كەيىنگى جىلدار ۇلتتىق ات سپورتى جان-جاقتى دامىپ كەلە جاتقانىن كورىپ ءجۇرمىز. ءتۇرلى قاشىقتىقتاعى بايگە، اۋدارىسپاق، تەڭگە ءىلۋ، قىز قۋ سەكىلدى حالىققا بۇرىننان تانىس ات ويىنى تۇرلەرىنەن باسقا، اساۋ ۇيرەتۋ دە ات سپورتىنىڭ ءبىر ءتۇرى رەتىندە قولعا الىنىپ جاتىر ەكەن. ارينە، بۇنىڭ ءبارى ۇلتىمىزعا ەتەنە جاقىن، سوناۋ تۇركى زامانىنان بۇگىنگە جالعاسىپ كەلە جاتقان داستۇرلەرىمىز. قولداپ، قۋانعاننان باسقا ايتارىمىز جوق.
سىزدەرگە اڭگىمە ەتپەكشى تاقىرىبىمىز: بۇگىندە جازىقسىز ۇمىت بولعان، قازاقتىڭ تاعى ءبىر ءاتۇستى ونەرى – قۇرىقشىلىق. ياعني، جىلقىنى قۇرىقپەن ۇستاۋ ونەرى.
كوپكە بەلگىلى، بوس جۇرگەن جىلقىنى ۇستاۋدىڭ بىرنەشە ءتۇرى بار. ولاردىڭ ءبىرى – شالما تاستاۋ. ءبىزدىڭ جاقتا بۇنى بۇعالىق دەپ تە ايتا بەرەدى. شالما تاستاۋدى كوبىنەسە قىتاي، موڭعول جەرىنەن قونىس اۋدارىپ كەلگەن قانداستارىمىز قولدانادى.
ال، ارقا وڭىرىندە سوناۋ زامانداردان بەرى جىلقىشىلار تەك قۇرىق ۇستايتىن. قانداي اساۋ جىلقى بولسا دا، كانىگى قۇرىقشىلار قۇرىق سالىپ توقتاتا بەرەدى. ارينە، بۇل جاقتا دا بۇعالىق قولدانىلادى، بىراق ونى شالمالاپ الىستان لاقتىرمايدى. بۇعالىق ارقان قۇرىقتىڭ باسىنا ءىلىنىپ، سوسىن ۇستالماقشى جىلقىنىڭ موينىنا تاستالادى. جانە بۇنداي بۇعالىق سالۋ ءادىسى ەرتەدە كەزدە كوپ قولدانىلا بەرمەيتىن. كەيدە ونداعان، جۇزدەگەن باس جىلقىلار ۇستالىپ، ەت كومبيناتىنا، باسقاداي جاققا كولىككە ارتىلار كەزدە كەزدە عانا بۇعالىق قولدانىلاتىن. قازىر، بايقاپ ءجۇرمىز، بابالاردان قالعان قۇرىقشىلىق ونەر ۇمىتىلىپ بارادى، بارلىعى ءبىرجولا بۇعالىققا كوشىپ العان.
ەرتە كەزدەن (توقسانىنشى جىلدارعا دەيىن) بۇل جاقتا جىلقى باعاتىن ادامنىڭ نەگىزگى قۇرالى – قۇرىق بولاتىن. سەبەبى، بار ومىرلەرىن جىلقى ىشىندە وتكىزگەن قاريالاردان قالعان: «بۇعالىقتى قاتىن عانا ۇستايدى» دەگەن قاعيدا بار. «ەگەر جىگىت بولساڭ، اساۋدى قۇرىقپەن ۇستا» دەپ ۇيرەتەتىن. سوندىقتان ات ءمىنىپ، جىلقى باققان ادام مىندەتتى تۇردە دالادا ءوز اتىن ءوزى قۇرىقپەن ۇستاپ الۋعا داعدىلانادى. بىراق ەكىنىڭ ءبىرى ناعىز قۇرىقشى بولا بەرمەيدى. ونى دا دا جىگىتتىڭ جىگىتى عانا يگەرەدى.
