- Turarbek, jaqynda «Men qalaı rýhanı jańǵyrdym» atty ómirbaıandyq kitabyńyz jaryqqa shyqty. Onda din, saıasat jáne ózińiz jóninde ay shyndyqty búkpesiz jaıyp saldyńyz. Osy kitapty jazýǵa ne sebep boldy?
- Men 2013 jyly jyly separatızm aıyby boıynsha 4 jylǵa sottalyp, jazanyń 3 jylyn túrmede ótkizdim. Qamaýda bolǵanda ótken sanaly ómirimdi oı eleginen ótkizdim, barlyq isime ózimshe analız jasadym, baǵa berdim. Múmkin, kitap jazý týraly oıdyń alǵashqy ushqyny sol kezde paıda bolǵan shyǵar. Biraq, qamaýdan bosaǵan soń, «meniń ómirim kimge qyzyq» degen selqos oımen bárin shetke ysyryp qoıǵam.
Jazamdy ótep bolǵan soń, men quqyq qorǵaýshylarmen birlesip qoǵamdyq sharýamen shuǵyldana bastadym. Meniń osy belsendi áreketim keıbireýlerge unamaıtyn sııaqty. Men týraly buryn da ártúrli alyp-qashpa áńgime aıtylatyn. Sońǵy kezde ósek-aıań tipti kóbeıdi.
Erte kóktemde halqymyzdyń kúresker aqyny Muhtar Shahanov pen «Alash joly» qozǵalysynyń Almaty fılıalynyń jetekshisi Ǵabıden Jákeı Atyraý óńirine tanymal tulǵalardyń qazasyna kóńil aıtyp, bata jasap kelgen. Alystan at aryltyp kelgen kisilerdi kútip alýshylardyń ishinde men de boldym. Sol sapar kezinde aqıyq aqynymyzdy qaralaıtyn maqala men yńǵaısyz jaǵdaıda túsken sýretter ınternette jarııalanyp ketti. Múddeli toptar ózderi astyrtyn istegen osy ospadar qylyqty maǵan jaýyp, Muhtar Shahanov ekeýimizdiń aramyzǵa ot tastap, shaǵystyrdy. Munysymen qoımaı, bıliktiń sózin sóıleıtin «Serke.org» saıtynda bastan aıaq meni qaralaıtyn «Ultshyldardy ishinen kemirgen «qurt»
«Shahanov tappaı júrgen «svoloch» kim?»
degen taqyryppen kóldeı eki maqala basty. Onda ultshyl patrıottardy bir-birine aıdap salyp qyrqystyryp júrgen, «quranshylardy» satyp ketken men ekeni aıtylady. Bútkil báleni meniń basyma úıip-tógipti. Olardyń sondaǵy maqsaty - meni Muhtar Shahanovqa jekkórinishti etip qoıý, aǵa men inishe qarym-qatynasymyzdy buzý. Munyń tórkininde ishtarlyq qyzǵanysh, kóre almaýshylyq jatyr. Meni qaralaǵysy kelgen tapsyrys maqalany uıymdastyrǵan ózim bir kezderi birge júrgen ultshyldar ekenine kúmánim joq. Ásirese, «Alash joly» qozǵalysynyń belsendisi Geroıhan Qystaýbaevtan jáne sonymen áriptes bolǵan bir kisiden kúdiktenemin. Sebebi, osy ekeýi saıası tapsyryspen maqala basatyn «Serge.org» saıtymen tyǵyz baılanysta jumys jasaıdy. Al Atyraý sapary kezinde Muhtar Shahanov aǵamyzdy biletin, qasynda júrgen bir kisi ol týraly málimetti astyrtyn ınternetke jiberip otyrǵan sııaqty. Oqıǵanyń dál osylaısha órbigenine, byqsyq ıntrıganyń qurbany bolyp, meniń jazyqsyz japa shekkenime Muhtar aǵa Shahanovtyń da keıin kózi jetti.
Osy oqıǵadan soń, burynnan oıymda júrgen kitapty jazýǵa bel býdym. Ózimniń kim ekenimdi ózim aıtaıyn dedim. Árıne, shyndyqty aıtý da, ony esitý de qıyn. Men ózimdi «sútten aq, sýdan tazamyn» dep aıtpaımyn. Aqymaq bolyp adasqanymdy, aqylymdy iske qospaı bireýlerdiń arbaýyna túsip qolshoqpar bolǵanymdy, jol tappaı qınalǵanymdy kitapta túgel aıtýǵa týra keldi.
- Kitapta «rýshyldyq, aımaqshyldyq ultshyl patrıottardan juqty, sonyń kesirinen separatızm baby boıynsha sottaldym» depsiz. Shynymen de rýshyldyqtyń keseli ultshyldardyń ishinde bar ma?
