Abai toiyna äzırlık – bır rettık nauqan emes, el mädenietın tügendeuge septıgın tigızgen şara boldy. Abai toilaryn atap ötuge özı de qatysqan, ūiymdastyrǧan bügınde 90 jasqa aiaq basqan şejıreşı qart, kezınde oqu jäne mädeniet salasynda qyzmet atqarǧan Moldabek Janbolatov sūhbatynda aqyn toiynyŋ ǧibratyna toqtalǧan.
Abaidy eske alu şaralary – el ruhaniiatynyŋ erekşe belesterı. Aqyn mūrasyn ūlyqtau baǧytyndaǧy memlekettık deŋgeidegı ıs-şaralar, türlı ǧylymi-mädeni bastamalar – bärı de ūly tūlǧanyŋ halqyna qaldyrǧan amanatyna degen qūrmettıŋ körınısı. Osy oraida bızge abaitanu salasyna üles qosyp jürgen ziialy azamat, etnograf, tarihşy, şejıreşı Moldabek Janbolatov Abaidyŋ är kezdegı mereitoiy qalai atalyp ötkenın, olardyŋ maŋyzy men bügıngı ūrpaqqa äserı jönınde öz pıkırın bıldırıp, estelıkterımen bölıstı.
ABAIDY ESKE ALUǦA ARNALǦAN ALǦAŞQY ŞARALAR
– Moldabek aǧa, Abai Qūnanbaiūlynyŋ mereitoilarynyŋ basy-qasynda jürıp, özıŋız ūiymdastyrdyŋyz. Ūly aqyndy eske alu şaralary qalai atalyp öttı jäne alǧaşqy resmi qūrmet qaşan körsetıldı?
– Abaiǧa degen alǧaşqy resmi qūrmet 1914 jyly jasaldy. Sol jyly Näzipa Qūljanova men onyŋ joldasy Nūrǧali Abaidyŋ ömırden ötkenıne on jyl toluyna orai arnaiy estelık keşın ötkızgen. Būl keşte Abaidyŋ öleŋderı oqylyp, ol turaly alǧaşqy pıkırler aityla bastaǧan bolatyn. 1924 jyly Abaidyŋ dünie salǧanyna 20 jyl toluyna orai, Qalel Ǧabbasov pen Mūhtar Äuezov baiandama jasap, Abaidyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧy turaly keŋ kölemde söz qozǧady. 1934 jyly da Abaidy eske alu keşterı jalǧasyn tapty. Abaiǧa Sovet ükımetı kezındegı eŋ alǧaşqy ırı qūrmet 1940 jyly jasaldy. Sol jyly arnaiy toi ötkızu turaly mäsele köterılgen bolatyn. Abaidyŋ 1945 jyly ötetın 100 jyldyq mereitoiy üşın daiyndyqtar bastaldy. Alaida soǧys bastalyp ketıp, daiyndyq jūmystary uaqytşa toqtap qaldy. Soǧys aiaqtalǧan soŋ toiǧa naqty daiyndyq qaita qolǧa alyndy. Arnaiy oblystyq komitet qūrylyp, toidy ūiymdastyru ısı bastaldy. Alǧaşqy ūiymdastyru komitetınıŋ töraǧasy — oblystyq partiia komitetınıŋ basşysy Musin boldy. Ol qyzmetten ketkennen keiın, onyŋ ornyna oblystyq keŋes atqaru komitetınıŋ töraǧasy sailanyp, toidy ūiymdastyruǧa tıkelei basşylyq ettı. Sol kezeŋde qazaq halqy auyr jaǧdaidan ötıp jatqan edı: aşarşylyq, soǧys, mal-mülıktıŋ konfiskasiiasy halyqty tityqtatqan. Soǧan qaramastan, el ruhani bailyqty saqtap qaluǧa, Abaidai ūly tūlǧany ūlyqtauǧa ülken daiyndyqpen kırıstı. Oblystyq atqaru komitetınıŋ arnaiy qaulysymen Abai audanyndaǧy 24 kolhozdyŋ ärqaisysyna ekı üiden tıgu, mal daiyndau, toi ötkızuge qatysu tapsyryldy. Sol tūsta är kolhozda 300–400 şamaly ǧana adam bar bolatyn. Bärı bırıgıp, toiǧa daiyndaldy. Toiǧa Abaiǧa tıkelei qatysy bar Aiaköz, Şūbartau, Abyraly, Abai audandarynan arnaiy adamdar jūmyldyryldy. Jalpy sany qyryqqa juyq kiız üi tıgılıp, ūlttyq naqyştaǧy ülken alaŋ jasaldy. Alaŋ Abyraly men Abai audandarynyŋ ortasynda ornalasty. Bır jaqta Aiaköz ben Şūbartau halqy, ekınşı jaqta Abyraly men Abaidyŋ elı üi qūryp, toi ortasynda öttı. Ūlttyq oiyndar – jorǧa jarys, teŋge ılu, baluan küresı sekıldı saiystar ūiymdastyryldy. Toiǧa basqa respublikalardan, Almatydan önerpazdar men qonaqtar keldı. Men ol kezde bala bolsam da, körgenımdı ūmytpaimyn. Toida erekşe nazar audarǧan adam — aty aŋyzǧa ainalǧan paluan Qajymūqan Mūŋaitpasov ta boldy.
