Keıingi jyldar ulttyq at sporty jan-jaqty damyp kele jatqanyn kórip júrmiz. Túrli qashyqtyqtaǵy báıge, aýdaryspaq, teńge ilý, qyz qýý sekildi halyqqa burynnan tanys at oıyny túrlerinen basqa, asaý úıretý de at sportynyń bir túri retinde qolǵa alynyp jatyr eken. Árıne, bunyń bári ultymyzǵa etene jaqyn, sonaý túrki zamanynan búginge jalǵasyp kele jatqan dástúrlerimiz. Qoldap, qýanǵannan basqa aıtarymyz joq.
Sizderge áńgime etpekshi taqyrybymyz: búginde jazyqsyz umyt bolǵan, qazaqtyń taǵy bir atústi óneri – quryqshylyq. Iaǵnı, jylqyny quryqpen ustaý óneri.
Kópke belgili, bos júrgen jylqyny ustaýdyń birneshe túri bar. Olardyń biri – shalma tastaý. Bizdiń jaqta buny buǵalyq dep te aıta beredi. Shalma tastaýdy kóbinese qytaı, mońǵol jerinen qonys aýdaryp kelgen qandastarymyz qoldanady.
Al, Arqa óńirinde sonaý zamandardan beri jylqyshylar tek quryq ustaıtyn. Qandaı asaý jylqy bolsa da, kánigi quryqshylar quryq salyp toqtata beredi. Árıne, bul jaqta da buǵalyq qoldanylady, biraq ony shalmalap alystan laqtyrmaıdy. Buǵalyq arqan quryqtyń basyna ilinip, sosyn ustalmaqshy jylqynyń moınyna tastalady. Jáne bundaı buǵalyq salý ádisi ertede kezde kóp qoldanyla bermeıtin. Keıde ondaǵan, júzdegen bas jylqylar ustalyp, et kombınatyna, basqadaı jaqqa kólikke artylar kezde kezde ǵana buǵalyq qoldanylatyn. Qazir, baıqap júrmiz, babalardan qalǵan quryqshylyq óner umytylyp barady, barlyǵy birjola buǵalyqqa kóship alǵan.
Erte kezden (toqsanynshy jyldarǵa deıin) bul jaqta jylqy baǵatyn adamnyń negizgi quraly – quryq bolatyn. Sebebi, bar ómirlerin jylqy ishinde ótkizgen qarııalardan qalǵan: «Buǵalyqty qatyn ǵana ustaıdy» degen qaǵıda bar. «Eger jigit bolsań, asaýdy quryqpen usta» dep úıretetin. Sondyqtan at minip, jylqy baqqan adam mindetti túrde dalada óz atyn ózi quryqpen ustap alýǵa daǵdylanady. Biraq ekiniń biri naǵyz quryqshy bola bermeıdi. Ony da da jigittiń jigiti ǵana ıgeredi.
Endi osy quryq degen ne, ol qandaı bolýy kerek deseńiz, ol uzyndyǵy 3-3,5 metr bolatyn qaıyń nemese ózenniń maıysqaq qara talynan jasalady. (Terek, basqadaı aǵash quryqqa jaramaıdy, mort synyp ketedi). Quryqtyń túp jaǵy jýan, shamamen jas balanyń bilegindeı bolady jáne bir metrdeı jeriniń qabyǵy alynyp tastalady. Ush jaǵy súıirlenip baryp bitedi. Jáne eń jińishke ushy eki aıyr bolý kerek. Ol jerge quryqtyń bas baýy baılanady, sol shyǵyp ketpes úshin kerek.
