سالت پەن ءداستۇردىڭ ءبىرى - ساياتشىلىق
تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەننەن كەيىنگى جاسالىپ جاتقان باستى شارۋالاردىڭ ءبىرى – جوعالتقانىمىزدى قايتا تۇگەندەۋ. سونىڭ ءبىرى – ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ اقتاڭداق بەتتەرىن قايتا قاراپ، قالپىنا كەلتىرۋ بولسا، ەكىنشىسى – حالىق ساناسىنان ءوشىپ كەتكەن جاقسىلارىمىز بەن جايساڭدارىمىزدىڭ ەسىمدەرىن قايتادان ءتىرىلتۋ. ءۇشىنشىسى – ۇمىتىلىپ كەتكەن جەر-سۋ، ەلدىمكەندەردىڭ تاريحي اتاۋلارىن قالپىنا كەلتىرۋ. ءتورتىنشىسى – ۇلتتىق تاعامدارىمىزدى الەمدىك دەڭگەيدە تانىتۋ. بەسىنشىسى – سان عاسىرلىق تاريحى بار سالت پەن ءداستۇرىمىزدى، ۇلتتىق سپورتتىق ويىندارىمىزدى بارىنشا ناسيحاتتاۋ. مىنە، بۇل باعىتتاعى جاسالىپ جاتقان شارۋالار وسىلاي جالعاسىپ كەتە بەرەدى.
ءبىزدىڭ تومەندەگى ءبىر-ەكى اۋىز اڭگىمەمىز ۇلتتىق سالت پەن داستۇرگە، ونىڭ ىشىندە ساياتشىلىققا بايلانىستى بولماق. سالت پەن ءداستۇر دەگەننىڭ ءوزى كۇندەلىكتى تۇرمىس-تىرشىلىككە بايلانىستى – تورقالى توي، توپىراقتى ولىمدە جاسالاتىن جورالعىلار; كۇندەلىكتى ىرىم-تيىمدار; اۋىز ادەبيەتى سالاسىنداعى – ايتىس، جاڭىلتپاش، جۇمباق ايتىسۋ ت.ب. بولىپ كەتە بەرەدى. وسىنداي داستۇرلەرىمىزدىڭ ءبىرى – اڭشىلىق، ساياتشىلىق، قۇسبەگىلىك ونەرى.
بۇل دا بۇگىنگى كۇنى قايتا جاڭعىرىپ، حالىقتان قولداۋ تاۋىپ جاتىر. اسىرەسە اتبەگىلىك. قازىر ءوزىمىز بىلەتىن قىز قۋ، اۋدارىسپاق، تەڭگە الۋدان باسقا، وتكەن جىلى اساۋ ۇيرەتۋدەن دە رەسپۋبليكالىق بايقاۋ بولىپ ءوتتى. قالتاسىندا قارجىسى بار ادامدار شەت ەلدەردەن جۇزدەگەن مىڭ دوللار تۇراتىن سايگۇلىكتەردى ساتىپ اكەلىپ، بايگەگە سالىپ، قانجىعالارىن مايلاپ ءجۇر. قازىرگى بايگەلەردىڭ جۇلدەسى دە وسال ەمەس. مىسالى، يەسىنە ءبىر جىلدا قىمبات باعالى بىرنەشە اۆتوكولىك الىپ بەرەتىن جۇيرىكتەرى بار. قاراپ تۇرساڭ، وسىنىڭ بارلىعى دا جاقسى-اۋ، بىراق نەگە ءبىز اعىلشىننىڭ تىرسەگى مايىسقان ماستەكتەرىنە قاراپ قالدىق؟ زامانىندا 50-60 شاقىرىمعا تالماي شاپقان ءوزىمىزدىڭ قازاقى جۇيرىكتەردىڭ تۇقىمى قايدا كەتكەن دەپ ويلايسىڭ.
