Hasen Qoja-Ahmet - 70 jasta

04.01.2019

4090

Bıylǵy jyldyń tamyz aıynda – Qazaq halqynyń ult-azattyǵy, memlekettik táýelsizdigi úshin kúresip 1970-1990 jyldar aralyǵynda úsh márte bas bostandyǵynan aıyrylǵan belgili saıası qaıratker, kompozıtor, QR Jazýshylar odaǵynyń múshesi, tarıh, mýzyka, fılologııa zertteýshisi, professor, «Jeltoqsan», «Azat» ulttyq qoǵamdyq uıymlarynyń basshysy Qoja-Ahmet Hasen Kárimjanuly (Qoja-Túrk) 70 jasqa keledi. Onyń esimi 1977 jyly Helsınkıdegi Dúnıejúzilik saıası tutqyndar tizimine jazylyp, shetelderde de belgili bolǵan edi.

Tarıh ǵylymdarynyń doktory Qambar Atabaev «Týyn jyqpaı alashtyń» atty derektanýlyq zertteýinde H.Qoja-Ahmettiń 1970 jyldarda jazǵan eńbekteri týraly bylaı degen edi: «Uzyn-yrǵasy 260 jyldyq tarıhy bar táýelsizdik jolyndaǵy kúrestiń ózindik erekshelikteri bar úlken bir kezeńi zamandasymyz Hasen Kárimjanuly Qoja-Ahmettiń atymen tikeleı baılanysty. Hasenniń 1972-1976 jyldar arasynda jazǵan eńbekteri men sol eńbekterdiń negizinde paıda bolǵan sottyń «Aıyptaý qorytyndysyn» derek kózderi retinde alyp otyrmyz... Hasenniń júz paıyz shyndyqty aıtqanyna búgin eshkim kúmán keltire almaıdy. Mysaly, bir ǵana Qazaqstannyń Reseıge qosylýynyń 250 jyldyǵyna arnalyp ondaǵan kandıdattyq jáne doktorlyq dıssertaııalar qorǵaldy. Talaılar ǵylymı ataq-dárejege ıe boldy.

Biraq, ýaqyt shyndyqty tarıhshy ǵalymdardyń emes, H.Qoja-Ahmettiń jazǵandyǵyn tolyǵymen dáleldep berdi. Tek, Hasen ǵylymı emes, «asa qaýipti memlekettik qylmysker»–degen ataq alyp túrmege tústi. Búgingi kúni kásipqoı tarıhshylardyń bári derlik Qazaqstannyń Reseıge óz erkimen qosylmaǵandyǵyn aıtyp, oǵan dálelder keltirýde. Tek, sol shyndyqty budan 40 jyl buryn, ıaǵnı kommýnıstik partııanyń qylyshynan qan tamyp turǵan kezinde Hasenniń aıtqandyǵyn esten shyǵaryp júr.

H.Qoja-Ahmettiń kúresin, kóp jaǵynan, XX ǵ. basyndaǵy qazaq zııalylarynyń kúresine uqsas dep aıtýǵa bolady. Hasendi de keńester túrmesi moıyta alǵan joq. Túrmede otyryp ta, odan keıin de jazǵan saıası mazmundaǵy óleńderi, ertegileri, maqalalary Hasenniń alǵan baǵytynan taımaǵandyǵyn kórsetedi.

Alash kósemderiniń tereń enıklopedııalyq bilimniń, san-salaly ónerdiń ıeleri ekendigi barshaǵa aıan shyndyq bolsa, H.Qoja-Ahmettiń jarııalaǵan eńbekteri de onyń qoǵam damý zandylyqtaryn, tarıhty jaqsy biletin saıasatker, sazger, sýretshi, aqyn, jýrnalıst jáne jazýshy ekendigin kórsetedi.

Degenmen, H.Qoja-Ahmettiń kúresiniń ózindik erekshelikteri de bar. Birinshiden, qazaq zııalylary óz kúresterin Hasenge qaraǵanda áldeqaıda demokratııalyq jaǵdaıda júrgizdi. Bul jaǵynan kelgende olar Hasennen áldeqaıda «baqytty» edi. Olardyń keıbiri memlekettik Dýmaǵa múshe bolyp óte aldy, ulttyq baǵyttaǵy beıresmı gazet, jýrnaldar shyǵardy. Ekinshiden, negizinen XIX ǵasyrdyń sońy men XX ǵasyrdyń basynda saıası kúresker retinde qalyptasqan qazaq zııalylary kúreske, ıaǵnı tarıh sahnasyna toptasyp birge shyqty.

Al, Hasen óziniń kúresin elimizde keńes ókimetiniń zorlyqpen ornaǵanyna 55 jyl ótkennen keıin, el tolyǵymen «jańarǵanda», partııanyń aqylǵa syımaıtyn sheshimderin asyra oryndaýǵa «Ár qashanda daıyn» turǵan qazaq oqyǵandarynyń jańa urpaǵynyń ortasynda júrgizýine týra keldi.