Endi quryqtyń baýy jaıly birer sóz. Erte ýaqytta árıne, quryqtyń baýy qyldan esiletin. Bizdiń elde ertede Temirjan degen quryqshy qarııa bolǵan. (Aqyn, dramatýrg Allajar Temirjanovtyń ákesi). Bertin, alpysynshy jyldardyń aıaǵynda qaıtys boldy. Osy kisiniń qoly qandy bolyp, quryq salǵanda, jylqynyń moınyn úzip jiberedi eken. Sol Temeń jaryqtyq, bizdiń bala kúnimizde: «Quryqty Ereımenniń qyzyl qaıyńynan ustaımyz, shynjyrdaı qylyp qyldan baý esemiz» – dep otyratyn. Búginde bundaı qyldan buıym esetin adamdar taýsylyp bitken. Sondyqtan qazir quryqtyń baýy kóbinese sıntetıkalyq jipterden esilip, órilip jasalady. Uzyndyǵy shamamen tórt jarym metrdeı bolyp qalar. Osy quryq baýynyń basyna odan da jińishke bas baý degen jalǵanady. Ol quryqtyń basyna qazyqbaýshylap baılanady. Bul – quryqtyń bas jaǵy. Endi baýdyń ekinshi jaǵy quryqtyń túbine 1-1,5 metr jetpeı baılanady. Ol baılaýdyń da eki túrli ádisi bar. (Biraq baılap kórsetpese, sózben túsindirý qıyn). Osy baýdy baılaǵanda, eń bastysy quryqbaýdyń tolǵaýy durys bolý kerek. Iaǵnı, baýdyń artyq oramy adamnyń alaqany men shyntaǵynyń arasyndaı bolǵany durys. Eger tolǵaý budan keń bolyp ketse, onda asaýdy ustaǵanda, shekelep buraý qıyn bolady, sebebi baý jyljyp, jylqynyń jelkesine qaraı ketip qala beredi. Eger tolǵaý tar bolsa, ondy taǵy qıyn, asaýdyń moınyna túsken soń, shekelep buraýǵa tar bolady. Sondyqtan quryq baýynyń tolǵaýy durys bolýy eń basty nárse.
Qazaqta: «Balasy júırik aıǵyr – at ustaıdy» degen mátel bar. Bunyń maǵynasyna kóp adamdar túsine bermeýi de múmkin. «At ustaıdy» degen – qashaǵan ustaıdy degen sóz. Bizdiń jaqta ony jalpaq tilmen «at ustaıdy» «at ustaıtyn at» dep aıta beredi.
At ustampaz attyń qasıetin jylqy baǵyp, sonyń ishinde ósken adam ǵana biledi. Keıde kúni boıy at ústinde jylqy jınap sharshap, ózińnen de, astyńdaǵy atyńnan da ál ketip kele jatatyn sátter bolady. Osylaı óziń qajyp kele jatqanda, astyńdaǵy atyńnan boldyrǵany qandaı jaman! Ony jiberip, basqa at ustap mineıin deseń, boldyrǵan at oǵan jaramaıdy. Bul jerde seni qutqaratyn jańaǵy «at ustaıtyn» attar. Bir tabyn jylqynyń ishinde osyndaı at ustampaz birneshe attar, bıeler boldy. Jáne osylardyń keıbireýleri quryq kóterseń, tura qalatyn kóndimbaı maldar. Eger sátin salyp, bulardyń bireýi qolyńa túsip, ilip qalsań, onda sharýańnyń sheshilgeni. Sosyn at ustaıtyn atqa taqymyń tıgesin, qalyń jylqynyń ishindegi kez kelgenin ustap mine beresiń.
Endi osy at ustampaz, qashaǵan ustaıtyn attar jaıly aıtsaq. Kez kelgen jylqy maly jylqy at ustampaz bola bermeıdi. Bundaı óner teginde bar, jaqsy aıǵyrdyń balalarynda ǵana bolady. Joǵaryda aıttyq qoı, «balasy júırik aıǵyr – at ustaıdy» dep.
