بيىلعى جىلدىڭ تامىز ايىندا – قازاق حالقىنىڭ ۇلت-ازاتتىعى، مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسىپ 1970-1990 جىلدار ارالىعىندا ءۇش مارتە باس بوستاندىعىنان ايىرىلعان بەلگىلى ساياسي قايراتكەر، كومپوزيتور، قر جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، تاريح، مۋزىكا، فيلولوگيا زەرتتەۋشىسى، پروفەسسور، «جەلتوقسان»، «ازات» ۇلتتىق قوعامدىق ۇيىملارىنىڭ باسشىسى قوجا-احمەت حاسەن كارىمجانۇلى (قوجا-تۇرك) 70 جاسقا كەلەدى. ونىڭ ەسىمى 1977 جىلى حەلسينكيدەگى دۇنيەجۇزىلىك ساياسي تۇتقىندار تىزىمىنە جازىلىپ، شەتەلدەردە دە بەلگىلى بولعان ەدى.
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى قامبار اتاباەۆ «تۋىن جىقپاي الاشتىڭ» اتتى دەرەكتانۋلىق زەرتتەۋىندە ح.قوجا-احمەتتىڭ 1970 جىلداردا جازعان ەڭبەكتەرى تۋرالى بىلاي دەگەن ەدى: «ۇزىن-ىرعاسى 260 جىلدىق تاريحى بار تاۋەلسىزدىك جولىنداعى كۇرەستىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار ۇلكەن ءبىر كەزەڭى زامانداسىمىز حاسەن كارىمجانۇلى قوجا-احمەتتىڭ اتىمەن تىكەلەي بايلانىستى. حاسەننىڭ 1972-1976 جىلدار اراسىندا جازعان ەڭبەكتەرى مەن سول ەڭبەكتەردىڭ نەگىزىندە پايدا بولعان سوتتىڭ «ايىپتاۋ قورىتىندىسىن» دەرەك كوزدەرى رەتىندە الىپ وتىرمىز... حاسەننىڭ ءجۇز پايىز شىندىقتى ايتقانىنا بۇگىن ەشكىم كۇمان كەلتىرە المايدى. مىسالى، ءبىر عانا قازاقستاننىڭ رەسەيگە قوسىلۋىنىڭ 250 جىلدىعىنا ارنالىپ ونداعان كانديداتتىق جانە دوكتورلىق ديسسەرتاتسيالار قورعالدى. تالايلار عىلىمي اتاق-دارەجەگە يە بولدى.
بىراق، ۋاقىت شىندىقتى تاريحشى عالىمداردىڭ ەمەس، ح.قوجا-احمەتتىڭ جازعاندىعىن تولىعىمەن دالەلدەپ بەردى. تەك، حاسەن عىلىمي ەمەس، «اسا قاۋىپتى مەملەكەتتىك قىلمىسكەر»–دەگەن اتاق الىپ تۇرمەگە ءتۇستى. بۇگىنگى كۇنى كاسىپقوي تاريحشىلاردىڭ ءبارى دەرلىك قازاقستاننىڭ رەسەيگە ءوز ەركىمەن قوسىلماعاندىعىن ايتىپ، وعان دالەلدەر كەلتىرۋدە. تەك، سول شىندىقتى بۇدان 40 جىل بۇرىن، ياعني كوممۋنيستىك پارتيانىڭ قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعان كەزىندە حاسەننىڭ ايتقاندىعىن ەستەن شىعارىپ ءجۇر.
ح.قوجا-احمەتتىڭ كۇرەسىن، كوپ جاعىنان، XX ع. باسىنداعى قازاق زيالىلارىنىڭ كۇرەسىنە ۇقساس دەپ ايتۋعا بولادى. حاسەندى دە كەڭەستەر تۇرمەسى مويىتا العان جوق. تۇرمەدە وتىرىپ تا، ودان كەيىن دە جازعان ساياسي مازمۇنداعى ولەڭدەرى، ەرتەگىلەرى، ماقالالارى حاسەننىڭ العان باعىتىنان تايماعاندىعىن كورسەتەدى.