Ol óziniń Keńes ókimetine qarsy baǵyttalǵan únparaqtaryn «Jas Qazaq» uıymy atynan kórsetip, óz kúresine toptasqandyq sıpat bergisi kelgenimen, ondaı uıym qurý ol kezeńde esh múmkin emes edi. Sondyqtan H.Qoja-Ahmet, is júzinde otarshyldyqpen jalǵyz kúresti.

Degenmen, mundaı erekshelikterine qaramastan Hasen kúresin Alash ardagerleri kúresiniń jalǵasy retinde qarap, XX ǵasyr basynda Alash kósemderi kótergen kúres týyn Hasen «Jeltoqsanǵa» jetkize bildi – dep aıta alamyz» («Aqıqat» jýrnaly, 2002 j. №7.).

Memlekettik kaýipsizdik komıteti (KGB) polkovnıgi Táńirbergen Bekimovtiń 1986 j. Jeltoqsan kóterilis týraly 1993 j. QR Konstıtýııalyq sotyna aryzynan: «Maǵan Qazaq tele-radıosynyń redaktory, kompozıtor Qojahmetov Hasenniń ústinen dattaý materıaldaryn jınaqtaý tapsyryldy. Men arhıvten onyń ústinen 1977 jyly júrgizilgen 6 tomdyq «qylmystyq ispen» muqııat tanystym. H.Qojahmetov – sońǵy 20 jyl ishinde ultshyldyq, antıorystyq, antıımperıalıstik kózqarasy úshin sottalǵan jalǵyz qazaq azamaty eken. Ony qaıtadan qamalýdan alyp qalý úshin men: «Qojahmetov Jeltoqsan oqıǵasyna qatyspaǵan» dep shtabqa esep jazyp berdim. Buǵan qanaǵattanbaǵan basshylarymyz bul isti qaıtadan teksertip, Qojahmetovtyń «qylmysyn dáleldep», ol 4 jylǵa sottaldy. Al men bolsam qyzmetten alyndym» - dep jazady.

Hasen Qoja-Ahmet mereıli jasqa kelýine oraı, onyń «Zulymdyq ımperııasymen» jekpe-jek» atty jınaǵynan 1970 jyldary Reseı-KSRO-nyń otarshyl-totalıtarlyq saıasatyn áshkerelep, qazaq elin azattyq kúresine shaqyrǵan shyǵarmalarynyń birqataryn jurtshylyq nazaryna usynamyz.

--------------------------------------------------------------------------------

OIaN, QAZAQ! OIaN, ELIM!

Ózińdi namysy bar azamat dep sanasań, oılanatyn ýaqytyń jetti, baýyrlar. Týǵan jer tonalýda. Ana tilimiz, mádenıetimiz úmytylýda. Orys shovınısteriniń osy saıasaty ózgermese, qazaq ultynyń jer betinen joıylar ýaqyty da alys emes. Tarıhtyń bul tálkeginen tek kúresý arqyly aman qalýǵa bolady. Otanymyzdyń táýelsizdigi úshin, Qazaq elin joıylýdan saqtaý úshin biz, qazaq eliniń azamattary, orys otarshylaryna mynadaı talaptar qoıamyz:

Bir ultqa tabyndyrý, orystandyrý saıasaty toqtatylsyn!
Orystardy qazaq jerine qaptatyp qonystandyrý toqtatylsyn!
Qazaqstandaǵy barlyq oqý oryndary, mekemeler ulttyq tilimizde bolsyn.
Iadrolyq qarýlar synap, hımıkat "tyńaıtqyshtarmen" ýlap, qazaq jerin shólge aınaldyrý toqtatylsyn!
Qazaq jastaryna zorlyqpen qoı baqtyrý toqtatylsyn!
Ult azattyǵy úshin kúresken saıası tutqyndar
túrmelerden bosatylsyn!
SSSR Konstıtýııasynyń 125-babynda aıtylǵan: sez bostandyǵy, baspasóz bostandyǵy, jınalys jasaý bostandyǵy, t.b. pravolar iske asyrylsyn!
.Shetelderdegi qazaqtarǵa jáne Túrkistandyq basqa da ulttarǵa Otanyna qaıtýǵa ruqsat berilsin. Olar qýdalanbasyn!
Qazaqstannan tonalyp Rossııaǵa jóneltiletin bar-
lyq zattarǵa shek qoıylsyn (munaıǵa, etke, astyqqa,
t.b.).
Orystar óz Konstıtýııasyndaǵy "Árbir Odaqtas
Respýblıkanyń SSSR-den erkin bóliný pravosy saqta-
lynady" delingen 17-babyn esterinde saqtasyn.