Osy qashaǵan ustaıtyn attar da eki túrli bolady. Biri – ıirmede ustaýǵa mashyqtanǵandar. Kóbinese jylqy ıirilip nemese ystyqta úıezdep turǵan kezde. Bundaı attar ábden ádistenip alǵan, asa ábjil keledi. Naǵyz «ornynda turyp aınalatyn» jylqylar. Bundaı attar jylqynyń ishinde jaltara qashqan qashaǵannyń sońynan birge jaltarǵanda, úırenbegen adamdar ústinen túsip qalyp jatady. Bizdiń jas kúnimizde osyndaı Mysyqkóz, Pıstolet degen bıeler, nebir quryqshyl attar bolyp edi.
Qashaǵan ustaıtyn attardyń ekinshi bir túri – bular jylqydan shyǵyp ketip, dalaǵa qashatyn naǵyz qashaǵandardy ustaıtyndar. Kúndelikti minip júrgen minis attarynyń ishinde de qashaǵandary kóp bolady. Quryq kóterseń boldy, tabynnan shyǵa qashady. Mine, osyndaıda «qashaǵannyń shóbin jutqyzbaıdy» degen naǵyz aıtýly attar bolady, qashqan jylqyny erkine qoımaı, qýyp jetip ustaıdy.
Endi quryqshylyq óner týraly. Joǵaryda aıttyq, kez kelgen jylqyshy quryqshy bola bermeıdi. Bulardyń ishinde de ábden ádis-aılasyn meńgergen sheberler bar. Árıne, quryqshyǵa eń birinshi jyldamdyq kerek.
Quryq salýdyń eki túri bar. Iaǵnı quryqty sol jaq qolyńmen silter bolsań, ony kómip salý deıdi. Bundaı kezde saq bolý kerek. Quryq baýy asaýdyń omyraýyna túsip ketip, quryqty alyp ketýi múmkin.
Ekinshi ádisi – quryqty oń jaq qolyńmen salý. Buny – ilip salý deıdi. Bunyń bir ońdy jeri – quryq asaýdyń moınyna túsisimen, birden kóterip, shekelep alýǵa bolady. Bir jaman jeri – quryqty tastaý úshin, asaýǵa tym jaqyn bolýyń kerek.
Endi asaýdy qalaı toqtaý kerek. Quryq asaýdyń moınyna túsisimen, dereý kóterip, shekelep alýǵa tyrysý kerek. «Shekeleý» degenimiz, quryqtyń baýyn kóz ben qulaqtyń arasynan túsirip, sosyn buraısyz (sýretti qarańyz). Eger quryq jýan moıynǵa tússe, onda asaýdy toqtatý qıyn bolady.
Keıde moınyna quryq túsken asaý basyn olaı-bulaı slikkende, quryqtyń baýy jyljyp, tumsyǵyna qaraı túsip ketedi. Kánigi jylqyshylar osy tumsyqtan túsken soń da, buraı beredi. Birazdan soń, tunshyqqan jylqy etpetinen qulaıdy.
Quryqshylyqtyń taǵy bir túri – jerden qaǵý. Iaǵnı, jaıaý turǵan adam aldynan shaýyp ótip bara jatqan jylqyǵa quryq silteıdi. Biraq quryq baýdy jylqynyń moınyna túsirmeıdi, tumsyǵynan ilip qana qaǵady. Sonda shaýyp bara jatqan jylqyny tumsyǵynan ilip alyp, tartyp qalǵanda, ol moıny qaıyrylyp, omaqasa qulaıdy. Bundaıda keıde jylqynyń moıyn omyrtqasy úzilip ketetin de jaǵdaılar bolady.
Bizdiń osy quryqshylyq óner jaıly sóz qozǵap otyrǵanymyzdyń sebebi, bul da at sportynyń bir túri. Jigit adamnyń at ústindegi naǵyz shapshańdyǵyn, ábjildigin, ádiskerligin aıqyndaıtyn óner. Sondyqtan, aldaǵy kúnderde qurqyshylyq ónerdi de ulttyq at sportynyń qataryna engizip, nasıhattasa durys bolar edi.
Saılaý Baıbosyn
"Adyrna" ulttyq portaly