يت ۇستاپ جۇرگەن ازاماتتارعا دا ايتارامىز وسى. قازىر قايسىبىر جىگىتتەر يت وسىرۋمەن دە اينالىسادى. بۇلاردىڭ دا كوبى سول باياعى قالتا قامىن ويلاپ، اقشى تىگىپ، يت تالاسىنا سالۋ ءۇشىن اسىرايدى. بىراق، بۇل ءبىزدىڭ سالت-داستۇرىمىزدەن تىس ادەت، كەيىننەن كەلگەن نارسە. بۇلار دا يتتەردى وزدەرى وسىرمەيدى، كۇشىكتەرىن ساتىپ الادى. وسىعان قاراپ وتىرىپ تاعى دا، قازاقتىڭ باياعى ءۇيىرلى قاسقىرعا جالعىز شاباتىن ءبورىباسارلارىنىڭ تۇقىمى قايدا كەتكەن دەگەن ويعا قالاسىڭ.
ءتىپتى، بۇل سەكىلدى يتتەردىڭ بولعانى قازىر كەيبىرەۋلەرگە ەرتەگى-اڭىز سەكىلدى بولىپ ەستىلەدى. بىراق بولعانى راس. ءبىزدىڭ بۇگىنگى اڭگىمەمىزگە وزەك بولعالى وتىرعان – سوناۋ ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ كەزىندە، ودان كەيىنگى جىلدارى ايماققا اتى شىققان سۇركيىك اتتى تازى. ەسكەرتە كەتەيىك، بىزدەر اۋىز ۇيرەنگەن ادەتپەن، جاقسى ءيتتى «تازى» دەپ اتاي بەرەمىز. تازى دەگەن ەلدىڭ تۇسىنىگى بويىنشا ءجۇنى تىقىر، قۇلاعى ۇزىن، قول-اياعى سيداڭ، جۇگىرىسكە ىڭعايلى يت. ال كورگەندەردىڭ ايتۋى بويىنشا، سۇركيىكتىڭ بۇنداي يتتەردەن تۇرقى بولەك: ىرىلىگى كىشى-گىرىم تايىنشاداي، باسىنىڭ ۇلكەندىگى دە تانا-تورپاقتىڭ باسىنداي، ءجۇنى جىرتا-قارىس، سارعىش-سۇر ءتۇستى ەكەن. ەكى قاسيەتى بولىپتى: يت بولىپ كىسىگە ۇرمەيدى ەكەن جانە باسقا يتپەن تالاسۋدى بىلمەگەن.
ءيتتىڭ سىرتتانى سۇركيىك
استانادان ەرەيمەنتاۋدى باسىپ، پاۆلودارعا قاراي جول جۇرگەن ادام بىلەدى، ەرەيمەنتاۋ اۋدانىنىڭ شەكاراسى بىتەر تۇستا ولەڭتىنىڭ وزەنى اعىپ جاتىر، اسفالت جول وسى وزەننىڭ ۇستىمەن وتەدى. بۇل وزەن سوناۋ ەرتە زامانداردان-اق ەرەيمەنتاۋدى جايلاعان قانجىعالى ەلى مەن باياناۋىلدى قونىستانعان سۇيىندىك ەلىنىڭ اراسىنداعى شەكارا بولعان. قازىرگى كۇندە دە، پاۆلودار مەن اقمولا وبلىستارىنىڭ اراسىنداعى شەكارا ىسپەتتەس بولىپ جاتىر.
تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن جايت، ولەڭتى وزەنى كەشەگى پاتشا زامانىنان بەرى ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى نە ءتۇرلى داۋ-دامايعا سەبەپ بولىپ كەلگەن. قانجىعالىلار سۇيىندىكتەردى ولەڭتىدەن ءارى وتكىزبەيمىز دەسە، سۇيىندىكتەر ولاردى بەرى وتكىزبەيمىز دەپ، ۇنەمى تارتىستا جۇرگەن. وسىنىڭ اياعى اقىرى، 1831 جىلى «ەرەيمەن جانجالى» دەگەن اتاۋمەن تاريحتا قالعان قاندى وقيعاعا ۇلاسادى...