الاش كوسەمدەرىنىڭ تەرەڭ ەنتسيكلوپەديالىق ءبىلىمنىڭ، سان-سالالى ونەردىڭ يەلەرى ەكەندىگى بارشاعا ايان شىندىق بولسا، ح.قوجا-احمەتتىڭ جاريالاعان ەڭبەكتەرى دە ونىڭ قوعام دامۋ زاندىلىقتارىن، تاريحتى جاقسى بىلەتىن ساياساتكەر، سازگەر، سۋرەتشى، اقىن، جۋرناليست جانە جازۋشى ەكەندىگىن كورسەتەدى.
دەگەنمەن، ح.قوجا-احمەتتىڭ كۇرەسىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى دە بار. بىرىنشىدەن، قازاق زيالىلارى ءوز كۇرەستەرىن حاسەنگە قاراعاندا الدەقايدا دەموكراتيالىق جاعدايدا جۇرگىزدى. بۇل جاعىنان كەلگەندە ولار حاسەننەن الدەقايدا «باقىتتى» ەدى. ولاردىڭ كەيبىرى مەملەكەتتىك دۋماعا مۇشە بولىپ وتە الدى، ۇلتتىق باعىتتاعى بەيرەسمي گازەت، جۋرنالدار شىعاردى. ەكىنشىدەن، نەگىزىنەن XIX عاسىردىڭ سوڭى مەن XX عاسىردىڭ باسىندا ساياسي كۇرەسكەر رەتىندە قالىپتاسقان قازاق زيالىلارى كۇرەسكە، ياعني تاريح ساحناسىنا توپتاسىپ بىرگە شىقتى.
ال، حاسەن ءوزىنىڭ كۇرەسىن ەلىمىزدە كەڭەس وكىمەتىنىڭ زورلىقپەن ورناعانىنا 55 جىل وتكەننەن كەيىن، ەل تولىعىمەن «جاڭارعاندا»، پارتيانىڭ اقىلعا سىيمايتىن شەشىمدەرىن اسىرا ورىنداۋعا «ءار قاشاندا دايىن» تۇرعان قازاق وقىعاندارىنىڭ جاڭا ۇرپاعىنىڭ ورتاسىندا جۇرگىزۋىنە تۋرا كەلدى.
ول ءوزىنىڭ كەڭەس وكىمەتىنە قارسى باعىتتالعان ۇنپاراقتارىن «جاس قازاق» ۇيىمى اتىنان كورسەتىپ، ءوز كۇرەسىنە توپتاسقاندىق سيپات بەرگىسى كەلگەنىمەن، ونداي ۇيىم قۇرۋ ول كەزەڭدە ەش مۇمكىن ەمەس ەدى. سوندىقتان ح.قوجا-احمەت، ءىس جۇزىندە وتارشىلدىقپەن جالعىز كۇرەستى.
دەگەنمەن، مۇنداي ەرەكشەلىكتەرىنە قاراماستان حاسەن كۇرەسىن الاش ارداگەرلەرى كۇرەسىنىڭ جالعاسى رەتىندە قاراپ، XX عاسىر باسىندا الاش كوسەمدەرى كوتەرگەن كۇرەس تۋىن حاسەن «جەلتوقسانعا» جەتكىزە ءبىلدى – دەپ ايتا الامىز» («اقيقات» جۋرنالى، 2002 ج. №7.).
