Salt pen dástúrdiń biri - saıatshylyq
Táýelsizdikke qol jetkizgennen keıingi jasalyp jatqan basty sharýalardyń biri – joǵaltqanymyzdy qaıta túgendeý. Sonyń biri – ulttyq tarıhymyzdyń aqtańdaq betterin qaıta qarap, qalpyna keltirý bolsa, ekinshisi – halyq sanasynan óship ketken jaqsylarymyz ben jaısańdarymyzdyń esimderin qaıtadan tiriltý. Úshinshisi – umytylyp ketken jer-sý, eldimkenderdiń tarıhı ataýlaryn qalpyna keltirý. Tórtinshisi – ulttyq taǵamdarymyzdy álemdik deńgeıde tanytý. Besinshisi – san ǵasyrlyq tarıhy bar salt pen dástúrimizdi, ulttyq sporttyq oıyndarymyzdy barynsha nasıhattaý. Mine, bul baǵyttaǵy jasalyp jatqan sharýalar osylaı jalǵasyp kete beredi.
Bizdiń tómendegi bir-eki aýyz áńgimemiz ulttyq salt pen dástúrge, onyń ishinde saıatshylyqqa baılanysty bolmaq. Salt pen dástúr degenniń ózi kúndelikti turmys-tirshilikke baılanysty – torqaly toı, topyraqty ólimde jasalatyn joralǵylar; kúndelikti yrym-tıymdar; aýyz ádebıeti salasyndaǵy – aıtys, jańyltpash, jumbaq aıtysý t.b. bolyp kete beredi. Osyndaı dástúrlerimizdiń biri – ańshylyq, saıatshylyq, qusbegilik óneri.
Bul da búgingi kúni qaıta jańǵyryp, halyqtan qoldaý taýyp jatyr. Ásirese atbegilik. Qazir ózimiz biletin qyz qýý, aýdaryspaq, teńge alýdan basqa, ótken jyly asaý úıretýden de respýblıkalyq baıqaý bolyp ótti. Qaltasynda qarjysy bar adamdar shet elderden júzdegen myń dollar turatyn sáıgúlikterdi satyp ákelip, báıgege salyp, qanjyǵalaryn maılap júr. Qazirgi báıgelerdiń júldesi de osal emes. Mysaly, ıesine bir jylda qymbat baǵaly birneshe avtokólik alyp beretin júırikteri bar. Qarap tursań, osynyń barlyǵy da jaqsy-aý, biraq nege biz aǵylshynnyń tirsegi maıysqan mástekterine qarap qaldyq? Zamanynda 50-60 shaqyrymǵa talmaı shapqan ózimizdiń qazaqy júırikterdiń tuqymy qaıda ketken dep oılaısyń.
It ustap júrgen azamattarǵa da aıtaramyz osy. Qazir qaısybir jigitter ıt ósirýmen de aınalysady. Bulardyń da kóbi sol baıaǵy qalta qamyn oılap, aqshy tigip, ıt talasyna salý úshin asyraıdy. Biraq, bul bizdiń salt-dástúrimizden tys ádet, keıinnen kelgen nárse. Bular da ıtterdi ózderi ósirmeıdi, kúshikterin satyp alady. Osyǵan qarap otyryp taǵy da, qazaqtyń baıaǵy úıirli qasqyrǵa jalǵyz shabatyn bóribasarlarynyń tuqymy qaıda ketken degen oıǵa qalasyń.
Tipti, bul sekildi ıtterdiń bolǵany qazir keıbireýlerge ertegi-ańyz sekildi bolyp estiledi. Biraq bolǵany ras. Bizdiń búgingi áńgimemizge ózek bolǵaly otyrǵan – sonaý ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń kezinde, odan keıingi jyldary aımaqqa aty shyqqan Surkıik atty tazy. Eskerte keteıik, bizder aýyz úırengen ádetpen, jaqsy ıtti «tazy» dep ataı beremiz. Tazy degen eldiń túsinigi boıynsha júni tyqyr, qulaǵy uzyn, qol-aıaǵy sıdań, júgiriske yńǵaıly ıt. Al kórgenderdiń aıtýy boıynsha, Surkıiktiń bundaı ıtterden turqy bólek: iriligi kishi-girim taıynshadaı, basynyń úlkendigi de tana-torpaqtyń basyndaı, júni jyrta-qarys, sarǵysh-sur tústi eken. Eki qasıeti bolypty: ıt bolyp kisige úrmeıdi eken jáne basqa ıtpen talasýdy bilmegen.