ەندى وسى قۇرىق دەگەن نە، ول قانداي بولۋى كەرەك دەسەڭىز، ول ۇزىندىعى 3-3,5 مەتر بولاتىن قايىڭ نەمەسە وزەننىڭ مايىسقاق قارا تالىنان جاسالادى. (تەرەك، باسقاداي اعاش قۇرىققا جارامايدى، مورت سىنىپ كەتەدى). قۇرىقتىڭ ءتۇپ جاعى جۋان، شامامەن جاس بالانىڭ بىلەگىندەي بولادى جانە ءبىر مەتردەي جەرىنىڭ قابىعى الىنىپ تاستالادى. ۇش جاعى سۇيىرلەنىپ بارىپ بىتەدى. جانە ەڭ جىڭىشكە ۇشى ەكى ايىر بولۋ كەرەك. ول جەرگە قۇرىقتىڭ باس باۋى بايلانادى، سول شىعىپ كەتپەس ءۇشىن كەرەك.
ەندى قۇرىقتىڭ باۋى جايلى بىرەر ءسوز. ەرتە ۋاقىتتا ارينە، قۇرىقتىڭ باۋى قىلدان ەسىلەتىن. ءبىزدىڭ ەلدە ەرتەدە تەمىرجان دەگەن قۇرىقشى قاريا بولعان. (اقىن، دراماتۋرگ اللاجار تەمىرجانوۆتىڭ اكەسى). بەرتىن، الپىسىنشى جىلداردىڭ اياعىندا قايتىس بولدى. وسى كىسىنىڭ قولى قاندى بولىپ، قۇرىق سالعاندا، جىلقىنىڭ موينىن ءۇزىپ جىبەرەدى ەكەن. سول تەمەڭ جارىقتىق، ءبىزدىڭ بالا كۇنىمىزدە: «قۇرىقتى ەرەيمەننىڭ قىزىل قايىڭىنان ۇستايمىز، شىنجىرداي قىلىپ قىلدان باۋ ەسەمىز» – دەپ وتىراتىن. بۇگىندە بۇنداي قىلدان بۇيىم ەسەتىن ادامدار تاۋسىلىپ بىتكەن. سوندىقتان قازىر قۇرىقتىڭ باۋى كوبىنەسە سينتەتيكالىق جىپتەردەن ەسىلىپ، ءورىلىپ جاسالادى. ۇزىندىعى شامامەن ءتورت جارىم مەتردەي بولىپ قالار. وسى قۇرىق باۋىنىڭ باسىنا ودان دا جىڭىشكە باس باۋ دەگەن جالعانادى. ول قۇرىقتىڭ باسىنا قازىقباۋشىلاپ بايلانادى. بۇل – قۇرىقتىڭ باس جاعى. ەندى باۋدىڭ ەكىنشى جاعى قۇرىقتىڭ تۇبىنە 1-1,5 مەتر جەتپەي بايلانادى. ول بايلاۋدىڭ دا ەكى ءتۇرلى ءادىسى بار. (بىراق بايلاپ كورسەتپەسە، سوزبەن ءتۇسىندىرۋ قيىن). وسى باۋدى بايلاعاندا، ەڭ باستىسى قۇرىقباۋدىڭ تولعاۋى دۇرىس بولۋ كەرەك. ياعني، باۋدىڭ ارتىق ورامى ادامنىڭ الاقانى مەن شىنتاعىنىڭ اراسىنداي بولعانى دۇرىس. ەگەر تولعاۋ بۇدان كەڭ بولىپ كەتسە، وندا اساۋدى ۇستاعاندا، شەكەلەپ بۇراۋ قيىن بولادى، سەبەبى باۋ جىلجىپ، جىلقىنىڭ جەلكەسىنە قاراي كەتىپ قالا بەرەدى. ەگەر تولعاۋ تار بولسا، وندى تاعى قيىن، اساۋدىڭ موينىنا تۇسكەن سوڭ، شەكەلەپ بۇراۋعا تار بولادى. سوندىقتان قۇرىق باۋىنىڭ تولعاۋى دۇرىس بولۋى ەڭ باستى نارسە.
