ءبىز ادىلدىك تۋرالى شىن مانىندە نە ويلايمىز، جانە ول قازاقستان كونتەكسىندە نەنى بىلدىرەدى؟ الەۋمەتتىك ادىلدىك – ادامداردىڭ رەسۋرستاردى بولۋدەگى ادىلەتتىلىكتى قابىلداۋى: ساپالى ءبىلىم مەن مەديتسينا، تۇرعىن ءۇي قولجەتىمدىلىگى; ەڭبەك جانە ونىڭ باعالانۋى; زاڭ الدىنداعى تەڭدىك پەن قۇقىقتى قورعاۋ; سونداي-اق ادامنىڭ شىققان تەگىنە، تانىستىقتارىنا نەمەسە ەتنوسىنا قاراماستان، الەۋمەتتىك باسپالداقپەن كوتەرىلۋ مۇمكىندىگءى.
باسقاشا ايتقاندا، ءار ادام ادىلدىكتى سەزىنەدى، ءتىپتى بالاباقشاداعى بالا دا ادىلەتسىزدىكتى بايقاي الادى. بىزدە تەڭدىك پەن نورمانىڭ بۇزىلۋىن بىردەن انىقتاي الاتىن تۋا بىتكەن قابىلەت بار. سوندىقتان ادىلدىك ناز ەمەس، ول – سەنىمنىڭ، الەۋمەتتىك تۇراقتىلىقتىڭ جانە بەيبىت ءومىر ءسۇرۋدىڭ نەگىزىن قۇرايتىن الەۋمەتتىك قاجەتتىلىك. ادىلەتسىزدىك بولسا، ادامدى تۇلعا رەتىندە مويىنداۋدان باس تارتۋدى بىلدىرەدى; فيلوسوفتاردىڭ ويىنشا، ادامعا ەڭ اۋىر جان ازابىن كەلتىرەتىن دە – ءدال سول ادىلەتسىزدىك.
قسزي جۇرگىزگەن زەرتتەۋلەردىڭ بىرىندە «ەرىنبەي ەڭبەك ەتۋگە دايىن ادامداردى ماراپاتتاۋ كەرەك دەگەنمەن كەلىسەسىز بە؟»دەگەن سۇراق قويىلدى. اناليتيكالىق تۇرعىدان العاندا، بۇل تۇجىرىم قوعام قانداي بولۋى كەرەك دەگەن نورماتيۆتىك كۇتىمدى بىلدىرەدى.
جاۋاپ بەرۋشىلەردىڭ باسىم بولىگى (66,6 %) بۇل تۇجىرىممەن تولىق كەلىسەدى، 32,0 % كەلىسەدى، 0,8 % كەلىسپەيدى، 0,2 % – مۇلدە كەلىسپەيدى، ال 0,3 % جاۋاپ بەرۋگە قينالدى. بۇل سۇراق شىندىقتىڭ ايناسى سياقتى: ەگەر ادامدار وسى تۇجىرىممەن كەلىسسە، ولار جەكە ادىلدىك پەن مەريتوكراتياعا سەنەتىنىن بىلدىرەدى. ياعني ادام جۇمىسقا بار كۇشىن سالسا، ول كوپ نارسەگە لايىق، ال قوعام سونى قامتاماسىز ەتۋى كەرەك دەپ سەنەدى. بۇل تۇجىرىممەن كەلىسپەۋ – جۇيەلىك ادىلەتسىزدىكتى سىناۋ دەگەن ءسوز: «مەن قانشا تىرىسسام دا، بىرەۋلەر تانىستارىنىڭ ارقاسىندا قىزمەتكە ورنالاسۋى مۇمكىن، بۇل – ادىلەتسىزدىك». وسىلايشا، بۇل اناليتيكالىق تۇرعىدان قوعامداعى ەڭبەكتىڭ قۇندىلىعىن عانا ەمەس، سونىمەن قاتار قوعامنىڭ قۇرىلىمىن – ياعني ادال ەڭبەك شىن مانىندە باعالانا ما، جوق پا – تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
سونىمەن، جاۋاپ بەرۋشىلەردىڭ كوپشىلىگى بۇل پىكىرمەن كەلىسەدى، بىراق تەرەڭىرەك قاراساق، ءبىزدىڭ قوعامدا ءتىل، جاس، تابىس، جىنىس نەمەسە جۇمىسپەن قامتىلۋ توپتارى بويىنشا كوزقاراستاردىڭ اراسىندا قاراما-قايشىلىق بايقالا ما؟ كوررەلياتسيالىق تالداۋ جىنىس (پيرسون كوەففيتسيەنتى -0,005-كە تەڭ), جاس (-0,003), تابىس (0,055), ءبىلىم (-0,019), جۇمىسپەن قامتىلۋ (-0,002) جانە ەلدى مەكەن ءتۇرىنىڭ (+0,004) ادال ەڭبەكتىڭ ءادىل باعالانۋى يدەياسىندا شەشۋشى ءرول اتقارمايتىنىن كورسەتتى. بۇل كورسەتكىشتەر مەن زەرتتەلىپ وتىرعان ماسەلەنىڭ اراسىندا ءوزارا كوررەلياتسيا جوق. بۇل جاڭا كەزەڭنىڭ باستالۋىن بىلدىرەدى.