125 JYLDYQ NEGE ÖZ UAQYTYNDA ATALYP ÖTPEDI?
– Abaidyŋ mereitoilarynyŋ ışınde eŋ este qalarlyǧy 125 jyldyǧy dep estıdım. Sol turaly aityp berıŋızşı.
– Abai Qūnanbaiūlynyŋ 125 jyldyq mereitoiy 1970 jyly ötuı kerek edı. Bıraq 1968–1969 jyldary Semei oblysy boiynşa qatty jūt bolyp, toi keiınge şegerıldı. Abai audany men basqa aimaqtarǧa auyrtpalyq tüstı – Mäskeudıŋ arnaiy şeşımımen bır künde 120 myŋ qoi, 20 myŋdai ırı qara men jylqy soiylyp, et retınde daiyndaldy. Aştyq qaupı töngendıkten, toi 1970 jyly emes, 1971 jyly öttı. Men sol kezde audandyq oqu jäne mädeniet bölımınıŋ bastyǧy edım. Respublikalyq auqymda ūiymdastyrylǧan toidyŋ barlyq mädeni şaralaryna qatystym. Än-küi, konsert, bezendıru, qonaqtardy qarsy alu – bärı bızdıŋ jauapkerşılıgımızde boldy. Toiǧa arnalǧan medal, estelık papkalaryn daiyndau üşın üş ret Leningradtaǧy Monetnyi dvorǧa baruyma tura keldı. Bırınşı barǧanda – tapsyrys berıp, ekınşı ret – ülgılerdı bekıtıp, üşınşı joly – daiyn būiymdardy qabyldap qaittym. Toiǧa daiyndyq aiasynda Abaidyŋ Jidebaidaǧy öz qolymen salǧyzǧan üiın qaita qalpyna keltıru jūmystary bastaldy. Būl üi HH ǧasyrdyŋ basynan bastap türlı maqsatta qoldanylyp, bastapqy tarihi qalpynan aiyrylǧan edı: Ol aşarşylyq jyldary ferma ortalyǧy bolǧan, esıkter būzylyp, terezeler qaita jasalǧan. Qoraǧa ainalǧan, qūrylymy özgergen. Oblystyq mädeniet basqarmasynyŋ bastyǧy Mūhtar Aǧzamūly bır künı maǧan qoŋyrau şalyp: "Abaidyŋ üiın qaita salyp jatyrmyz. Üidıŋ būrynǧy qalpy qandai bolǧanyn, bölmeler men ışkı zattaryn anyqtap, syzbasyn jasap ber", - dep tapsyrma berdı. Men būl üşın aqsaqaldarmen keŋestım. Äkesı Abaidyŋ aŋşysy bolǧan Mūhtar Bäşeev degen kısı bolatyn. Sol kısıden bärın sūradym. "Joq, bylai emes, mynau bylai edı. Taqtai myna jerde boldy. Tereze myna jaqta edı. Toşala osylai ornalasqan", - dep ol bärın täptıştep aityp berdı. Sondai-aq, Abaidyŋ üiınde tūrǧan ärı Abaidan tälım alǧan Qatpa esımdı kısınıŋ bäibışesı — Maqyp apaidan da aqparat alyp, üidıŋ ışkı ornalasu, jihaz, zattar jaiyn tolyqtyryp jazyp aldym.
– Qūrylys barysy qiyn boldy ma?