قازاقتا: «بالاسى جۇيرىك ايعىر – ات ۇستايدى» دەگەن ماتەل بار. بۇنىڭ ماعىناسىنا كوپ ادامدار تۇسىنە بەرمەۋى دە مۇمكىن. «ات ۇستايدى» دەگەن – قاشاعان ۇستايدى دەگەن ءسوز. ءبىزدىڭ جاقتا ونى جالپاق تىلمەن «ات ۇستايدى» «ات ۇستايتىن ات» دەپ ايتا بەرەدى.
ات ۇستامپاز اتتىڭ قاسيەتىن جىلقى باعىپ، سونىڭ ىشىندە وسكەن ادام عانا بىلەدى. كەيدە كۇنى بويى ات ۇستىندە جىلقى جيناپ شارشاپ، وزىڭنەن دە، استىڭداعى اتىڭنان دا ءال كەتىپ كەلە جاتاتىن ساتتەر بولادى. وسىلاي ءوزىڭ قاجىپ كەلە جاتقاندا، استىڭداعى اتىڭنان بولدىرعانى قانداي جامان! ونى جىبەرىپ، باسقا ات ۇستاپ مىنەيىن دەسەڭ، بولدىرعان ات وعان جارامايدى. بۇل جەردە سەنى قۇتقاراتىن جاڭاعى «ات ۇستايتىن» اتتار. ءبىر تابىن جىلقىنىڭ ىشىندە وسىنداي ات ۇستامپاز بىرنەشە اتتار، بيەلەر بولدى. جانە وسىلاردىڭ كەيبىرەۋلەرى قۇرىق كوتەرسەڭ، تۇرا قالاتىن كوندىمباي مالدار. ەگەر ءساتىن سالىپ، بۇلاردىڭ بىرەۋى قولىڭا ءتۇسىپ، ءىلىپ قالساڭ، وندا شارۋاڭنىڭ شەشىلگەنى. سوسىن ات ۇستايتىن اتقا تاقىمىڭ تيگەسىن، قالىڭ جىلقىنىڭ ىشىندەگى كەز كەلگەنىن ۇستاپ مىنە بەرەسىڭ.
ەندى وسى ات ۇستامپاز، قاشاعان ۇستايتىن اتتار جايلى ايتساق. كەز كەلگەن جىلقى مالى جىلقى ات ۇستامپاز بولا بەرمەيدى. بۇنداي ونەر تەگىندە بار، جاقسى ايعىردىڭ بالالارىندا عانا بولادى. جوعارىدا ايتتىق قوي، «بالاسى جۇيرىك ايعىر – ات ۇستايدى» دەپ.
وسى قاشاعان ۇستايتىن اتتار دا ەكى ءتۇرلى بولادى. ءبىرى – يىرمەدە ۇستاۋعا ماشىقتانعاندار. كوبىنەسە جىلقى ءيىرىلىپ نەمەسە ىستىقتا ۇيەزدەپ تۇرعان كەزدە. بۇنداي اتتار ابدەن ادىستەنىپ العان، اسا ءابجىل كەلەدى. ناعىز «ورنىندا تۇرىپ اينالاتىن» جىلقىلار. بۇنداي اتتار جىلقىنىڭ ىشىندە جالتارا قاشقان قاشاعاننىڭ سوڭىنان بىرگە جالتارعاندا، ۇيرەنبەگەن ادامدار ۇستىنەن ءتۇسىپ قالىپ جاتادى. ءبىزدىڭ جاس كۇنىمىزدە وسىنداي مىسىقكوز، پيستولەت دەگەن بيەلەر، نەبىر قۇرىقشىل اتتار بولىپ ەدى.
قاشاعان ۇستايتىن اتتاردىڭ ەكىنشى ءبىر ءتۇرى – بۇلار جىلقىدان شىعىپ كەتىپ، دالاعا قاشاتىن ناعىز قاشاعانداردى ۇستايتىندار. كۇندەلىكتى ءمىنىپ جۇرگەن ءمىنىس اتتارىنىڭ ىشىندە دە قاشاعاندارى كوپ بولادى. قۇرىق كوتەرسەڭ بولدى، تابىننان شىعا قاشادى. مىنە، وسىندايدا «قاشاعاننىڭ ءشوبىن جۇتقىزبايدى» دەگەن ناعىز ايتۋلى اتتار بولادى، قاشقان جىلقىنى ەركىنە قويماي، قۋىپ جەتىپ ۇستايدى.