ۇزاق ۋاقىت بويى ءبىز، الەۋمەتتانۋشىلار، «ۇلكەن التىلىققا»، ياعني جىنىس، جاس، ءبىلىم، تابىس، جۇمىسپەن قامتىلۋ جانە ەلدى مەكەن ءتۇرى سياقتى فاكتورلارعا سۇيەنىپ كەلدىك. بۇل اينىمالىلار ءبىز ءۇشىن تۇسىنىكتى، ولشەۋگە وڭاي بولدى; ولار بىزگە ادامنىڭ الەۋمەتتىك مىنەز‑قۇلقىن دۇرىس تۇسىندىرەتىندەي بولىپ كورىندى. حح عاسىر بويى الەۋمەتتانۋ تاپ، جاس ەرەكشەلىگى، اۋىل مەن قالا بويىنشا تالداۋلارعا نەگىزدەلىپ دامىدى. باسقاشا ايتقاندا، الەۋمەتتانۋشىلار ادامنىڭ جۇمىس ورنىن، تۇرعىلىقتى جەرىن، جاسىن سۇراۋ ارقىلى ونىڭ قالاي ويلايتىنىن بولجاۋعا بولادى دەپ سەندى. قازىر بولسا، ءداستۇرلى تالداۋ ىرگەلى قۇندىلىقتاردى تۇسىندىرۋدە ءوز ىقپالىن جوعالتۋدا. بۇل – جاڭا الەۋمەتتىك شىندىقتىڭ پايدا بولۋىنىڭ بەلگىسى، جانە ول شىندىققا ساي ەڭبەكقورلىق پەن ەڭبەكتى ادال باعالاۋ سياقتى قۇندىلىقتار ادامنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنا قاراماستان، ورتاق ءارى ماڭىزدى قۇندىلىقتار رەتىندە قابىلدانادى. وسى جەردە زاماناۋي الەۋمەتتانۋ تەوريەتيكتەرى بۇل قۇبىلىستى سيپاتتاپ ۇلگەرگەنىن اتاپ ءوتۋ ماڭىزدى. ماسەلەن، ۋلريح بەك «تاۋەكەل قوعامى» اتتى الەۋمەتتانۋلىق تۇجىرىمداماسىندا تاپتىق شەكارالاردىڭ السىرەپ، بىرەگەيلىكتەر مەن قۇندىلىقتاردىڭ بارعان سايىن جەكەلەنىپ بارا جاتقانىن زەرتتەيدى. ال مانۋەل كاستەلس جەلىلىك قوعامعا كوشۋ تەورياسىندا كلاسسيكالىق الەۋمەتتىك‑دەموگرافيالىق ماركەرلەردىڭ ورنىنا اقپارات قولجەتىمدىلىگىنە نەگىزدەلگەن جاڭا ستراتيفيكاتسيالىق قاعيداتتار كەلە جاتقانىن ايقىندايدى.