- Rýshyldyq – násilshildik pen ultshyldyqtyń aýqymy jaǵynan kishi túri. Eger ult qandaı da bir ımpershil ulttyń (memlekettiń) ezgisinde bolyp, sodan qutylý úshin ult-azattyq kúres júrgizse, bul kezde ultshyldyqty aqtap alýǵa bolady.
Al birtutas qazaq ultynyń ishine syna qaǵatyn rýshyldyqty, júzshildikti, aımaqshyldyqty kesirli is deýimiz kerek. Bul bizdiń táýelsizdigimizge árqashan qater tóndirip otyratyn qoǵamdyq kesel. Biz sodan aryla almaı kele jatyrmyz.
Qudaıdan jasyra almaıtynymyzdy adamnan qalaı jasyramyz, rýshyldyqtyń keseli ultshyl patrıottyq uıymdardyń ishin dendep alǵan. «Uly dala» qozǵalysynyń rýshyldyq kesirinen qıraǵanyn kitapta aıttym. Odan keıin Muhtar Shahanovtyń basshylyǵymen qurylǵan «Qazaq ulttyq keńesi» de rýshyldyqtyń qurbany bolǵanyn baspasózden bilemiz. Saıasatker Serikjan Mámbetalın «Ulttyq keńestiń» basshylary túgel Uly júzdiń týmalary, ishinde Orta jáne Kishi júzden eshkim joq» dep shý shyǵarǵan. Osydan keıin ol Muhtar Shahanovtyń orynbasarlarynyń biri bolǵan Maqsat Ilııasulymen bet kórispesteı qatty renjisip, munyń sońy daýǵa ulasty. Qarap otyrsaq, ultshyl patrıottyq uıymdardyń ishindegi saıası ıntrıganyń bárine, alaýyzdyqqa rýshyldyqtyń áseri bar. Tipti, Jáńgir han, Shyńǵys han, Ábilqaıyr han sııaqty tarıhı tulǵalar jáne búgingi mınıstr, ákimder jónindegi pikirtalasty da ultshyldar rýshyl sıpatpen órbitedi. Rýshyldyq, rýǵa bóliný – óziniń pozıııasyn qorǵaı almaıtyn álsiz adamdardyń qaraketi. Bul azamattyq qoǵamnyń damýyna kóp kedergi keltirip otyr.
- Sizdiń kitabyńyzǵa jurttyń reakııasy qandaı boldy? Renjip qalǵandar, Sizge qoqan-loqqy kórsetkender nemese rızashylyq bildirip jatqandar bar ma?
- Kitap júzge jetpeıtin danamen shyqty. Kóbine ınternet arqyly taratylýda. Qazaq tilindegi nusqasyn jarııalap jatqan «Jas alash» gazetiniń redakııasyna rızashylyǵymdy bildiremin.
Kitap jónindegi pikir kóbine áleýmettik jeli arqyly aıtylyp júr. Saıasatkerler Záýresh Battalova, Vladımır Kozlov jaqsy pikir jarııalady. Quqyq qorǵaýshylar da kitaptyń tárbıelik máni bar ekenin aıtyp habarlasty. Keıbir uıymdar stýdenttermen kezdesý uıymdastyrý jóninde usynys aıtqan. Biraq, ondaı kezdesý jasaýǵa ázirge múmkindigim joq, kezdesýge kelgen adamdarǵa kitabymdy syılaýym kerek, onsyz bolmaıdy. Az ǵana danamen bastyrǵan kitabym qazir taýsylyp qaldy.
Kitabyma teris pikir aıtyp jatqandar da bar. Oraza aıy qarsańynda «dinimizdi jaǵymsyz etip kórsetip, shý shyǵaryp jatyrsyń» deıdi. Meni Ibiliske teńegen pikirdi de kózim shalyp qaldy. Olarǵa aıtarym, men eshkimniń nanym-senimine selkeý túsirgen joqpyn, jeke basymnan ótken oqıǵalardy jazdym. Kitapta jazylǵannyń bári meniń taǵdyryma baılanysty másele. Ol jóninde men aıtpaǵanda, kim aıtady?!
Árıne, kitapta keıbir dinı toptar men qoǵamdyq uıymdar jóninde jaǵymsyz pikir qalyptasýy múmkin. Biraq, amal neshik, meniń taǵdyrymnyń osylaı qalyptasýyna olardyń kóp áseri boldy. Men onyń jaman jaǵyn jasyryp, jaqsy jaǵyn asyryp kórsete almaımyn. Olaı jasasam, shyndyq jartykesh bolyp qalatyn edi. Shyndyqty túgel aıtaıyn dep sheshtim. Sondyqtan kitapta ózimdi de jaqsy jaǵymnan kórsetýge tyryspadym. Ótirik jazyp, birinshi kezekte ózimdi, ekinshiden oqyrmandy aldaǵym kelmedi.