– İä, asa jauapkerşılıktı qajet ettı. Söitıp, oblystyq qūrylys basqarmasynan, partiia komitetınen, politehnikalyq qyzmetkerler kelıp, men daiyndaǧan syzbalar boiynşa qūrylys jürgızuge şeşım qabyldandy. Men tehnadzor – qūrylystyŋ tehnikalyq jaǧyn qadaǧalauşy bolyp taǧaiyndaldym. Ol kezde mūǧalım basymmen qūrylysqa jauapty boldym. Eŋ basty talap: "Üidıŋ ırgetasy özgermeuı kerek. Qai jerde bolǧan – sol jerde qalanuy tiıs” delındı. Üi tolyq aiaqtalǧan soŋ, audannyŋ aqsaqaldaryn şaqyryp, däm berıp, batasyn aldyq. Aqsaqaldar: "Būl mäŋgılıkke tūratyn üi eken. Bıraq qyzyl kırpış tarihi beinenı būzady", - dedı. Būl sözderdı oblys orynbasaryna jetkızdım. Ol kısı dereu kelıp, aqsaqaldarmen söilesıp, üidıŋ syrt körınısın tolyq ūlttyq stilde qaita jasap, bärın boiap, körkemdedı. Solai üi muzeilık jäne memorialdyq mänge tolyq sai boldy.
«ABAIDYŊ ÜII ŞOPANNYŊ AQ ÜII TÄRIZDI BOLYP QALDY»
– Abaidyŋ üiıne ötken jyly da jöndeu jūmystary jasalǧan eken. Qazırgı qalpy qalai?
– Ötken jyly būl üige jöndeu jasalǧanda, tarihi talaptar saqtalmady. Oblys Öskemenge qaraǧanda, mūrajai mamandaryn emes, qūrylysşylardy jūmsap, üidı tügel appaq boiaumen syrlap tastady. Osylaişa, Abaidyŋ üiı şopannyŋ aq üiı tärızdı bolyp qaldy. Mūrajailyq, tarihi, memorialdyq män būzyldy. Däl osyndai jaǧdai Börılıdegı Mūhtar Äuezovtıŋ muzeiınde de oryn alǧan. Mūnda būryn qoiylǧan 7 metrlık stela (estelık tas) Japoniia men İtaliiadan äkelıngen tastardan jasalǧan edı. Mūhtar Äuezovtıŋ "Peta" şyǧarmasynan üzındı jazylyp qoiylǧan. Bıraq ol da uaqyt öte dūrys saqtalmai, tarihi mänı kömeskılendı.
– Moldabek aǧa, osy Abaidyŋ 125 jyldyǧyn toilaǧanda köp eksponattar jinalyp, Abai muzeiınen artylyp qalǧan jädıgerler üşın Abai audany ortalyǧynan taǧy da jeke audandyq muzei aşylǧan degen derekter kezdesedı. Qanşalyqty şyndyq?
– Abaidyŋ 125 jyldyq toiyna bailanysty eşqandai ekspedisiia bolǧan joq, muzeige arnaiy eksponattar jinalmady. Abai audanyndaǧy ölketanu muzeiı 1965–1966 jyldary qūryldy. Ol kezde mädeniet mekemelerınde ölketanu ısı, tuǧan jer tarihyn bılu jäne nasihattau ülken mındet sanaldy. Sol uaqytta audandyq balalar kıtaphanasynyŋ meŋgeruşısı Bahtiiarova Rahimaş, audandyq kıtaphananyŋ meŋgeruşısı Seiıtbekova Sarqyt, audandyq mädeniet bölımınıŋ direktory, kompozitor Ämıre Qapez ölketanuǧa bailanysty köp derekter jinady. Fotosuretter, köne äŋgımeler men jyrlardy jinap, olardy qūrap, «Aŋyzdy ölke» degen ülken stend jasady. Būl stend jyl saiyn tolyqtyrylyp otyrdy. Sol kezde audanda jyl saiyn öner baiqaulary jiı ötıp tūratyn. Bız būl baiqaulardy jetıldırıp, ony ärbır ūjymnyŋ – sovhoz, mekeme, öndırıs oryndarynyŋ eŋbekşılerı aldyndaǧy esebıne ainaldyrdyq. Ūjym basşysy halyq aldynda esep berıp, öz mekemesınıŋ tarihy, jetıstıgı turaly baiandap, soǧan bailanysty eksponattar körmesı ūiymdastyrylatyn. Sol körmeden de köptegen tarihi derekter jinadyq. Audandyq partiia komitetı men atqaru komitetınıŋ rūqsatymen, bız osy materialdardy jinai bastadyq. Alǧaşynda audandyq mädeniet üiınıŋ bır bölmesın muzeige arnap edık, bıraq ol syimai qaldy. Keiın balalar kıtaphanasyna apardyq, oǧan da syimady. Sodan soŋ audandyq partiia komitetı men atqaru komitetınıŋ aldyna arnaiy muzei üşın oryn beru turaly mäsele qoidym. Partiia komitetınıŋ bırınşı hatşysy Kärım Nūrbaev pen audandyq atqaru komitetınıŋ töraǧasy Rymhan Ǧabdullin aǧalarymyz halyqqa päter jetıspei tūrǧanyna qaramastan, audannyŋ bas jospary boiynşa muzeige arnap alty bölmelı üi salyp berdı. Bız oǧan jinaǧan materialdardy ornalastyrdyq. Jinalǧan dünielerdı saralai kele, olardy bes taqyrypqa böldık:
- Oktiabr revoliusiiasyna deiıngı kezeŋ;
- Abai älemı;
- Halyqtyŋ äleumettık-ekonomikalyq jaǧdaiy;
- Halyqtyŋ ädet-ǧūrpyna bailanysty kiım-keşek ülgılerı;
- Etnografiialyq būiymdar – alqa, syrǧa, şolpy siiaqty kümıs, altyn, qūndyz ışık, tymaq, ışık, t.b.