ءداستۇرلى ينديكاتورلاردىڭ ەسكىرۋىنە قانداي مىسالدار كەلتىرۋگە بولادى؟ قازاقستانداعى جاستارى بىردەي ەكى ايەل قالايشا «پاراللەلدى الەمدەردە» ءومىر سۇرە الادى؟ ولار ءارتۇرلى تىلدەردە سويلەيدى، ءارتۇرلى تەلەارنالاردى قارايدى جانە الەۋمەتتىك جەلىلەردە ءارتۇرلى بلوگەرلەرگە جازىلعان بولۋى مۇمكىن. ياعني، 35 جاستاعى جوعارى ءبىلىمى بار ايەل استانادا تابىستى مامان دا، تۇركىستاندا ءۇي شارۋاسىن اتقاراتىن ايەل نە اقتوبەدە كاسىپكەر دە بولۋى مۇمكىن. ولاردىڭ قۇندىلىقتارى مەن كوزقاراستارى، قاجەتتىلىكتەرى مۇلدە ۇقساماۋى مۇمكىن، سوندا دا ولار الەۋمەتتىك-دەموگرافيالىق تۇرعىدا ءبىر توپقا، ياعني ءبىر جىلى تۋعان ايەلدەر توبىنا جاتادى.
بۇل نەلىكتەن ورىن الۋدا؟ قارقىندى مودەرنيزاتسيا، وڭىرلىك ايىرماشىلىقتار مەن تىلدىك ەرەكشەلىكتەر بۇرىن بىرتەكتى دە بولجامدى بولعان توپتاردى بۇزىپ جاتىر. بارعان سايىن مەدياكەڭىستىك، دىندارلىق نەمەسە كوشى-قون تاجىريبەسى سەكىلدى سيمۆوليكالىق ماركەرلەردىڭ ءرولى ارتا تۇسۋدە. الەۋمەتتىك قۇبىلىستاردى تۇسىندىرۋدە ادامداردىڭ تەڭسىزدىك تاجىريبەسى مەن مادەني كودتارى سەكىلدى مۇلدە وزگە اينىمالىلار ماڭىزدى ورىن الا باستايدى. شاماسى، بۇل قۇبىلىس تۇلعانىڭ الەۋمەتتىك مارتەبەسىنەن گورىونىڭ بىرەگەيلىگىنىڭ ماڭىزى ارتىپ كەلە جاتقانىمەن بايلانىستى كورىنەدى. بۇل قۇبىلىستار بۇگىندە قوعامدى ۇعىنۋدىڭ «جاڭا تەتىكتەرى» رەتىندە قاراستىرىلسا، ء«داستۇرلى التىلىق» جاڭا جولدار كورىنبەيتىن ەسكى گەوگرافيالىق كارتامەن سالىستىرىلا الادى.
وسىلايشا، ەڭبەك پەن ءادىل سىياقىعا سەنىم تەك جەكە كوزقاراس ەمەس. ەڭبەكتى ءادىل باعالاۋ قۇندىلىعى كەڭ تارالىپ، ورتاق نورماعا اينالعانى سونشا، ول توپتار اراسىنداعى ايىرماشىلىقتارعا تاۋەلدى ەمەس بولا باستادى. ەندى بۇل پىكىر عانا ەمەس، بۇل – قوعامداعى كونسەنسۋس.
الەۋمەتتىك-دەموگرافيالىق ماركەرلەردىڭ ءمانىنىڭ تومەندەۋى – ماڭىزدى ءۇردىس، جانە ول بۇگىنگى قازاقستاندا جاڭا ماعىنالىق جەلىلەر قالىپتاسىپ جاتقانىن كورسەتەدى. بۇل جەلىلەر ەندى تاپقا، تۇرعىلىقتى جەرگە، ءتىپتى ءبىلىم مەن تابىس دەڭگەيىنە ەمەس، باسقا، ازىرگە تولىق زەرتتەلمەگەن نەگىزدەرگە سۇيەنەتىنىن كورسەتەدى. ءبىز الەۋمەتتىك قۇرىلىم لوگيكاسىنىڭ وزگەرۋىنىڭ العاشقى بەلگىلەرىنە كۋا بولىپ وتىرۋىمىز مۇمكىن: بۇرىن بەلگىلى ءبىر الەۋمەتتىك توپتارعا ء«تان» بولعان نەگىزگى يدەيالار مەن مورالدىق باعدارلار ەندى الدەقايدا كەڭ اۋديتوريانى بىرىكتىرە باستادى.