Ýaqytty keri aılandyratyn múmkindik bolsa, ómir jolymdy tipti basqasha bastar ma edim. Biraq men ýtopııalyq qııalǵa berilip, ótken ómirimdegi keıbir isterime ókinish bildiretin adam emespin. Buryn bolǵan jamandyq ta, jaqsylyq ta meniń taǵdyrym dep qabyldaımyn. Ótkendi sanańnan óshirý múmkin emes, ómirińnen syzyp tastaı almaısyń. Men ómirbaıan kitabymda sony jazdym. Sol úshin meni jazǵyrýdyń reti joq.
- Sizdiń kitabyńyz teris dinı aǵym jeteginde júrgenderdi betinen qaıtarýǵa sep bolatyn týyndy. Ony oqyǵan soń destrýktıvti aǵymdardan ketip, dástúrli Ábý Hanıfa mázhabyna qaıtyp oralǵandar bar ma?
- Meniń kitabymdy oqyp alyp, dinı kózqarasyn kúrt ózgertti degen áńgimeni áli estimedim. Kitap tym az taralymmen shyqty. Jurttyń bári kitapty oqyp aldy dep te aıta almaımyn. Onyń ústine kitapta jurtty áldebir mázhabty ustanýǵa shaqyrǵan joqpyn. Men úshin absolıýtti aqıqat - Qudaı. Al din degenimiz - adamnyń óz isin, ómir jolyn myna dúnıeni jaratqan Qudaıdyń zańyna sáıkestendirýi. Muny basqasha aıtsaq, din - adam men onyń Jaratýshysynyń araqatynasy ǵana, bul eki araǵa deldal nemese baılanysshy qajet emes. Ǵalamnyń Iesi (onyń quzyretine biz ómir súrip otyrǵan myna dúnıe de kiredi) qatelesýden aýlaq. Ol bizge árqashan týra joldy silteıdi. Jaratýshy bizge jaman men jaqsyny ajyratsyn dep aqyl berdi. Mundaı syı - analız jasaı alatyn mı basqa eshqandaı maqulyqta joq. Qudaıdyń syıyn - aqyldy paıdalanbaı erik-jigerińdi áldebir saıası múddeni kózdegen sheıhtyń nemese pirdiń qolyna berip qoıý - Qudaıǵa qarsy jasalǵan kúpirlik bolar edi. Árkim bilimin jetildirip, aqylyn ǵylymmen ushtastyrsa, aqıqatty adaspaı tabady.
Din úıretem dep sheıh nemese pir atanyp, máshab quryp júrgenderdiń maqsaty adamdardy bir ıdeologııaǵa ılandyryp, toptastyrý. Keıin olar adamdardy óz múddesine qyzmet jasatýdy kózdeıdi. Sondyqtan, mynaý tarıqat durys, mynaý máshabpen júrsek adaspaımyz degen beker áńgime. Mysaly, Ortalyq Azııada terrorlyq áreketimen eldi shýlatqan Juma Namanganı men Tahır Iýldashev jáne onyń sodyrlary Ábý Hanıfa mázhabyn ustanǵan. 90-shy jyldardyń basynda Tájikstan bıligine talasyp, eldi azamat soǵysyna kıliktirgen ıslam partııasy da hanafıtterden jasaqtalǵan edi. «Islam memleketi», «Talıban» sııaqty álem tanyǵan terrorlyq uıymdardyń ishinde tórt máshabtyń ókilderi bar. Olardyń bári Qurandy óz maqsatyna sáıkes tápsirlep alǵan ıdeologtardyń qolshoqparyna aınalyp ketti.
Din men dinniń atyn jamylǵan ıdeologııanyń arajigin ajyrata almaı men de talaı adastym. Qazir din men úshin meniń ishki máselem. Onyń basqa adamdarǵa eshqandaı qatysy joq. Al qoǵamdaǵy problemalar demokratııa prınıpterine súıengen saıası básekelesý proesi arqyly sheshilgen durys. Dinniń atyn jamylǵan ıdeologııalyq aǵymdarǵa arqa súıeý jaqsylyqqa aparmaıdy. Sebebi, onyń bári o basta plıýralızm men demokratııaǵa jat, azamattyq qoǵam prınıpine qarsy astamshyldyq pen tózimsizdikke negizdelip qurylǵan.
