ەلىمىزدە قانشاما جىلدار بويى ۇلتتىق يدەولوگيا تۋرالى اڭگىمەلەر ۇزبەي ايتىلىپ كەلەدى. بىراق وسىعان دەيىن ونىڭ ايشىقتى جوباسى جاسالىنبادى. سەبەبى، بۇعان دەيىن ءبىز مەملەكەت پەن قوعام دامۋىنىڭ ءارتۇرلى ينوۆاتسيالىق-تەحنولوگيالىق جوبالارىن ومىرگە اكەلگەنمەن، ەلىمىزدە كونستيتۋتسيادا اتاپ كورسەتىلگەندەي «قازاقستان – ۋنيتارلى مەملەكەت» قاعيداتىنا جەتكىلىكتى نازار اۋدارىلماي كەلدى. كەرىسىنشە، قازاقستاننىڭ ىشكى ساياساتىندا «كوپۇلتتى مەملەكەت» ەرەجەسى بەرىك ورنىقتى. ناتيجەسىندە، ءبىز ۇلتارالىق قاتىناستا «كوپۇلتتىلىق» قاعيداتىن العا شىعارىپ، ونى يدەولوگيالىق ۇستانىمنىڭ باستى وزەگىنە اينالدىردىق... وسى جانە وزگە ماسەلەلەر بويىنشا سىزدەرگە بەلگىلى فيلوسوف ءابدىراشيت باكىرۇلىنىڭ وي تولعامدارىن ۇسىنامىز.
تاريحتىڭ وبەكتيۆتى دامۋ زاڭدارى تۋرالى
بىراق، ادامدار تاريحتى قانشاما ءوز قالاۋىمەن جاسايمىز دەپ تىرىسسا دا، تاريح ەشقاشان ءوزىنىڭ وبەكتيۆتى مازمۇنىنان، ءوزىنىڭ دامۋ زاڭدىلىقتارىنان اينىمايدى. ۋاقىت وتە ول قوعامدا ورىن الىپ وتىرعان «تاريحي سۋبەكتيۆيزمدى»، ياعني، «ادامداردىڭ قالاۋىن» ءوز تەزىنە سالادى. سونىڭ بىرەگەيى – قوعامنىڭ يدەولوگيالىق دۇرىس جولىن تابۋى بولىپ تابىلادى.
جاڭا يدەولوگيالىق ءورىس تۋرالى
ودان وزگە، قوعامداعى ۇزدىكسىز بولىپ جاتقان وزگەرىستەر مەن جاڭارۋلار – بەلگىلى ءبىر تاريحي كەزەڭدە جاڭا «يدەولوگيالىق ءورىستى» ومىرگە اكەلەدى. قوعام دا، مەملەكەت تە، بيلىك تە وسى «وزگەرىستەر ۋاقىتىن» وتكىزىپ الماي، ءوزىنىڭ بولاشاق دامۋ باعىتىنا، يدەولوگيالىق ۇستانىمدارىنا، قوعامنىڭ ء«ومىر ءسۇرۋ ەرەجەسىنە» زامانعا جانە قۇقىقتىق نورمالارعا ساي وزگەرىستەر ەنگىزۋى قاجەت. ولاي بولماعان جاعدايدا، قوعام مەن مەملەكەتتىڭ دامۋى كەنەتتەن، نە بولماسا، ۇزاققا سوزىلعان قاتەلىكتەردەن قايشىلىقتى كۇيگە تاپ بولىپ، توقىراۋعا بەت الادى.
سول سەبەپتەن دە، قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ 2025 جىلعى 5 قاراشاداعى № 1081 جارلىعىمەن بەكىتىلگەن «قازاقستان رەسپۋبليكاسى ىشكى ساياساتىنىڭ نەگىزگى قاعيداتتارى، قۇندىلىقتارى مەن باعىتتارى» اتتى ماڭىزدى قۇجات قابىلداندى. بۇل قۇجات قازىرگى «ادىلەتتى قازاقستان» اتتىمەن تاريحقا ەنگەن مەملەكەتتىك دامۋ باعىتىنا جاڭا سەرپىن بەرۋگە، وسىعان دەيىن كولەڭكەلى كۇيدە بولىپ كەلگەن دامۋ پرينتسيپتەرىن (قاعيداتتارىن، قۇندىلىقتارىن) جاڭا قىرىنان قابىلاپ، ونى بولاشاق يدەولوگيانىڭ تۇعىرىنا (يدەولوگيالىق ءورىس) اينالدىرۋ ماقساتىن كوزدەگەن دەپ ايتۋعا بولادى.
ەسكى مەن جاڭانىڭ ءپرينتسيپتى ايىرامشىلىعى تۋرالى
بۇرىنعى جۇيە، قوعام ساناسىنا مەملەكەت فورماسىن «كوپۇلتتى مەملەكەت» دەپ سىڭىرگەندىكتەن، مەملەكەتتىك دامۋدىڭ بارلىق جاۋاپكەرشىلىگى دە «كوپۇلتتىلىق» فورماتىندا قابىلداندى. بۇل، ءوز تاراپىنان، استارلى تۇردە «كونستيتۋتسيالىق قايشىلىققا» باستايتىن تەتىك بولاتىن. سەبەبى، بىزدەگى مەملەكەتقۇراۋشى ۇلت – قازاق ۇلتى بولعاندىقتان، ولار ءوزىنىڭ «ۋنيتارلى مەملەكەت»، ياعني، ء«بىر ۇلت – ءبىر مەملەكەت» اتتى كونستيتۋتسيالىق قۇقىن تالاپ ەتۋمەن بولدى. بۇل تالاپ مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسى مەن مادەني دامۋىندا جاعدايدى شيەلەنىستىرە باستادى، اقىرى ونى ساياسيلانۋعا الىپ كەلدى. ول، ءوز كەزەگىندە، وسى ماسەلەلەر توڭىرەگىندە تۋىنداعان قوعامدىق وقيعالار لەگىنە ۇلاستى. تىپتەن، ادامزاتقا ورتاق قۇدايعا قاتىستى ءدىن ماسەلەسى دە ءبىرشاما «ساياسيلانا» باستاعانىن بايقاۋعا بولادى.