Sol kezeŋde halyqtan öte qūndy zattar jinaldy. Mysaly, audandyq poşta bailanys mekemesınıŋ bastyǧy Saiyn Aǧdam degen aǧamyz torsauyt - babalardyŋ sauyttaryn äkelıp tapsyrdy. Ol sauyttar beiıttıŋ tübınde kömulı tūrǧan, bıraq “ūrpaq körsın” dep, muzeige ötkızdı. Sarjal auylynan ūsta Boranbai degen aqsaqal kolhozdastyru kezınde qoldanylǧan bır tıstı soqany qoldan soǧyp berdı. Ol kezde audanǧa eŋ bırınşı kelgen traktor — Qazyqaq atalǧan traktor edı. Onyŋ qaŋqasy Qarakemerdegı egıs alqabynda jatqan. Agronom Qasenov sony tauyp, muzeige tapsyrdy. Baqanas auylyndaǧy Qabyş Kerımqūlo esımdı kısı egın jinauda paidalanylǧan «şaŋtas» tas qūralyn äkelıp berdı. Sondai-aq arba, şana ülgılerı de jinaldy. Būl būiymdar dalada tūratyn bolǧandyqtan, qorşau kerek boldy. Audandyq mädeniet bölımınde 17 avtokölık bolatyn. Olardan tüsetın qarjynyŋ esebınen temır qorşau jasaldy — audandyq atqaru komitetı oǧan rūqsat berdı. Jinalǧan materialdardy köre kele, būl jerde muzei aşuǧa bolatyny belgılı boldy. Bıraq muzeidı zaŋdastyru kerek boldy. Ol üşın arnaiy ştat kerek edı. Men būl mäselenı oblystyq mädeniet basqarmasyna qoidym. Olar sol kezdegı Respublikalyq mädeniet ministrlıgıne habarlasyp, ministrlıkten kelgen mamandar muzeidegı zattardy qarap, öte qūndy eken dep baǧalady. Söitıp muzei aşyldy. Ol Semeidegı ölketanu muzeiınıŋ filialy retınde tırkeldı. Bır ştat bölındı. Semei muzeiınıŋ artyq eksponattarynan qūndy zattar berıldı. Osylaişa audandyq tarihi ölketanu muzeiı qūryldy. Halyq körıp, bılıp, öte qūndy dünie ekenın moiyndady. Audan jūrtşylyǧy muzeige qosymşa materialdar äkelıp berıp otyrdy. Būl muzeidıŋ qalyptasu tarihy osyndai. Ony “arnaiy ekspedisiia arqyly jinaldy" degenı – dūrys emes. 
«ŞAŊYRAǦY ORTASYNA TÜSKEN MUZEI»
– Keiın ol muzei ne boldy? Jinalǧan qūndy zattar qaida?