مەملەكەتتىك كاۋىپسىزدىك كوميتەتى (كگب) پولكوۆنيگى تاڭىربەرگەن بەكىموۆتىڭ 1986 ج. جەلتوقسان كوتەرىلىس تۋرالى 1993 ج. قر كونستيتۋتسيالىق سوتىنا ارىزىنان: «ماعان قازاق تەلە-راديوسىنىڭ رەداكتورى، كومپوزيتور قوجاحمەتوۆ حاسەننىڭ ۇستىنەن داتتاۋ ماتەريالدارىن جيناقتاۋ تاپسىرىلدى. مەن ارحيۆتەن ونىڭ ۇستىنەن 1977 جىلى جۇرگىزىلگەن 6 تومدىق «قىلمىستىق ىسپەن» مۇقيات تانىستىم. ح.قوجاحمەتوۆ – سوڭعى 20 جىل ىشىندە ۇلتشىلدىق، انتيورىستىق، انتيمپەرياليستىك كوزقاراسى ءۇشىن سوتتالعان جالعىز قازاق ازاماتى ەكەن. ونى قايتادان قامالۋدان الىپ قالۋ ءۇشىن مەن: «قوجاحمەتوۆ جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىسپاعان» دەپ شتابقا ەسەپ جازىپ بەردىم. بۇعان قاناعاتتانباعان باسشىلارىمىز بۇل ءىستى قايتادان تەكسەرتىپ، قوجاحمەتوۆتىڭ «قىلمىسىن دالەلدەپ»، ول 4 جىلعا سوتتالدى. ال مەن بولسام قىزمەتتەن الىندىم» - دەپ جازادى.
حاسەن قوجا-احمەت مەرەيلى جاسقا كەلۋىنە وراي، ونىڭ «زۇلىمدىق يمپەرياسىمەن» جەكپە-جەك» اتتى جيناعىنان 1970 جىلدارى رەسەي-كسرو-نىڭ وتارشىل-توتاليتارلىق ساياساتىن اشكەرەلەپ، قازاق ەلىن ازاتتىق كۇرەسىنە شاقىرعان شىعارمالارىنىڭ بىرقاتارىن جۇرتشىلىق نازارىنا ۇسىنامىز.
--------------------------------------------------------------------------------
ويان، قازاق! ويان، ەلىم!
ءوزىڭدى نامىسى بار ازامات دەپ ساناساڭ، ويلاناتىن ۋاقىتىڭ جەتتى، باۋىرلار. تۋعان جەر تونالۋدا. انا ءتىلىمىز، مادەنيەتىمىز ءۇمىتىلۋدا. ورىس شوۆينيستەرىنىڭ وسى ساياساتى وزگەرمەسە، قازاق ۇلتىنىڭ جەر بەتىنەن جويىلار ۋاقىتى دا الىس ەمەس. تاريحتىڭ بۇل تالكەگىنەن تەك كۇرەسۋ ارقىلى امان قالۋعا بولادى. وتانىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن، قازاق ەلىن جويىلۋدان ساقتاۋ ءۇشىن ءبىز، قازاق ەلىنىڭ ازاماتتارى، ورىس وتارشىلارىنا مىناداي تالاپتار قويامىز:
- ءبىر ۇلتقا تابىندىرۋ، ورىستاندىرۋ ساياساتى توقتاتىلسىن!
- ورىستاردى قازاق جەرىنە قاپتاتىپ قونىستاندىرۋ توقتاتىلسىن!
- قازاقستانداعى بارلىق وقۋ ورىندارى، مەكەمەلەر ۇلتتىق تىلىمىزدە بولسىن.
- يادرولىق قارۋلار سىناپ، حيميكات "تىڭايتقىشتارمەن" ۋلاپ، قازاق جەرىن شولگە اينالدىرۋ توقتاتىلسىن!
- قازاق جاستارىنا زورلىقپەن قوي باقتىرۋ توقتاتىلسىن!
- ۇلت ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەسكەن ساياسي تۇتقىندار
تۇرمەلەردەن بوساتىلسىن! - سسسر كونستيتۋتسياسىنىڭ 125-بابىندا ايتىلعان: سەز بوستاندىعى، ءباسپاسوز بوستاندىعى، جينالىس جاساۋ بوستاندىعى، ت.ب. پراۆولار ىسكە اسىرىلسىن!