Ittiń syrttany Surkıik
Astanadan Ereımentaýdy basyp, Pavlodarǵa qaraı jol júrgen adam biledi, Ereımentaý aýdanynyń shekarasy biter tusta Óleńtiniń ózeni aǵyp jatyr, asfalt jol osy ózenniń ústimen ótedi. Bul ózen sonaý erte zamandardan-aq Ereımentaýdy jaılaǵan Qanjyǵaly eli men Baıanaýyldy qonystanǵan Súıindik eliniń arasyndaǵy shekara bolǵan. Qazirgi kúnde de, Pavlodar men Aqmola oblystarynyń arasyndaǵy shekara ispettes bolyp jatyr.
Taǵy bir aıta ketetin jaıt, Óleńti ózeni keshegi patsha zamanynan beri eki eldiń arasyndaǵy ne túrli daý-damaıǵa sebep bolyp kelgen. Qanjyǵalylar súıindikterdi Óleńtiden ári ótkizbeımiz dese, súıindikter olardy beri ótkizbeımiz dep, únemi tartysta júrgen. Osynyń aıaǵy aqyry, 1831 jyly «Ereımen janjaly» degen ataýmen tarıhta qalǵan qandy oqıǵaǵa ulasady...
Bir qyzyǵy, keńes ókimeti ornaǵasyn da, Óleńtiniń ózeni eki oblystyń arasynda shekara bolyp qalǵan. Osy ózenniń bergi betinde Ajy, Boztal dep atalatyn eki súıindik aýyly bar. Bul aýyldar 1939 jylǵa deıin Pavlodar oblysynyń Baıanaýyl aýdanyna qaraǵan. Biraq Baıanaýla Óleńti boıynan 200 shaqyrymnan artyq jerde tur. Ol ýaqytta salt atpen júretin kez, Baıanaýyldan shyqqan aýdan ókilderiniń Boztal men Ajyǵa qatynasýy qıyn bolady. Tipti, qys ishinde aýdannan ókil bolyp shyqqan birer adam dalada úsinip qalsa kerek. Osydan keıin Baıanaýyl jaǵy «bul eki aýyldy bizden alyp, Aqmola oblysyna berińizder» dep joǵary jaqqa ótinish jazady. Sóıtip, Ajy men Boztal 1939 jyly Aqmola oblysynyń Ereımentaý aýdanyna berilgen eken. Áńgimemizge ózek bolyp otyrǵan Surkıiktiń ıesi Meshitbaı Aıtjanuly degen kisi osy Ajy aýylynyń adamy.
Uzamaı,Uly Otan soǵysy bastalady. Jańaǵy Baıanaýyldan bólingen eki aýyldy Ereımenniń taý ishindegi aýyldaryna qosyp, kolhoz qurady. Joǵaryda atalǵan Ajy aýylyn qazirgi Ereımentaý qalasynyń syrtynda 15-20 shaqyrym jerde turǵan Jaryq degen aýylǵa qosyp, bir kolhoz etedi. Kolhozdyń tóraǵalyǵyna Ándirjannyń Qalıákpary degen kisi taǵaıyndalyp, Aıtjannyń Meshitbaıy onyń orynbasary bolady.
Bul eki adamdy, shynyn aıtqanda qudaı qosqan deýge bolady. Qalıákpar Qanjyǵalynyń Labashy degen atasynan taraıdy, ózi elge syıly, túsinigi mol jáne ańshylyqqa qumar, seri kóńil adam bolsa kerek. Al, Meshitbaıdyń túp tegi Baıanaýla-Qyzyltaýdyń súıindigi, onyń ishinde Qulboldy-Kúlik, ózi dombyra shertip, án salatyn, serilik, saıatshylyǵy bar adam eken.