ارينە، بۇل الەۋمەتتىك ايىرماشىلىقتار تولىقتاي جويىلدى دەگەن ءسوز ەمەس. الايدا بۇل الەۋمەتتانۋشىلار ونداعان جىلدار بويى قولدانىپ كەلگەن تالداۋ ۇلگىسى قازىرگى وزگەرىستەردىڭ ءبارىن تولىق قامتي المايتىنىن بىلدىرەدى. دەمەك، بارعان سايىن كۇردەلى، وزگەرمەلى جانە بولجاۋعا كەلمەيتىن قوعامعا ىلەسۋ ءۇشىن الەۋمەتتانۋدىڭ ءوزى دە وزگەرۋى كەرەك.
ءبىزدىڭ تاڭدامادا ەڭبەكقور ادامداردىڭ جۇمىسى اقتالۋى كەرەك دەگەن تۇجىرىممەن كەلىسپەيتىندەر دە بار: 0,8 % جاۋاپ بەرۋشى كەلىسپەيدى، ال 0,2 % مۇلدەم كەلىسپەيدى. مۇنداي كەلىسپەۋشىلىك نەنى ءبىلدىرۋى مۇمكىن؟ ولار، مىسالى، ناتيجەگە تەك ەڭبەك قانا ەمەس، سونىمەن قاتار جەمقورلىق نەمەسە رەسۋرستار قولجەتىمدىلىگىنىڭ تەڭ ەمەستىگى ىقپال ەتە الادى دەپ ساناۋى مۇمكىن. بۇل جاۋاپ بەرۋشىلەردىڭ مەريتوكراتيا يدەياسىن سىني تۇرعىدان باعالايتىنىن بىلدىرەدى، ياعني ونى جۇيەلىك تەڭسىزدىكتىڭ تاساسىندا قالىپ قويعانداي قابىلدايدى، نەمەسە ولار تابىس ەڭبەككە عانا ەمەس، ساتتىلىككە، تانىستىقتارعا نە تاعدىرعا دا تاۋەلدى دەيتىن فاتاليستىك نەمەسە ۇجىمشىل كوزقاراسقا بەيىم بولۋى دا مۇمكىن. ال جاۋاپ بەرۋگە قينالعان 0,3 % ادام تۋرالى نە ايتۋعا بولادى؟ ولار نە مۇنداي ادىلدىككە قازاقستاندا قول جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس دەپ ويلاۋى مۇمكىن، نە ولاردىڭ بۇل تۋرالى ناقتى پىكىرى جوق.
سونىمەن ءبىزدىڭ دەرەكتەر ەڭبەكقورلىق پەن وعان جۇمسالعان كۇش-جىگەردىڭ ادال باعالاۋ قاعيداسىن قوعام ساناسىندا تەرەڭ ورنىققان قۇندىلىق رەتىندە كورسەتەدى. بۇل كەلىسىم ماڭىزدى مورالدىق-كومپەنساتورلىق قىزمەت اتقارادى: ول كەز كەلگەن ەڭبەكتى ءادىل باعالايتىن الەۋمەتتىك تارتىپكە دەگەن ۇجىمدىق ءۇمىتتى بەينەلەيدى.
الەۋمەتتىك ساۋالناما 2024 جىلعى 11 مامىر مەن 22 ماۋسىم ارالىعىندا قر پرەزيدەنتى جانىنداعى قسزي تاپسىرىسى بويىنشا وتكىزىلدى. ىرىكتەمە كولەمى – 8 000 رەسپوندەنت. ساۋالناماعا 18 جاستان اسقان، ەلىمىزدىڭ 17 ءوڭىرى مەن رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار استانا، الماتى جانە شىمكەنت قالالارىنان قاتىسۋشىلار تارتىلدى.
ايگۇل زابيروۆا،
قسزي باس عىلىمي قىزمەتكەرى
الەۋمەتتانۋ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور
