Otbasy qūndylyqtaryn bırınşı orynǧa qoiatyn qazaq halqy üşın LGBT– jat ūǧym. Alaida äleumettık jelılerdegı aqparattyŋ aşyqtyǧy osy bır ūǧymdy keŋınen nasihattap, jastardyŋ sanasyna kerı äserın tigızude. Oǧan qoǧam janaşyrlary alaŋdap, ūrpaq tärbiesıne tigızer kerı äserın aityp, atalǧan keselge tosqauyl qoiu üşın dabyl qaǧuda. Solardyŋ bırı – Mäjılıs deputaty Edıl Jaŋbyrşin.
Onyŋ aituynşa, jasöspırımder LGBT turaly aqparattyŋ 73%-yn äleumettık jelıden alyp otyr. Sondyqtan ol atalǧan ūǧymdy aşyq jäne janama jolmen nasihattauǧa üzıldı-kesıldı tyiym salu kerek dep esepteidı. Respublika kölemınde osyndai bastama köterıp jürgen Mäjılıs deputatymen qoǧamnyŋ dertıne ainalǧan mäsele töŋıregınde bız de sūhbattasqan edık.
– Edıl Terekbaiūly, LGBT taqyrybyna alaŋdauşylyq bıldırıp, dabyl qaǧyp jürgenıŋız belgılı. Būl elımızdıŋ bolaşaǧy üşın qam jeitın ärbır azamattyŋ kökeiınde jürgen mäsele deuge bolady. Dau tudyryp jürgen osy LGBT ideologiiasy ūlttymyzǧa qandai ziian keltıruı mümkın?
– Ūltymyzdyŋ negızı – otbasy men ūrpaq sabaqtastyǧy. Dästürlı dünietanymda er men äieldıŋ orny, olardyŋ qoǧamdaǧy jäne otbasyndaǧy rölı naqty anyqtalǧan. Būl jüieǧasyrlar boiy ūlttyŋ äleumettık tūtastyǧy men tūraqtylyǧyn qamtamasyz etıp keldı. LGBT ideologiiasy osy qūrylymdy qaita qarastyrudy ūsynady. Onyŋ basty qaupı – jynystyq säikestık pen otbasy ūǧymdaryn būrmalau arqyly ūrpaq jalǧastyǧynyŋ tabiǧi negızın älsıretu. Älemdık ürdıske köz jügırtsek, mūndai ideologiialyq yǧysu jürıp jatqan elderdıŋ basym bölıgınde demografiialyq qūldyrau baiqalady. Mysaly, Europalyq Odaqta 2022 jyly ortaşa tuu körsetkışı– 1.53, al Şvesiia, İspaniia, İtaliia siiaqty LGBT qūqyǧy zaŋmen tolyq qorǧalǧan elderde 1.2–1.4 deŋgeiınde qalyp otyr. Sondyqtan būl taqyryp aiasynda de mografiialyq jäne äleumettık qūndylyqtar ara syndaǧy bailanysty tereŋırek zertteu qajet.
– Būl ideologiianyŋ ūrpaq tärbiesıne äserı qandai?
– LGBT taqyryby tek jeke erkındık mäselesı emes, ol jasöspırımderdıŋ psihoäleumettık damuyna tıkelei äser etedı. AQŞ-ta jürgızılgen zertteu boiynşa LGBT jastardyŋ 41%-y soŋǧy bır jylda suisid turaly oilaǧan, 12%-dan astamy suisid jasauǧa talpynǧan. Būl körsetkış geteroseksualdy jastarmen salystyrǧanda 6–8 esege joǧary. Al Kanadada jürgızılgen ūlttyq zertteude LGBT jastardyŋ 25%-y öz-özıne qol salu ideiasyn qarastyrǧan, al geteroseksualdy jastar arasynda būl körsetkış 5% şamasynda. Elımızdıŋ sarapşylar men mamandarynyŋ zertteulerı boiynşa, saualnamaǧa qatysqandardyŋ denı LGBT nasihaty kämeletke tolmaǧandardyŋ fizikalyq jäne psihoemosionaldy damuyna terıs äser etedı dep alaŋdaǧan.
– Keibır elderde LGBT qozǧalysy ekstremistık ūiym retınde tanyla bastady. Qazaqstanda mūndai şeşım qabyldanuy mümkın be?