Soǵystyń qaınap turǵan kezi. Sol ýaqytta tómengi Aqkól-Jaıylma elinen Surkıik degen alǵyr tazynyń ataǵy shyǵady. Iesi Rymjan degen adam saıatshylyqtan alystaý, qarapaıym kisi bolsa kerek. Tazynyń alǵyrlyǵy sondaı, ıesimen at shananyń ústinde kele jatyp, kezdesken qasqyrdy ózi qýyp jetip, ala beredi eken. Surkıiktiń ataǵyn estigen Qalıákpar men Meshitbaı qalaıda alǵysy keledi. Aqyry Aqkól-Jaıylmaǵa baryp, Rymjanmen jolyǵyp, onyń tilin taýyp, tazyny saýdalap alýǵa sóz baılasady. Sóıtip, Rymjanǵa bir qunan, bir qunanshyǵar taıynsha, úsh put astyq berip, tazyny alyp kelipti.
Baıqasaq, tazynyń óteýine bergen mal men astyq ol kezde árkimniń qoly jete bermeıtin baılyq deýge bolady. Bundaı iske barý Stalın zamanynda naǵyz bas ketetin sharýa. Halyq bir ýys bıdaı úshin sottalyp jatqanda, bular bundaı qadamǵa qoryqpaı qalaı barǵan dep oılaısyń. Degenmen saıatshylyq, ańshylyq qumarlyq eshteńege qaratpasa kerek. Onyń ústine sol kezdegi halyqtyń aýyzbirligi de myqty bolǵanǵa uqsaıdy. Áıtpese bireý-mireý «túrtip» jiberse, ekeýi de aıdalyp kete barady ǵoı.
Biraq, keıin Qalıákpar syndy asyl azamat túkke turmaıtyn bir is úshin ustalyp ketip, sodan oralmapty. Áńgime bylaı. Ol kisi sońynan Ereımentaýdaǵy «Alǵabas» kolhozynyń tóraǵasy bolyp aýysady. Kolhozdardyń áli júdeýleý ýaqyty. Mal baǵýǵa minetin at ta joq. Qalıákpar sol tóńirekten ótip bara jatqan syǵandarǵa qunan ógiz berip, malǵa minetin bir myqty at aıyrbastap alsa kerek. Keıin osydan kórsetindi bolyp, birjola kete barady.
Endi, Surkıik jaıly áńgimege aýyssaq. Kózi kórgen aqsaqaldardyń aıtýynsha, Surkıik sary-sur tústi, turqy bıik, basynyń úlkendigi taıynsha-tananyń basyna parapar, qol-aıaǵy jýan, júndes iri ıt bolypty. Bir ereksheligi, topty qasqyrǵa jalǵyz shaba beredi eken. Negizgi ádisi – jetip alǵan soń, bir búıirge qaraı shyǵyp ketip, qasqyrdy ekpindegen bette omyraýmen soǵady eken. Tórt-bes domalap ketken bórini alqymynan birer mytyp alyp, ári qaraı basqasyn qýyp ketetin dep qarııalar jyrdaı qylyp áńgimelep otyratyn bala kúnimizde. Surkıiktiń taǵy bir ereksheligi, adam tańdamaıdy eken. Bala aparyp qossa da, úlken qossa da, kózine kóringen qasqyrdy ala bergen. Ol ýaqytta ıt-qustyń mol kezi. «Qasqyr aýyldyń irgesine deıin keledi, keıde ózende muzda oınap júrgenimizde, anadaıdan qasyr kórsek, «káh-káhlap» aýyldan Surkıikti shaqyryp alamyz da, qosyp jiberemiz, álgi qasqyrdy taǵy sondaı jer jibermeıdi, qaǵyp túsiretin» – dep eske alady soǵys ýaqytynda bala jasynda bolǵan qarııalar.
Surkıiktiń taǵy da bir qasıeti, eshqashan bóten ıtpen talaspaǵan dedik. Tipti mazasyn alyp, aýyz salmaq bolǵandar bolsa, olarǵa basyn sál buryp, azý tisin kórsetip, bir «yr» etip, júre beredi eken. Jáne bir ereksheligi – ıt bolyp kisige úrmegen. Surkıikti aýyl adamdary ıt emes, dál bir adam sekildi syılaýshy edi, Mesheńmen (Meshitbaı) erip qonaqqa birge barsa, úı ıesi onyń sybaǵasyn aldyna bólek salyp beredi deıtin sol zamandy kózi kórgender. Keıde ózi aýyldy aralap, úı-úılerge kirip, keı úıdiń tórine shyǵyp, arystaı bolyp jatatyn kórinedi. Barǵan úıi «Surkıik kelip qaldy» dep, qur jibermeı, aýzyna birdeńe tosady eken.