- .شەتەلدەردەگى قازاقتارعا جانە تۇركىستاندىق باسقا دا ۇلتتارعا وتانىنا قايتۋعا رۇقسات بەرىلسىن. ولار قۋدالانباسىن!
- قازاقستاننان تونالىپ روسسياعا جونەلتىلەتىن بار-
لىق زاتتارعا شەك قويىلسىن (مۇنايعا، ەتكە، استىققا،
ت.ب.). - ورىستار ءوز كونستيتۋتسياسىنداعى ء"اربىر وداقتاس
رەسپۋبليكانىڭ سسسر-دەن ەركىن ءبولىنۋ پراۆوسى ساقتا-
لىنادى" دەلىنگەن 17-بابىن ەستەرىندە ساقتاسىن.
ۇلت بوستاندىعى جاساسىن! ءبىز جەڭىسكە سەنەمىز! (1972 ج.)
-------------------------------------------------------------------------------
M A C A
قان قۇمار سارى ماساداي،
وتارىن سورادى روسسيا.
سورۋىن ورىس قويار، - دەپ،
قانعا دا ءبىر كۇن تويار، - دەپ،
كونىپ كەلدىك باس يە...
سورۋىن ورىس قويمايدى،
شاپالاق جەمەي تويمايدى!
(1972 ج.)
حالقىما
تىڭدا، ساعان ايتامىن مەن سىرىمدى،
قازاق بولساڭ ۇعارسىڭ بۇل مۇڭىمدى.
ەگەر ءسوزىم تەبىرەنتسە جۇرەگىڭدى،
وزدەرىڭنەن تابارمىن تىرەگىمدى.
جاتسام-تۇرسام سانامنان شىقپايتىن وي –
حالقىم، سەنىڭ ەرتەڭگى تاعدىرىڭ عوي!
ەجەلگى جاۋ ەل بولماس» دەگەن ماقال،
تۋرا ەكەن بابالار ايتقان ناقىل:
كوزىڭدى اششى، قاراشى اينالاڭا،
شاڭى شىعىپ، ءشول بولعان ەن دالاڭا.
اقان سەرى، ءبىرجان سال جىرلاپ وتكەن،
وسىنداي ما ەد جەرىمىز ماقتان ەتكەن؟!
جەرىمىز كوپ، ءوزىمىز از ەل ەدىك،
باسىندىرىپ جات جۇرتتى، تاياق جەدىك.
نەشە مىڭ جىل بابالار ساقتاپ كەلگەن،
ەندى ايرىلدىق وتاننان، انا تىلدەن.
ءوز تىلىمدە سويلەسەم – مازاق قىلاد،
قالاي ەندى جويىلماي قازاق قالاد؟!
«بارلىق ۇلت – تەڭ!» ايتارى، ارام ءىشى،
الداۋ، قىرۋ – ورىستىڭ ەجەلگى ءىسى.
ميللياردتاپ جىل سايىن بەرەم استىق،
سوندا داعى ىستەرى بىزگە قاستىق...
ساناپ ءبارىن ايتۋعا اۋىز بارمايد،
ءىلياس، ساكەندەردەي اتىپ-قامايد.
نە ايتامىز كەيىنگى ءبىز ۇرپاققا،
«قازاق دەگەن ەل قايدا؟» دەگەن سۇراققا.
جويىلماسىن دەسەڭدەر ءبىزدىڭ حالىق،
باستى قوسىپ، ءبىز دە ءبىر ءىس قىلالىق.
تالاي باتىر تۋدىرعان ەل ەمەس پە ەڭ؟!
جاۋ جىلاعان قازاقپەن ەرەگىسكەن.
«قىرىق كۇن سىنباي، ءبىر كۇندە سىنار شولمەك»،
شىداپ بولدىم، ەندىگى وي – شايقاسىپ ولمەك!
(1972 ج.)
توناۋ
زاۆود سالدى، جول سالدى،
روسسيا قولىن مول سالدى.
استىق، مۇناي، كەندى الدى،
تونالماي، قازاق نەڭ قالدى؟
(1972 ج.)
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