– Men 1971 jyly partiia oquyna kettım, keiın Aqsuat audanyna qyzmetke jıberıldım. Sodan bastap ölketanu ısıne aralasa almadym. Jinalǧan qūndy zattardyŋ keiın ne bolǧanyn bılmeimın. Olar qoldy boldy ma, älde jauapsyzdyqtan bülındı me – közım jetpeidı. Bıraq jetpısınşı jyldardyŋ ortasynda audandyq gazette «şaŋyraǧy ortasyna tüsken muzei» turaly maqala şyqqanyn kördım. Söitsem, muzei üiın päterge bölıp berıptı. Eksponattar kım qai bölmede otyrsa, sonyŋ qolynda qalyp qoiǧan. Keibır zattar pysyq bıreulerdıŋ jeke paidasyna ketuı de mümkın. Keiın audanǧa äkım bolyp kelgen Mūzaparbek degen azamatpen joldastyq, ziialy qarym-qatynas ornady. Osy muzei taǧdyryn aityp, ölketanu muzeiın qaita qūru kerek ekenın jetkızdım. Ol kısı būl pıkırge ilandy. Bır ülken dükennıŋ ornyn muzeige laiyqtap jöndetıp berdı. Qazırgı ölketatu muzeiı – sol. Bıraq alǧaşqy muzeidegı qūndy zattar būl jerge qaita jinalmady. Qaida kettı, kım aldy – ol jaǧy belgısız. Qazır muzei bar. Bıraq ol alǧaşqy muzeidıŋ bailyǧyn jinap ülgergen joq. Degenmen, qazırgı bar muzeidı keŋırek nasihattap, audan tarihyna qatysty derekterdı älı de jinauǧa bolady. Abai audanynda tarihi oryndar köp.
ABAIDYŊ 150 JYLDYǦYNDAǦY ETNOGRAFİIаLYQ KÖRME
– Aǧa, endı Abaidyŋ 150 jyldyq mereitoiyna toqtalsaq. Ol kezde de ıs-şaralar auqymdy türde ötkızılgen eken.
– Abai Qūnanbaiūlynyŋ 150 jyldyq mereitoiy – tek mereke ǧana emes, bükıl qazaq halqynyŋ ruhani mūrasyn ūlyqtaǧan, salt-dästürın tırıltken erekşe tarihi oqiǧa boldy. Osy toi aiasynda el boiynşa 1356 qazaq üiı arnaiy tıgıldı. Būl üiler tek toiǧa kelgen qonaqtardy jaiǧastyru üşın emes, etnografiialyq körme retınde ūiymdastyryldy. Iаǧni, ärbır üi — qazaqtyŋ tūrmysy men mädenietın körsetetın şaǧyn mūrajai tärızdı boldy. Men sol körme boiynşa qūrylǧan arnaiy komissiianyŋ töraǧasy boldym. Bız üş kün, üş tün boiy sol 1356 üidıŋ barlyǧyn aralap, är üidıŋ körmelık mazmūny men etnografiialyq naqtylyǧyna baǧa berdık. Būl ıstı ūiymdastyru menıŋ bastamam bolatyn. Sol sebeptı menı komissiia töraǧasy etıp sailady. Eŋ aldymen, men arnaiy "Qazaq üiı körmesıne qoiylatyn talaptar men baǧalau erejesın" jasadym. Ol 12 betten tūratyn naqty nūsqaulyq boldy. Būl erejede bylai dep körsetıldı: “Qazaqtyŋ üiı — būl tek baspana emes, tūtas mädeni keŋıstık, tūrmystyq-filosofiialyq jüie. Üidıŋ ışkı qūrylymy, jihazdyŋ ornalasuy, tūrmystyq būiymdar (ūzyn aiaq, torsyq, qobyz, dombyra, qaru-jaraq) – bärı arnaiy zaŋdylyqqa baǧynuy kerek; Būl zaŋdylyq — qazaqtyŋ ädet-ǧūrpy, etikalyq-estetikalyq talǧamy negızınde qalyptasqan. Qazaq üiındegı är oryn, zattyŋ öz orny, öz mänı bar: kım qaida otyrady, qandai zat qai tūsta tūrady – bärı dästür boiynşa rettelgen. Būl jüie – qazaq mädeni kodeksı, ony būzu — mädeni zaŋdy būzǧanmen teŋ”. Sondyqtan bız 1356 üidı baǧalaǧanda – tek sän-saltanatqa emes, ruhani tereŋdıkke, ūlttyq naqyşqa, dästürge sailyǧyna qarap baǧaladyq. Osylaişa, Abaidy eske alu şaralaryn ūiymdastyruǧa kışkene bolsyn, üles qostyq. Biyl – Abaidyŋ 180 jyldyǧy. Osyndai kezeŋderde ūqypty adam derekterdı jüielep jinasa, ol bolaşaq üşın ülken tarihqa ainalady. Sol sebeptı būl mäselenı köterıp, zerttep jürgen azamattarǧa alǧys aitamyn.
– Sūhbattasqanyŋyzǧa rahmet!
Dana Nūrmūhanbet
«Adyrna»