ەندى قۇرىقشىلىق ونەر تۋرالى. جوعارىدا ايتتىق، كەز كەلگەن جىلقىشى قۇرىقشى بولا بەرمەيدى. بۇلاردىڭ ىشىندە دە ابدەن ءادىس-ايلاسىن مەڭگەرگەن شەبەرلەر بار. ارينە، قۇرىقشىعا ەڭ ءبىرىنشى جىلدامدىق كەرەك.
قۇرىق سالۋدىڭ ەكى ءتۇرى بار. ياعني قۇرىقتى سول جاق قولىڭمەن سىلتەر بولساڭ، ونى كومىپ سالۋ دەيدى. بۇنداي كەزدە ساق بولۋ كەرەك. قۇرىق باۋى اساۋدىڭ ومىراۋىنا ءتۇسىپ كەتىپ، قۇرىقتى الىپ كەتۋى مۇمكىن.
ەكىنشى ءادىسى – قۇرىقتى وڭ جاق قولىڭمەن سالۋ. بۇنى – ءىلىپ سالۋ دەيدى. بۇنىڭ ءبىر وڭدى جەرى – قۇرىق اساۋدىڭ موينىنا تۇسىسىمەن، بىردەن كوتەرىپ، شەكەلەپ الۋعا بولادى. ءبىر جامان جەرى – قۇرىقتى تاستاۋ ءۇشىن، اساۋعا تىم جاقىن بولۋىڭ كەرەك.
ەندى اساۋدى قالاي توقتاۋ كەرەك. قۇرىق اساۋدىڭ موينىنا تۇسىسىمەن، دەرەۋ كوتەرىپ، شەكەلەپ الۋعا تىرىسۋ كەرەك. «شەكەلەۋ» دەگەنىمىز، قۇرىقتىڭ باۋىن كوز بەن قۇلاقتىڭ اراسىنان ءتۇسىرىپ، سوسىن بۇرايسىز (سۋرەتتى قاراڭىز). ەگەر قۇرىق جۋان مويىنعا تۇسسە، وندا اساۋدى توقتاتۋ قيىن بولادى.
كەيدە موينىنا قۇرىق تۇسكەن اساۋ باسىن ولاي-بۇلاي سلىككەندە، قۇرىقتىڭ باۋى جىلجىپ، تۇمسىعىنا قاراي ءتۇسىپ كەتەدى. كانىگى جىلقىشىلار وسى تۇمسىقتان تۇسكەن سوڭ دا، بۇراي بەرەدى. ءبىرازدان سوڭ، تۇنشىققان جىلقى ەتپەتىنەن قۇلايدى.
قۇرىقشىلىقتىڭ تاعى ءبىر ءتۇرى – جەردەن قاعۋ. ياعني، جاياۋ تۇرعان ادام الدىنان شاۋىپ ءوتىپ بارا جاتقان جىلقىعا قۇرىق سىلتەيدى. بىراق قۇرىق باۋدى جىلقىنىڭ موينىنا تۇسىرمەيدى، تۇمسىعىنان ءىلىپ قانا قاعادى. سوندا شاۋىپ بارا جاتقان جىلقىنى تۇمسىعىنان ءىلىپ الىپ، تارتىپ قالعاندا، ول موينى قايىرىلىپ، وماقاسا قۇلايدى. بۇندايدا كەيدە جىلقىنىڭ مويىن ومىرتقاسى ءۇزىلىپ كەتەتىن دە جاعدايلار بولادى.
ءبىزدىڭ وسى قۇرىقشىلىق ونەر جايلى ءسوز قوزعاپ وتىرعانىمىزدىڭ سەبەبى، بۇل دا ات سپورتىنىڭ ءبىر ءتۇرى. جىگىت ادامنىڭ ات ۇستىندەگى ناعىز شاپشاڭدىعىن، ابجىلدىگىن، ادىسكەرلىگىن ايقىندايتىن ونەر. سوندىقتان، الداعى كۇندەردە قۇرقىشىلىق ونەردى دە ۇلتتىق ات سپورتىنىڭ قاتارىنا ەنگىزىپ، ناسيحاتتاسا دۇرىس بولار ەدى.
سايلاۋ بايبوسىن
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