ءبىر قىزىعى، كەڭەس وكىمەتى ورناعاسىن دا، ولەڭتىنىڭ وزەنى ەكى وبلىستىڭ اراسىندا شەكارا بولىپ قالعان. وسى وزەننىڭ بەرگى بەتىندە اجى، بوزتال دەپ اتالاتىن ەكى سۇيىندىك اۋىلى بار. بۇل اۋىلدار 1939 جىلعا دەيىن پاۆلودار وبلىسىنىڭ باياناۋىل اۋدانىنا قاراعان. بىراق باياناۋلا ولەڭتى بويىنان 200 شاقىرىمنان ارتىق جەردە تۇر. ول ۋاقىتتا سالت اتپەن جۇرەتىن كەز، باياناۋىلدان شىققان اۋدان وكىلدەرىنىڭ بوزتال مەن اجىعا قاتىناسۋى قيىن بولادى. ءتىپتى، قىس ىشىندە اۋداننان وكىل بولىپ شىققان بىرەر ادام دالادا ءۇسىنىپ قالسا كەرەك. وسىدان كەيىن باياناۋىل جاعى «بۇل ەكى اۋىلدى بىزدەن الىپ، اقمولا وبلىسىنا بەرىڭىزدەر» دەپ جوعارى جاققا ءوتىنىش جازادى. ءسويتىپ، اجى مەن بوزتال 1939 جىلى اقمولا وبلىسىنىڭ ەرەيمەنتاۋ اۋدانىنا بەرىلگەن ەكەن. اڭگىمەمىزگە وزەك بولىپ وتىرعان سۇركيىكتىڭ يەسى مەشىتباي ايتجانۇلى دەگەن كىسى وسى اجى اۋىلىنىڭ ادامى.
ۇزاماي،ۇلى وتان سوعىسى باستالادى. جاڭاعى باياناۋىلدان بولىنگەن ەكى اۋىلدى ەرەيمەننىڭ تاۋ ىشىندەگى اۋىلدارىنا قوسىپ، كولحوز قۇرادى. جوعارىدا اتالعان اجى اۋىلىن قازىرگى ەرەيمەنتاۋ قالاسىنىڭ سىرتىندا 15-20 شاقىرىم جەردە تۇرعان جارىق دەگەن اۋىلعا قوسىپ، ءبىر كولحوز ەتەدى. كولحوزدىڭ توراعالىعىنا ءاندىرجاننىڭ قالياكپارى دەگەن كىسى تاعايىندالىپ، ايتجاننىڭ مەشىتبايى ونىڭ ورىنباسارى بولادى.
بۇل ەكى ادامدى، شىنىن ايتقاندا قۇداي قوسقان دەۋگە بولادى. قالياكپار قانجىعالىنىڭ لاباشى دەگەن اتاسىنان تارايدى، ءوزى ەلگە سىيلى، تۇسىنىگى مول جانە اڭشىلىققا قۇمار، سەرى كوڭىل ادام بولسا كەرەك. ال، مەشىتبايدىڭ ءتۇپ تەگى باياناۋلا-قىزىلتاۋدىڭ سۇيىندىگى، ونىڭ ىشىندە قۇلبولدى-كۇلىك، ءوزى دومبىرا شەرتىپ، ءان سالاتىن، سەرىلىك، ساياتشىلىعى بار ادام ەكەن.
سوعىستىڭ قايناپ تۇرعان كەزى. سول ۋاقىتتا تومەنگى اقكول-جايىلما ەلىنەن سۇركيىك دەگەن العىر تازىنىڭ اتاعى شىعادى. يەسى رىمجان دەگەن ادام ساياتشىلىقتان الىستاۋ، قاراپايىم كىسى بولسا كەرەك. تازىنىڭ العىرلىعى سونداي، يەسىمەن ات شانانىڭ ۇستىندە كەلە جاتىپ، كەزدەسكەن قاسقىردى ءوزى قۋىپ جەتىپ، الا بەرەدى ەكەن. سۇركيىكتىڭ اتاعىن ەستىگەن قالياكپار مەن مەشىتباي قالايدا العىسى كەلەدى. اقىرى اقكول-جايىلماعا بارىپ، رىمجانمەن جولىعىپ، ونىڭ ءتىلىن تاۋىپ، تازىنى ساۋدالاپ الۋعا ءسوز بايلاسادى. ءسويتىپ، رىمجانعا ءبىر قۇنان، ءبىر قۇنانشىعار تايىنشا، ءۇش پۇت استىق بەرىپ، تازىنى الىپ كەلىپتى.