Sol ýaqyttardan jetken, bala kúnimizden qulaǵymyzda qalǵan mynadaı bir áńgime. Soǵys ýaqyty. Aýyl aralap júrgen Surkıik úırengen ádetimen bir úıge kirem degende, álgi úıdiń áıeli: «Ketshi ári, ózimiz tamaq taba almaı otyrǵanda, sen-aq súmeńdep kele beredi ekensiń!» – dep, qolyndaǵy kóseýimen siltep qalypty. Surkıik ún-túnsiz shyǵyp júre beredi. Keıin osy áıel álde bir sharýamen Mesheńniń úıine barǵanda, ǵumyry kisige qarap úrmeıtin Surkıik álgi áıelge qarap ars ete qalypty. Sol kezde tumsyǵynyń ushy áıeldiń keýdesin sál ǵana jalap ótse kerek. Keıin osy áıeldiń keýdesine jara shyǵyp aýyryp, aqyry sodan qaıtys bolady.
Taǵy bir áńgime. Birde Mesheńe erip Jaryq aýylyna barǵan Surkıikke sol jerdegi bir esersoq adam ıt qosyp, tas atyp, ábden áýre qylsa kerek. Keıin sol adam salt atpen Ajyǵa kelmeı me. Álgini kórgen Surkıik atylyp baryp, attyń ústinen qaǵyp túsirip, aldyńǵy eki aıaǵymen keýdesinen basyp biraz turady. Jańaǵy baıqus esinen tanyp qalypty.
Bala kúnimizde eldiń úlkenderi Surkıik jaıly nebir áńgimelerdi aıtyp otyrýshy edi. Biraq ony zerdelep tyńdaǵan kim bar. Endi mine, Surkıik týraly este qalǵan shamaly áńgime osy ǵana. Qazir Surkıikti kózimen kórgen qarııalar da taýsylyp bitti. Al, kezinde bul týraly derek izdep, jaza qoıǵan adam joq sekildi.
Endi Surkıiktiń tuqymy qaıdan shyqqan degen áńgimege kelsek, negizi Ereımentaýdyń óziniń kókqasqa tazylarynyń tuqymy degen sóz bar. Bular sonaý Bógenbaı zamanynan qazaq dalasyna áıgili bolǵan, ereımentaýlyq kókqasqalar desedi. Jáne qoıan men túlki qaǵaty shıborbaı, tyqyr júndi tazylar emes, úlkendigi kishi-girim buzaý-taıynshaǵa bara-bar, qol-aıaǵy som, júni qarystan asatyn, azýly, iri tuqym bolǵan.
Onyń ústine, Aqkól-Jaıylma jerin erte zamandardan beri Tentek-Qanjyǵaly bolysy jaılaǵan, Ereımendegi elmen túbi bir aǵaıyn. Tipti bul bolys 1883 jylǵa deıin Aqmola ýeziniń quramynda bolyp, Ereımenniń taýlaryn qystap júrgen. Sondyqtan kókqasqalardyń tuqymy Aqkól jaqta bolýy ábden múmkin.
Osy kókqasqa tazylardyń tuqymy – aıtýly eki aqqasqa tazyny 1925 jyly Álkeı Marǵulan Ereımentaýdyń ońtústik-shyǵys bókterindegi bir aýylda turatyn Ospan degen ańshydan qalap alyp, Semeıge Muhtar Áýezovke Ertis arqyly kemege salyp aparyp bergenin «Eńbekpen ótken ómirim» atty maqalasynda jazady. Osydan keıin kókqasqalardyń tuqymy Shyńǵystaý óńirine de tarap ketipti.