– İä, kei elderde būl qozǧalys ūlttyq qūndylyqtarǧa qauıp töndıredı degen negızde şektelıp otyr. Mysaly: Resei Federasiiasy 2023 jyly LGBT qozǧalysyn ekstremistık dep tanydy. Būl şeşım «dästürlı otbasylyq qūndylyqtardy būzatyn, ūlttyŋ ruhani ırgesın şaiqaltatyn» qozǧalys retınde qabyldandy. Qyrǧyz Respublikasynda da būl baǧyttaǧy şekteu şaralary küşeitılude. Qazaqstan Konstitusiiasynyŋ bırınşı babynda elımızdıŋ basty qūndylyqtary – adam, onyŋ ömırı, qūqyqtary men bostandyqtary dep körsetılgenımen, būl qūqyqtar qoǧamdyq tärtıppen ūlttyq qauıpsızdıkke nūqsan keltırmeuı tiıs (12bap, 5tarmaq). Sondyqtan Qazaqstanda da būl mäsele keş bolmai tūrǧanda ideologiialyq qauıp retınde qarastyryluy tiıs. Öitkenı qoǧamdy ışten ırıtu – jau syrttan kelmei-aq jeŋetın täsıl.
– Qazaqstanda LGBT ideologiiasyn qoldauşylar men nasihattauşylar sany artyp kele me?
– Soŋǧy jyldary būl taqyrypta äleumettık jelılerdegı belsendılık artty. CrowdTangle derekterı boiynşaTikTok, Instagram jäne YouTube platformalarynda LGBTny qoldaityn kontent sany 5 jylda bırneşe ese köbeigen. Qoǧamdyq ūiymdar men media jobalar «toleranttylyq» nemese «genderlık teŋdık» aiasynda LGBT ūǧymdaryn janama türde nasihattap jür. Qazaqstanda LGBT taqyrybyna bailanysty bırneşe qoǧamdyq ūiym, bastama toptar jäne media jobalar bar. Alaida, olardyŋ naqty resmi tırkelu sany men qūrylymdyq ahualy turaly tolyqqandy aşyq statistika memlekettık reestrde jariia emes. «Örkendeuge järdemdesudıŋ Ūlttyq qory» jürgızgen saualnamada respondentterdıŋ 63,7 paiyzy LGBT turaly aqparatty tıkelei äleumettık jelıler arqyly alatynyn aitqan. Bır jyl ışınde osy taqyrypqa qatysty 1 559 mate rial jariialanǧany da belgılı bolyp otyr. Iаǧni künıne 35 aqparat şyǧyp otyrǧan. Būl jerde blogerlerdıŋ belsendılıgı de baiqalady.
– Osy taqyrypqa naqty zertteu jürgızdıŋız be? Soŋǧy on jyl töŋıregıne köz jügırtsek, qandai ürdıs baiqalady?
– Būl menıŋ ǧylymi zertteu baǧytym emes. Bıraq halyqaralyq jäne otandyq keibır zertteulermen tanyspyn. Bırneşe halyqaralyq zertteulerge süiene otyryp, mynadai salystyru jasauǧa bolady. Gallup World Poll (20062023 jyldary): Älemdegı adamdardyŋ şamamen 52%y öz aimaǧyn LGBT qauymdastyǧyna «tırşılık üşın qolaily oryn» dep baǧalaidy (2006 jyldan berı būl körsetkış ekı esege ösken). Williams Institute Global Acceptance Index (GAI) mälıme tı boiynşa älemdegı 174 eldıŋ 131-ınde LGBTǧa degen qoǧamdyq qabyldau deŋgeiı 1981 jyldan berı joǧarlap keledı. Tek 16 elde tömendeu oryn alǧan jäne 27 elde özgermegen. Älem bo iynşa soŋǧy on jylda qoǧamdyq qabyldau ed äuır östı, äsırese batys elderde jäne keibır Aziia, Latyn Amerikasy elderınde. Bızdegı naq ty jaǧdaidy qarasaq, Pew Research 2015 jyl ǧy zertteuı boiynşa Qazaqstanda 89% respon dent bır jynysty nekenı qoldamaidy, al 7%y qoldaidy. GallupWorldPoll derekterıne süiensek, Qazaqstan respondentterı arasynda LGBT üşın «öz aimaǧyn jaqsy oryn dep sa naimyn» degender sany şamamen 4%dan tömen. Marika Olijar & Junda Li deregı boiynşa, Qazaqstandaǧy jastary arasynda äleumettık jelı qoldanu deŋgeiı artqan saiyn LGBT qauymdastyǧyna degen qabyldau deŋgeiı de jaqsaruy mümkın degen qorytyndy bar. Būl – aqparattyq keŋıstıktegı yqpaldyŋ artqanyn jäne ūlttyq tärbielık süzgınıŋ älsıregenın körsetedı. Qazaqstandyq ǧalymdardyŋ 2023 jyly jürgızgen äleumettık saualnamasy boiynşa 2010–2015 jyldaryaqparattandyru deŋgeiı öte tömen, taqyryp jabyq. Qoǧamnyŋ qabyldauy – jaǧymsyz, agressiia joǧary. Qū qyqtyq jäne äleumettık jaǧdaiyna keler bolsaq, qorǧau tetıkterı joq, LGBT ūiymdary joqtyŋ qasy. Al 2018–2022 jyldary aqparat aǧyny keŋeie bastaǧan, jastar arasynda pı kırtalas bar. Qoǧamnyŋ qabyldauy – şekteu lı beitaraptyq baiqaldy, bıraq jaǧymsyz köz qaras basym, keibır ūiymdar tırkelgen, bı raq qysym bar. 2022–2024 jyldary aqparat qoljetımdı, būǧan äleumettık jelıler äser etken. Qoǧamnyŋ qabyldauy älı de jaǧymsyz. Qūqyqtyq jäne äleumettık jaǧdaiyna köz salsaq, qūqyqtyq şekteuler küşeigen. Jalpy LGBT ökılderıne qatysty tereŋ ǧylymi zertteuler bızdıŋ elde joqtyŋ qasy dep aituǧa bolady.