بايقاساق، تازىنىڭ وتەۋىنە بەرگەن مال مەن استىق ول كەزدە اركىمنىڭ قولى جەتە بەرمەيتىن بايلىق دەۋگە بولادى. بۇنداي ىسكە بارۋ ستالين زامانىندا ناعىز باس كەتەتىن شارۋا. حالىق ءبىر ۋىس بيداي ءۇشىن سوتتالىپ جاتقاندا، بۇلار بۇنداي قادامعا قورىقپاي قالاي بارعان دەپ ويلايسىڭ. دەگەنمەن ساياتشىلىق، اڭشىلىق قۇمارلىق ەشتەڭەگە قاراتپاسا كەرەك. ونىڭ ۇستىنە سول كەزدەگى حالىقتىڭ اۋىزبىرلىگى دە مىقتى بولعانعا ۇقسايدى. ايتپەسە بىرەۋ-مىرەۋ «ءتۇرتىپ» جىبەرسە، ەكەۋى دە ايدالىپ كەتە بارادى عوي.
بىراق، كەيىن قالياكپار سىندى اسىل ازامات تۇككە تۇرمايتىن ءبىر ءىس ءۇشىن ۇستالىپ كەتىپ، سودان ورالماپتى. اڭگىمە بىلاي. ول كىسى سوڭىنان ەرەيمەنتاۋداعى «العاباس» كولحوزىنىڭ توراعاسى بولىپ اۋىسادى. كولحوزداردىڭ ءالى جۇدەۋلەۋ ۋاقىتى. مال باعۋعا مىنەتىن ات تا جوق. قالياكپار سول توڭىرەكتەن ءوتىپ بارا جاتقان سىعاندارعا قۇنان وگىز بەرىپ، مالعا مىنەتىن ءبىر مىقتى ات ايىرباستاپ السا كەرەك. كەيىن وسىدان كورسەتىندى بولىپ، ءبىرجولا كەتە بارادى.
ەندى، سۇركيىك جايلى اڭگىمەگە اۋىسساق. كوزى كورگەن اقساقالداردىڭ ايتۋىنشا، سۇركيىك سارى-سۇر ءتۇستى، تۇرقى بيىك، باسىنىڭ ۇلكەندىگى تايىنشا-تانانىڭ باسىنا پاراپار، قول-اياعى جۋان، جۇندەس ءىرى يت بولىپتى. ءبىر ەرەكشەلىگى، توپتى قاسقىرعا جالعىز شابا بەرەدى ەكەن. نەگىزگى ءادىسى – جەتىپ العان سوڭ، ءبىر بۇيىرگە قاراي شىعىپ كەتىپ، قاسقىردى ەكپىندەگەن بەتتە ومىراۋمەن سوعادى ەكەن. ءتورت-بەس دومالاپ كەتكەن ءبورىنى القىمىنان بىرەر مىتىپ الىپ، ءارى قاراي باسقاسىن قۋىپ كەتەتىن دەپ قاريالار جىرداي قىلىپ اڭگىمەلەپ وتىراتىن بالا كۇنىمىزدە. سۇركيىكتىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى، ادام تاڭدامايدى ەكەن. بالا اپارىپ قوسسا دا، ۇلكەن قوسسا دا، كوزىنە كورىنگەن قاسقىردى الا بەرگەن. ول ۋاقىتتا يت-قۇستىڭ مول كەزى. «قاسقىر اۋىلدىڭ ىرگەسىنە دەيىن كەلەدى، كەيدە وزەندە مۇزدا ويناپ جۇرگەنىمىزدە، انادايدان قاسىر كورسەك، «كاھ-كاھلاپ» اۋىلدان سۇركيىكتى شاقىرىپ الامىز دا، قوسىپ جىبەرەمىز، الگى قاسقىردى تاعى سونداي جەر جىبەرمەيدى، قاعىپ تۇسىرەتىن» – دەپ ەسكە الادى سوعىس ۋاقىتىندا بالا جاسىندا بولعان قاريالار.