Endi, Surkıik áńgimesine qaıtadan oralsaq, odan taraǵan talaı-talaı alǵyr tazylar bolǵan. Biraq keıin qunttaıtyn adam bolmaǵasyn, olar da taýsylyp nemese basqalarmen qany aralasyp, azynyp ketken sekildi.
Baıanaýyldyń Egindibulaq aýylynda turatyn Temirtaı atty aqsaqal mynadaı bir áńgime aıtty: «Elýinshi jyldardyń ishi bolatyn. Ol kezde bizder Qaraǵandy oblysyndaǵy Ýlıanov aýdanynyń (qazirgi Botaqara) ortalyǵynda turamyz. Bir jyly sol aýdannyń prokýrory Ereımentaý jaǵyna baryp, Surkıiktiń bir balasyn satyp alyp keldi. Álgi ıtti alǵash kórgen adam arystan dep qalardaı. Júni jyrta-qarys, ózi óte iri. Bir ókinishti jeri, prokýror ıtti satyp alǵasyn, júk mashınasynyń qorabyna salyp, on bes-on altylardaǵy bir inisin ıttiń qasyna otyrǵyzypty. Álgi bala ıttiń shynjyrynyń bir ushyn beline baılap alady. Osylaı kele jatqanda, dalada jortyp júrgen bir qasqyr kezdesip, ony kórgen ıt mashınanyń qorabynan bir-aq sekirmeı me. Shynjyrǵa baılaýly bala da birge ketedi. Sóıtip aıaq astynan prokýrordyń inisi jolshybaı qaza bolyp ketedi...
Elge kelgen soń, prokýror álgi ıtke talaı qasqyr aldyryp júrdi. Degenmen, bir kúnderi basqa jaqqqa qyzmeti aýysyp, ol kóship ketken soń, ıt ıesiz qaldy. Tamaq berip, súıek-saıaq tastaıtyn adam joq. Osylaı ashyǵyp júrgen ıt birde ózenniń jaǵasynda aýyldyń taıynshasyn jaryp jep jatqan eki qasqyrdy kórip, álgilerdi qýyp jiberip, jemtikti ózi jáýkemdeıdi. Osydaı keıin bul ıt qaryny ashqanda, aýyldyń malyna shabatyn boldy. Birde aýyldyń bir adamynyń jalǵyz sıyrynyń buzaýyn jaryp jepti. Áli esimde, álgi adam ıtti ustap alyp, bir baǵanǵa baılap, úıinen myltyǵyn alyp keldi. Biz bir top bala qyzyqtap qarap turmyz. Sóıtip jańaǵy adam ıtti on jeti ret atqanyn sanadyq. Álde myltyǵynyń oǵy álsiz be, álde ıt myqty ma, áıteýir áreń dep qulatty. Biraq, ıttiń obaly jibermedi, erteńinde álgi adamnyń úıinen tútin shyqpaǵasyn kórshileri barsa, tóseginde qatyp qapty deıdi».
...Surkıikti qartaıǵan shaǵynda bir jasóspirim bala aýyl mańynan kóringen qasqyrǵa qosady. Jonǵa qaraı jyta qashqan bórini qýyp jetkenimen, baıaǵydaı keýdemen soǵyp qulatatyn hal joq. Qasqyrǵa úsh-tórt márte aýyz salady. Biraq, tisi muqalǵan qyzyl ıek sart etip shyǵyp kete berse kerek. Qasqyrdy ala almasyn bilgen Surkıik qaıtyp kelip, qoranyń tóbesine shyǵyp, eki-úsh kúndeı nazalanyp jatyp, jan tapsyrypty. Meshitbaı saıatshynyń balasy, qazir Ekibastuzda turatyn Jumabek Aıtjanov aǵamyzdyń aıtýynsha, bul 1952-53 jyldardyń shamasy bolsa kerek.
Bala kúnimizde, Mesheń úıiniń qorasynyń artyndaǵy qalyń shıdiń ishinde bir kishkentaı tómpeshik bolatyn. Sony úlkender Surkıik jerlengen jer deýshi edi. Búginde ol da jermen-jeksen bolyp ketti. Mine, el ishinde «Meshitbaıdyń Surkıigi» atanǵan ıttiń syrttany jaıly biz biletin az áńgime osyndaı.
Saılaý Baıbosyn
