەك جينالىپ، عاشىقتارىنا «سەلتەتكىزەر» دايىنداۋى، ەگدەلەرگە «بەلكوتەرەر» وتكىزىلۋى،
9 كۇي. باس تاڭدى 9 كۇي تارتىپ قارسى العان.
قىزىل كيىم - 360 ءوسپىرىمدى قىزىل تۇسپەن كيىندىرگەن، بۇل – جاڭا جىلدىڭ ءار كۇنى قۋاتتى، جارقىن، جاعىمدى بولسىن دەگەن تىلەكپەن استاسۋ.
ايتىس. قازاقتىڭ بۇل ونەرى ناۋرىزعا قاتىستى دۋاليستىك بەيبىت تارتىستى پاش ەتۋ كورىنىسى رەتىندە مويىندالادى. وسىعان لايىق ءولى-ءتىرى، جاز-قىس، قىز-جىگىت ايتىستارى مەرەكەنىڭ ونەرلى راسىمدەرىنە جاتادى.
التىباقان – ويىن ەمەس، ويىنعا ءتان ەرەجە جوق. بىراق 7 سىرىقتان تۇراتىن اتريبۋتى بار، بۇل ەجەلگى اتالىقو پەن انالىقتىڭ، انتيپودت تاراپتاردى جاراستىرۋ، ۇيلەستىرۋ جورالعىنىڭ (ريتۋال) تەتىگى بولعانى...
ناۋرىزدىق دامدەر
ناۋرىزكوجە (جەتى ءدام) – عالامدىق قۇبىلىستىڭ كەمەلدەنگەن ءدامىن پاش ەتۋگە ارنالعان، ناۋرىز مەرەكەسىنە ارناپ جەتى دامنەن پىسىرىلەتىن ىرىمدىق اس.
ۋىزقاعاناق. بۇل تاعام ءتۇرى قازاقتىڭ باي داستارحانىنىڭ ءبىر ءدامى بولعانىمەن، بۇگىندە تولىعىمەن ۇمىتىلعان دەۋگە بولادى. ەرتەدە قوي تولدەپ جاتقان كەزدە قويشىلار قانجىعاسىنا باقىراشىن بايلاپ، بۇيەنىن الا جۇرگەن. قاجەت كەزدە جاڭا تولدەگەن قويدىڭ ۋىزىن ساۋادى دا، ونى بۇيەنگە قۇيىپ، اۋزىن بۋىپ، باقىراشتاعى سۋعا باتىرىپ استىنا وت جاعادى بولماسا قولامتاعا كومە قويادى. ۋىزقاعاناق تاعامى وسىلاي دايىندالادى.
ناۋرىز كيىمى
ناۋرىزبورىك. سيپاتى: بورىكتىڭ ءبىر ءتۇرى بولعانىمەن نەگىزى قالپاق پەن بورىكتى بىرىكتىرىپ جاساعانداي اسەر بار; قالپاقتىڭ الاسا ەتەگى جوعارى قاراي بۇرىش جاساي قايىرىلعان، تۇيمەلەر نەمەسە تاستارمەن اشەكەيلەنگەن; بورىك ەتەگى باعالى تەرىمەن كومكەرىلگەن. ناۋرىزبورىك توبەسى كۇننىڭ قىزۋىن بىلدىرەتىندەي قىزىلتۇستى بولماسا جەتى تۇسپەن قۇراقتاپ تىگۋگە دە بولادى. اتالمىش باسكيىم التىنوردا داۋىرىنەن قالعان ورىس ەرلەرىنىڭ باسكيىمى تىزىمىندە ءجۇر. بىراق اتاۋى – «ناۋرىز».
جولدىق - ناۋرىزدىق سىيلىق
جولدىق. ناۋرىزدا «جىل قۇتتى بولسىن!» ايتا كەلگەن قوناقتارعا، جولىققان تانىستارعا ۇستاتا سالاتىنداي، سونداي-اق، ناۋرىز شاراسىنا قاتىسۋشىلارعا ۇلەستىرىلەتىن ۇساق تا قاراپايىم، كاكىر-شۇكىر سىيلىق.
سەرىك ەرعالي،
مادەنيەتتانۋشى، ەتنولوگ