سۇركيىكتىڭ تاعى دا ءبىر قاسيەتى، ەشقاشان بوتەن يتپەن تالاسپاعان دەدىك. ءتىپتى مازاسىن الىپ، اۋىز سالماق بولعاندار بولسا، ولارعا باسىن ءسال بۇرىپ، ازۋ ءتىسىن كورسەتىپ، ءبىر «ىر» ەتىپ، جۇرە بەرەدى ەكەن. جانە ءبىر ەرەكشەلىگى – يت بولىپ كىسىگە ۇرمەگەن. سۇركيىكتى اۋىل ادامدارى يت ەمەس، ءدال ءبىر ادام سەكىلدى سىيلاۋشى ەدى، مەشەڭمەن (مەشىتباي) ەرىپ قوناققا بىرگە بارسا، ءۇي يەسى ونىڭ سىباعاسىن الدىنا بولەك سالىپ بەرەدى دەيتىن سول زاماندى كوزى كورگەندەر. كەيدە ءوزى اۋىلدى ارالاپ، ءۇي-ۇيلەرگە كىرىپ، كەي ءۇيدىڭ تورىنە شىعىپ، ارىستاي بولىپ جاتاتىن كورىنەدى. بارعان ءۇيى «سۇركيىك كەلىپ قالدى» دەپ، قۇر جىبەرمەي، اۋزىنا بىردەڭە توسادى ەكەن.
سول ۋاقىتتاردان جەتكەن، بالا كۇنىمىزدەن قۇلاعىمىزدا قالعان مىناداي ءبىر اڭگىمە. سوعىس ۋاقىتى. اۋىل ارالاپ جۇرگەن سۇركيىك ۇيرەنگەن ادەتىمەن ءبىر ۇيگە كىرەم دەگەندە، الگى ءۇيدىڭ ايەلى: «كەتشى ءارى، ءوزىمىز تاماق تابا الماي وتىرعاندا، سەن-اق سۇمەڭدەپ كەلە بەرەدى ەكەنسىڭ!» – دەپ، قولىنداعى كوسەۋىمەن سىلتەپ قالىپتى. سۇركيىك ءۇن-ءتۇنسىز شىعىپ جۇرە بەرەدى. كەيىن وسى ايەل الدە ءبىر شارۋامەن مەشەڭنىڭ ۇيىنە بارعاندا، عۇمىرى كىسىگە قاراپ ۇرمەيتىن سۇركيىك الگى ايەلگە قاراپ ارس ەتە قالىپتى. سول كەزدە تۇمسىعىنىڭ ۇشى ايەلدىڭ كەۋدەسىن ءسال عانا جالاپ وتسە كەرەك. كەيىن وسى ايەلدىڭ كەۋدەسىنە جارا شىعىپ اۋىرىپ، اقىرى سودان قايتىس بولادى.
تاعى ءبىر اڭگىمە. بىردە مەشەڭە ەرىپ جارىق اۋىلىنا بارعان سۇركيىككە سول جەردەگى ءبىر ەسەرسوق ادام يت قوسىپ، تاس اتىپ، ابدەن اۋرە قىلسا كەرەك. كەيىن سول ادام سالت اتپەن اجىعا كەلمەي مە. الگىنى كورگەن سۇركيىك اتىلىپ بارىپ، اتتىڭ ۇستىنەن قاعىپ ءتۇسىرىپ، الدىڭعى ەكى اياعىمەن كەۋدەسىنەن باسىپ ءبىراز تۇرادى. جاڭاعى بايقۇس ەسىنەن تانىپ قالىپتى.
بالا كۇنىمىزدە ەلدىڭ ۇلكەندەرى سۇركيىك جايلى نەبىر اڭگىمەلەردى ايتىپ وتىرۋشى ەدى. بىراق ونى زەردەلەپ تىڭداعان كىم بار. ەندى مىنە، سۇركيىك تۋرالى ەستە قالعان شامالى اڭگىمە وسى عانا. قازىر سۇركيىكتى كوزىمەن كورگەن قاريالار دا تاۋسىلىپ ءبىتتى. ال، كەزىندە بۇل تۋرالى دەرەك ىزدەپ، جازا قويعان ادام جوق سەكىلدى.