- Alǵa qandaı jospar quryp otyrsyz? Múmkin, taǵy bir kitap jasarsyz?
- Men jazýshy emespin. Sáıkesinshe, kitap jazyp, sony satyp nápaqa tabýdy maqsat etpeımin. Árıne, bir kezderi qoǵamda bolyp jatqan keıbir oqıǵalarǵa, ózekti saıası proesterge qatysty pikirimdi aıtarmyn. Ony ýaqyt kórsetedi.
Aldaǵy josparym meniń problemammen baılanysty bolady. Qazir Atyraýda tirkelgen «Demos» atty quqyq qorǵaý uıymynyń tóraǵasymyn. Bul qoǵamdyq jumys. Basqa jumysqa, memlekettik qyzmetke meni almaıdy. Sebebi men Qylmystyq kodekstiń 170 jáne 174-baptarynyń bir tarmaǵy boıynsha sottalǵanmyn. Jazamdy tolyǵymen ótegenime bir jyl boldy. Biraq úkimet meni «ekstremısterdiń tizimine» kirgizip tastaǵan. Ekstremızm men terrorızmdi qarjylandyrýdyń jolyn kesý degen jeleýmen «ekstremıster tizimindegilerge» esep shot ashýǵa tyıym salynǵan, bank arqyly eshqandaı tólem jasaý, múlik satý, múlik satyp alý, ony tirketý múmkin emes, tipti men notarıýs arqyly bireýge senimhat jazyp bere almaımyn. Osyndaı shekteýlerdiń kesirinen jumys berýshimen kelisimshart jasaı almaı otyrmyn. Mundaı tıymnan qutylýdyń bir-aq joly bar – basqa eldiń azamattyǵyn alyp, bul jerden kóship ketý. Biraq meniń Qazaqstannan ketkim joq.
«Qazaqstandyq adam quqyqtary jónindegi bıýronyń» málimeti boıynsha menimen taǵdyrlas 500-ge jýyq adam bar. Olardyń da sot sheshiminde kórsetilgen jazasyn ótep bolsa da, men sııaqty azamattyq quqyqtary shekteýli. Jáne bul shekteýdiń merzimi zańda kórsetilmegen. Munyń aldynda atap ótkendeı, bul shekteýden qutylý úshin Qazaqstannan kóship ketý kerek. Osylaısha, memleket óz azamattaryn shetke teýip otyr. Biz, quqyq qorǵaýshylar osy máselemen aınalysyp, onyń ońdy sheshilýin qamtamasyz etýimiz qajet.
Quqyq qorǵaýshy retinde meniń taǵy bir sharýamen shuǵyldanýym qajet. Meniń dosym Serik Rysjanov Qurandy túpnusqadan aýdardy. Qasıetti Kitapty tırajdap bastyrý úshin Din isteri jáne azamattyq qoǵam jónindegi mınıstrlikten ruqsat alý kerek. Mınıstrlikke tórt márte hat joldandy – aýdarma hrıstıandik termınderge toly degen jaýap aldyq.
Dinı ekstremızm men sol ıdeologııadan týyndaıtyn terrorızmniń aldyn alý úshin Serik Rysjanovtyń aýdarmasy qoǵamdyq mańyzy bar óte qundy dúnıe. Aýdarma adamdardy orta ǵasyrlyq qarańǵylyqqa súıreıtin nadandyqtan ajyratylǵan, sáláfılik jáne basqa da destrýktıvti tápsirlerden tazartylǵan. Al Qazaqstannyń orystildi musylmandary sáláfılik kózqarasymen belgili ázirbaıjandyq Elmır Kýlıevtiń aýdarmasyn paıdalanyp júr. Al Qurandy qazaq tiline aýdarǵan Halıfa Altaıdyń arab álemindegi ortaǵasyrlyq tápsirshilerge arqa súıegeni bilemiz. Ol aýdarǵan Qurandy sáláfılik dinı aǵymdy resmı din retinde ustanatyn Saýd Arabııasy úkimetiniń qarjysyna mıllıondaǵan tırajben basyp shyǵarǵany beker emes. Dinı ekstremızm men terrorızm qateri kúsheıgen tusta Serik Rysjanovtyń Qurandy destrýktıvti kózqarastardan aryltyp, ǵylymı turǵyda jańasha aýdarýy óte mańyzdy. Biraq onyń avtor retindegi quqyǵy buzylyp, mınıstrlik tarapynan jaýapsyz qalyp otyr. Qoǵam úshin óte ózekti bolyp otyrǵan bul iske «Demos» quqyq qorǵaý uıymy aralasyp, máseleniń ońdy sheshilýi úshin jumys jasaıdy.
Suhbattasqan Dıdar SAPABEK