– Būl ideologiiaǧa tosqauyl qoiu mümkın be?
– İä, kez kelgen jat ideologiiaǧa memleket tarapynan mındettı türde tosqauyl qoiylu qajet. Bıraq būl üşın emosiialyq emes, jüielı jäne qūqyqtyq negızde äreket etken jön. Qazaqstanda älı künge deiın ūlttyq ideologiia tolyq qalyptaspai otyr. Täuelsızdık alǧaly halyqaralyq ūiymdardyŋ jäne batystyŋ yqpalymen liberaldyq ūstanymdar qoǧamǧa egılıp tastaldy. Ruhani immunitet älsıredı. Endı ony qaitadan reanimasiia jasaityn uaqyt keldı. Tek qana aqparattyq keŋıstık pen bılım beru jüiesınde ǧana emes, barlyq salalarda ūlttyq immunitettı küşeitu mındetı tūr.
– Tosqauyl qoiu üşın qandai naqty qadamdar qajet?
– Būl üşın negızgı üş närse qajet: bırınşı, saiasi erık. Iаǧni bilık būl azǧyn joldyŋ qauıptı ekenın moiyndap, naqty saiasi şeşım qabyldauy kerek. Ekınşı qūqyqtyq qūral. Iаǧnizaŋ arqyly LGBT nasihatyna tyiym salu, bılım turaly zaŋǧa balalarǧa arnalǧan jynystyq baǧdar taqyryptaryn şekteu, Qylmystyq jäne äkımşılık qūqyq būzuşylyq kodeksterıne jauapkerşılık tetıkterın qosu. Üşınşı, ruhani jäne aqparattyq qorǧanys qajet. Media keŋestıkte, kino, teatrlarda jastarǧa arnalǧan ūlttyq kontent kölemın arttyru, TikTok, Instagram t.b. platformalarda otbasylyq qūndylyqty nasihattau, balabaqşalarǧa jäne mektepterge «Ūlttyq tärbie», «Qazaq dünietanymy» pänderın engızu, ataanalarǧa arnalǧan arnaiy treningter ötkızu, «Genderlık ideologiianyŋ» taraluyna ǧylymi negızdelgen zertteu jürgızu, ūlttyq qauıpsızdık strategiiasyna ideologiialyq qauıpterdı engızu.LGBT – jai ǧana jeke taŋdau emes. Būl – ūlttyŋ bolaşaǧyna äser etetın ideologiialyq vektor. Eger bız bolaşaqta ūlt retınde joiylyp ketudı qalamasaq, bügınnen bastap naqty äreketke köşuımız qajet. Bız şet elden kelgen būl jat ūǧymǧa jai ǧana tyiym salumen şektelmeuımız kerek. Bız jastarǧa balama qūndylyqtar ūsynuymyz kerek. Otandy süiu, ata-anany qūrmetteu, adal eŋbek, ūlttyq ruh – mıne, jastardyŋ boiyna sıŋıruımız kerek dünieler. Ūlt bolamyz desek – ūrpaqty saqtau kerek! Memleket bolamyz desek – ruhani qūndylyqtarymyzdy qorǧaumyz qajet!
– Sūhbatyŋyzǧa raqmet.
Aigül Orynbaeva
"Maŋǧystau" gazetı