ەندى سۇركيىكتىڭ تۇقىمى قايدان شىققان دەگەن اڭگىمەگە كەلسەك، نەگىزى ەرەيمەنتاۋدىڭ ءوزىنىڭ كوكقاسقا تازىلارىنىڭ تۇقىمى دەگەن ءسوز بار. بۇلار سوناۋ بوگەنباي زامانىنان قازاق دالاسىنا ايگىلى بولعان، ەرەيمەنتاۋلىق كوكقاسقالار دەسەدى. جانە قويان مەن تۇلكى قاعاتى شيبورباي، تىقىر ءجۇندى تازىلار ەمەس، ۇلكەندىگى كىشى-گىرىم بۇزاۋ-تايىنشاعا بارا-بار، قول-اياعى سوم، ءجۇنى قارىستان اساتىن، ازۋلى، ءىرى تۇقىم بولعان.
ونىڭ ۇستىنە، اقكول-جايىلما جەرىن ەرتە زامانداردان بەرى تەنتەك-قانجىعالى بولىسى جايلاعان، ەرەيمەندەگى ەلمەن ءتۇبى ءبىر اعايىن. ءتىپتى بۇل بولىس 1883 جىلعا دەيىن اقمولا ۋەزىنىڭ قۇرامىندا بولىپ، ەرەيمەننىڭ تاۋلارىن قىستاپ جۇرگەن. سوندىقتان كوكقاسقالاردىڭ تۇقىمى اقكول جاقتا بولۋى ابدەن مۇمكىن.
وسى كوكقاسقا تازىلاردىڭ تۇقىمى – ايتۋلى ەكى اققاسقا تازىنى 1925 جىلى الكەي مارعۇلان ەرەيمەنتاۋدىڭ وڭتۇستىك-شىعىس بوكتەرىندەگى ءبىر اۋىلدا تۇراتىن وسپان دەگەن اڭشىدان قالاپ الىپ، سەمەيگە مۇحتار اۋەزوۆكە ەرتىس ارقىلى كەمەگە سالىپ اپارىپ بەرگەنىن «ەڭبەكپەن وتكەن ءومىرىم» اتتى ماقالاسىندا جازادى. وسىدان كەيىن كوكقاسقالاردىڭ تۇقىمى شىڭعىستاۋ وڭىرىنە دە تاراپ كەتىپتى.
ەندى، سۇركيىك اڭگىمەسىنە قايتادان ورالساق، ودان تاراعان تالاي-تالاي العىر تازىلار بولعان. بىراق كەيىن قۇنتتايتىن ادام بولماعاسىن، ولار دا تاۋسىلىپ نەمەسە باسقالارمەن قانى ارالاسىپ، ازىنىپ كەتكەن سەكىلدى.
باياناۋىلدىڭ ەگىندىبۇلاق اۋىلىندا تۇراتىن تەمىرتاي اتتى اقساقال مىناداي ءبىر اڭگىمە ايتتى: «ەلۋىنشى جىلداردىڭ ءىشى بولاتىن. ول كەزدە بىزدەر قاراعاندى وبلىسىنداعى ۋليانوۆ اۋدانىنىڭ (قازىرگى بوتاقارا) ورتالىعىندا تۇرامىز. ءبىر جىلى سول اۋداننىڭ پروكۋرورى ەرەيمەنتاۋ جاعىنا بارىپ، سۇركيىكتىڭ ءبىر بالاسىن ساتىپ الىپ كەلدى. الگى ءيتتى العاش كورگەن ادام ارىستان دەپ قالارداي. ءجۇنى جىرتا-قارىس، ءوزى وتە ءىرى. ءبىر وكىنىشتى جەرى، پروكۋرور ءيتتى ساتىپ العاسىن، جۇك ماشيناسىنىڭ قورابىنا سالىپ، ون بەس-ون التىلارداعى ءبىر ءىنىسىن ءيتتىڭ قاسىنا وتىرعىزىپتى. الگى بالا ءيتتىڭ شىنجىرىنىڭ ءبىر ۇشىن بەلىنە بايلاپ الادى. وسىلاي كەلە جاتقاندا، دالادا جورتىپ جۇرگەن ءبىر قاسقىر كەزدەسىپ، ونى كورگەن يت ماشينانىڭ قورابىنان ءبىر-اق سەكىرمەي مە. شىنجىرعا بايلاۋلى بالا دا بىرگە كەتەدى. ءسويتىپ اياق استىنان پروكۋروردىڭ ءىنىسى جولشىباي قازا بولىپ كەتەدى...