قازىر وسى ماسەلەنى وبەكتيۆتى تۇرعىدا سارالاي وتىرىپ، يدەولوگيالىق جاڭا ەرەجەلەر جاساۋدىڭ قاجەتتىلىگى ارتتى. ەلىمىزدە پرەزيدەنتتىڭ جارلىعىمەن قابىلدانعان اتالعان قۇجاتتىڭ پايدا بولۋى سول سەبەپتەن دەۋگە بولادى.
الەمدىك گەوساياساتتاعى كۇردەلى جاعدايلاردىڭ ىقپالى تۋرالى
الەم بەلگىلى ءبىر ەرەجەلەرمەن ءومىر سۇرەدى. ونىڭ نەگىزىن بۇۇ اياسىندا بارلىق حالىقتار مويىنداعان حالىقارالىق زاڭدىق نورمالار قۇرايدى. بىراق، سوڭعى كەزدە بۇل باعىتتا ادامزات ۇلكەن داعدارىستى جاعدايعا تاپ بولۋدا: مىسالى، الەمنىڭ يادرولىق قارۋى بار سەگىز ەل 1994 جىلى يادرولىق قارۋدان ءوز ەركىمەن باس تارتقان ۋكراينا مەن قازاقستانعا بەيبىت ءومىردى قامتاماسىز ەتۋگە، تەرريتوريالىق تۇتاستىعىن ساقتاۋعا جانە ت.ت. كەپىلدىك بەرىپ، مەمەراندۋمعا قول قويعان بولاتىن. ول وسى ەلدەردىڭ پارلامەنتتەرىندە راتيفيكاتسيالانعان. ەندى، الەمدە وسى «بەيبىتششىلىك شارتى» بۇزىلدى – يادرولىق رەسەي ۋكرايناعا «ارنايى سوعىس وپەراتسياسىن» جاريالادى. كەسكىلەسكەن سوعىس قيمىلدارىنىڭ ءجۇرىپ جاتقانىنا ءتورت جىلعا ۋاقىتقا تاياپ قالدى. ەندى از ۋاقىتتان كەيىن ول ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ۋاقىتىنان اسىپ تۇسەتىن بولادى...
الەم ء«بىر ۇلت – ءبىر مەملەكەت» ەرەجەسىن قاتايتى. دۇنيە ءجۇزى مەملەكەتتەرىندە «مەملەكەتتىك ەگويزم» كۇشەيدى. ناتيجەسىندە، ءار جەرلەردە «لوكالدى مۇددەلەر باسىمدىعى» ارتىپ، ول ايماقتاردا دا سوعىس ءورتىنىڭ تۇتانۋ قاۋپى ارتا ءتۇستى.
ودان وزگە، «ەكونوميكالىق مۇددەلەر قاقتىعىسى» دا كەيىنگى كەزدە اشىقتان-اشىق كورىنىس تابا باستاۋدا.
وسىنداي جاعدايدا، تىپتەن، كەيبىر فەدەراتيۆتى-كوپۇلتتى مەملەكەتتەردىڭ وزدەرى ء«بىر ۇلتتىق مۇددە» ساياساتىنا كوشە باستادى. چەرچيلدىڭ ايتقان ايگىلى «اعىلشىن مۇددەسى» قازىر بارلىق ەلدەرگە تارادى دەسە بولادى...
بۇل جاعدايلار بىزگە ءوز ىشكى ساياساتىمىزدى ورتاق ماقسات پەن مۇددەگە بۇرۋدى وتكىر تالاپ ەتە باستادى. ونىڭ ۇستىنە، وسى ۋاقىتقا دەيىن ەلىمىزدە قوعامدىق سانا ساپاسى ەلەۋلى وزگەرىستەرگە ۇشىرادى: حالىقتىڭ قويار تالابى ارتتى، قۇقىقتىق تۇرعىداعى تالاپتار كۇشەيە ءتۇستى: ياعني، «ەسكى قازاقستان» مەن «جاڭا قازاقستان» اراسىندا كوپ ايىرماشىلىقتار پايدا بولدى.
وسى نەگىزگى فاكتورلار بىزگە «قازاقستان رەسپۋبليكاسى ىشكى ساياساتىنىڭ نەگىزگى قاعيداتتارى، قۇندىلىقتارى مەن باعىتتارى» اتتى ماڭىزدى قۇجاتتى قابىلداۋعا اسەر ەتتى. بۇگىنگى قىسقا شولۋداعى ايتار ويىمىزدىڭ باستى ۇسقىنى وسى. ىشكى ساياساتقا قاتىستى اتالعان قۇجاتتا قاراستىرىلعان وزگە ماسەلەلەرگە كەلەسى ماقالالاردا توقتالاتىن بولامىز.
ءابدىراشيت باكىرۇلى،
فيلوسوف