ەلگە كەلگەن سوڭ، پروكۋرور الگى يتكە تالاي قاسقىر الدىرىپ ءجۇردى. دەگەنمەن، ءبىر كۇندەرى باسقا جاقققا قىزمەتى اۋىسىپ، ول كوشىپ كەتكەن سوڭ، يت يەسىز قالدى. تاماق بەرىپ، سۇيەك-ساياق تاستايتىن ادام جوق. وسىلاي اشىعىپ جۇرگەن يت بىردە وزەننىڭ جاعاسىندا اۋىلدىڭ تايىنشاسىن جارىپ جەپ جاتقان ەكى قاسقىردى كورىپ، الگىلەردى قۋىپ جىبەرىپ، جەمتىكتى ءوزى جاۋكەمدەيدى. وسىداي كەيىن بۇل يت قارىنى اشقاندا، اۋىلدىڭ مالىنا شاباتىن بولدى. بىردە اۋىلدىڭ ءبىر ادامىنىڭ جالعىز سيىرىنىڭ بۇزاۋىن جارىپ جەپتى. ءالى ەسىمدە، الگى ادام ءيتتى ۇستاپ الىپ، ءبىر باعانعا بايلاپ، ۇيىنەن مىلتىعىن الىپ كەلدى. ءبىز ءبىر توپ بالا قىزىقتاپ قاراپ تۇرمىز. ءسويتىپ جاڭاعى ادام ءيتتى ون جەتى رەت اتقانىن سانادىق. الدە مىلتىعىنىڭ وعى ءالسىز بە، الدە يت مىقتى ما، ايتەۋىر ارەڭ دەپ قۇلاتتى. بىراق، ءيتتىڭ وبالى جىبەرمەدى، ەرتەڭىندە الگى ادامنىڭ ۇيىنەن ءتۇتىن شىقپاعاسىن كورشىلەرى بارسا، توسەگىندە قاتىپ قاپتى دەيدى».
...سۇركيىكتى قارتايعان شاعىندا ءبىر ءجاسوسپىرىم بالا اۋىل ماڭىنان كورىنگەن قاسقىرعا قوسادى. جونعا قاراي جىتا قاشقان ءبورىنى قۋىپ جەتكەنىمەن، باياعىداي كەۋدەمەن سوعىپ قۇلاتاتىن حال جوق. قاسقىرعا ءۇش-ءتورت مارتە اۋىز سالادى. بىراق، ءتىسى مۇقالعان قىزىل يەك سارت ەتىپ شىعىپ كەتە بەرسە كەرەك. قاسقىردى الا الماسىن بىلگەن سۇركيىك قايتىپ كەلىپ، قورانىڭ توبەسىنە شىعىپ، ەكى-ءۇش كۇندەي نازالانىپ جاتىپ، جان تاپسىرىپتى. مەشىتباي ساياتشىنىڭ بالاسى، قازىر ەكىباستۇزدا تۇراتىن جۇمابەك ايتجانوۆ اعامىزدىڭ ايتۋىنشا، بۇل 1952-53 جىلداردىڭ شاماسى بولسا كەرەك.
بالا كۇنىمىزدە، مەشەڭ ءۇيىنىڭ قوراسىنىڭ ارتىنداعى قالىڭ ءشيدىڭ ىشىندە ءبىر كىشكەنتاي تومپەشىك بولاتىن. سونى ۇلكەندەر سۇركيىك جەرلەنگەن جەر دەۋشى ەدى. بۇگىندە ول دا جەرمەن-جەكسەن بولىپ كەتتى. مىنە، ەل ىشىندە «مەشىتبايدىڭ سۇركيىگى» اتانعان ءيتتىڭ سىرتتانى جايلى ءبىز بىلەتىن از اڭگىمە وسىنداي.
سايلاۋ بايبوسىن
