- Tūrarbek, jaqynda «Men qalai ruhani jaŋǧyrdym» atty ömırbaiandyq kıtabyŋyz jaryqqa şyqty. Onda dın, saiasat jäne özıŋız jönınde aşy şyndyqty bükpesız jaiyp saldyŋyz. Osy kıtapty jazuǧa ne sebep boldy?
- Men 2013 jyly jyly separatizm aiyby boiynşa 4 jylǧa sottalyp, jazanyŋ 3 jylyn türmede ötkızdım. Qamauda bolǧanda ötken sanaly ömırımdı oi elegınen ötkızdım, barlyq ısıme özımşe analiz jasadym, baǧa berdım. Mümkın, kıtap jazu turaly oidyŋ alǧaşqy ūşqyny sol kezde paida bolǧan şyǧar. Bıraq, qamaudan bosaǧan soŋ, «menıŋ ömırım kımge qyzyq» degen selqos oimen bärın şetke ysyryp qoiǧam.
Jazamdy ötep bolǧan soŋ, men qūqyq qorǧauşylarmen bırlesıp qoǧamdyq şaruamen şūǧyldana bastadym. Menıŋ osy belsendı äreketım keibıreulerge ūnamaityn siiaqty. Men turaly būryn da ärtürlı alyp-qaşpa äŋgıme aitylatyn. Soŋǧy kezde ösek-aiaŋ tıptı köbeidı.
Erte köktemde halqymyzdyŋ küresker aqyny Mūhtar Şahanov pen «Alaş joly» qozǧalysynyŋ Almaty filialynyŋ jetekşısı Ǧabiden Jäkei Atyrau öŋırıne tanymal tūlǧalardyŋ qazasyna köŋıl aityp, bata jasap kelgen. Alystan at aryltyp kelgen kısılerdı kütıp aluşylardyŋ ışınde men de boldym. Sol sapar kezınde aqiyq aqynymyzdy qaralaityn maqala men yŋǧaisyz jaǧdaida tüsken suretter internette jariialanyp kettı. Müddelı toptar özderı astyrtyn ıstegen osy ospadar qylyqty maǧan jauyp, Mūhtar Şahanov ekeuımızdıŋ aramyzǧa ot tastap, şaǧystyrdy. Mūnysymen qoimai, bilıktıŋ sözın söileitın «Serke.org» saitynda bastan aiaq menı qaralaityn «Ūltşyldardy ışınen kemırgen «qūrt»
«Şahanov tappai jürgen «svoloch» kım?»
degen taqyryppen köldei ekı maqala basty. Onda ūltşyl patriottardy bır-bırıne aidap salyp qyrqystyryp jürgen, «qūranşylardy» satyp ketken men ekenı aitylady. Bütkıl bälenı menıŋ basyma üiıp-tögıptı. Olardyŋ sondaǧy maqsaty - menı Mūhtar Şahanovqa jekkörınıştı etıp qoiu, aǧa men ınışe qarym-qatynasymyzdy būzu. Mūnyŋ törkınınde ıştarlyq qyzǧanyş, köre almauşylyq jatyr. Menı qaralaǧysy kelgen tapsyrys maqalany ūiymdastyrǧan özım bır kezderı bırge jürgen ūltşyldar ekenıne kümänım joq. Äsırese, «Alaş joly» qozǧalysynyŋ belsendısı Geroihan Qystaubaevtan jäne sonymen ärıptes bolǧan bır kısıden küdıktenemın. Sebebı, osy ekeuı saiasi tapsyryspen maqala basatyn «Serge.org» saitymen tyǧyz bailanysta jūmys jasaidy. Al Atyrau sapary kezınde Mūhtar Şahanov aǧamyzdy bıletın, qasynda jürgen bır kısı ol turaly mälımettı astyrtyn internetke jıberıp otyrǧan siiaqty. Oqiǧanyŋ däl osylaişa örbıgenıne, byqsyq intriganyŋ qūrbany bolyp, menıŋ jazyqsyz japa şekkenıme Mūhtar aǧa Şahanovtyŋ da keiın közı jettı.
Osy oqiǧadan soŋ, būrynnan oiymda jürgen kıtapty jazuǧa bel budym. Özımnıŋ kım ekenımdı özım aitaiyn dedım. Ärine, şyndyqty aitu da, ony esıtu de qiyn. Men özımdı «sütten aq, sudan tazamyn» dep aitpaimyn. Aqymaq bolyp adasqanymdy, aqylymdy ıske qospai bıreulerdıŋ arbauyna tüsıp qolşoqpar bolǧanymdy, jol tappai qinalǧanymdy kıtapta tügel aituǧa tura keldı.
- Kıtapta «ruşyldyq, aimaqşyldyq ūltşyl patriottardan jūqty, sonyŋ kesırınen separatizm baby boiynşa sottaldym» depsız. Şynymen de ruşyldyqtyŋ keselı ūltşyldardyŋ ışınde bar ma?
- Ruşyldyq – näsılşıldık pen ūltşyldyqtyŋ auqymy jaǧynan kışı türı. Eger ūlt qandai da bır imperşıl ūlttyŋ (memlekettıŋ) ezgısınde bolyp, sodan qūtylu üşın ūlt-azattyq küres jürgızse, būl kezde ūltşyldyqty aqtap aluǧa bolady.
Al bırtūtas qazaq ūltynyŋ ışıne syna qaǧatyn ruşyldyqty, jüzşıldıktı, aimaqşyldyqty kesırlı ıs deuımız kerek. Būl bızdıŋ täuelsızdıgımızge ärqaşan qater töndırıp otyratyn qoǧamdyq kesel. Bız sodan aryla almai kele jatyrmyz.
Qūdaidan jasyra almaitynymyzdy adamnan qalai jasyramyz, ruşyldyqtyŋ keselı ūltşyl patriottyq ūiymdardyŋ ışın dendep alǧan. «Ūly dala» qozǧalysynyŋ ruşyldyq kesırınen qiraǧanyn kıtapta aittym. Odan keiın Mūhtar Şahanovtyŋ basşylyǧymen qūrylǧan «Qazaq ūlttyq keŋesı» de ruşyldyqtyŋ qūrbany bolǧanyn baspasözden bılemız. Saiasatker Serıkjan Mämbetalin «Ūlttyq keŋestıŋ» basşylary tügel Ūly jüzdıŋ tumalary, ışınde Orta jäne Kışı jüzden eşkım joq» dep şu şyǧarǧan. Osydan keiın ol Mūhtar Şahanovtyŋ orynbasarlarynyŋ bırı bolǧan Maqsat Iliiasūlymen bet körıspestei qatty renjısıp, mūnyŋ soŋy dauǧa ūlasty. Qarap otyrsaq, ūltşyl patriottyq ūiymdardyŋ ışındegı saiasi intriganyŋ bärıne, alauyzdyqqa ruşyldyqtyŋ äserı bar. Tıptı, Jäŋgır han, Şyŋǧys han, Äbılqaiyr han siiaqty tarihi tūlǧalar jäne bügıngı ministr, äkımder jönındegı pıkırtalasty da ūltşyldar ruşyl sipatpen örbıtedı. Ruşyldyq, ruǧa bölınu – özınıŋ pozisiiasyn qorǧai almaityn älsız adamdardyŋ qaraketı. Būl azamattyq qoǧamnyŋ damuyna köp kedergı keltırıp otyr.
- Sızdıŋ kıtabyŋyzǧa jūrttyŋ reaksiiasy qandai boldy? Renjıp qalǧandar, Sızge qoqan-loqqy körsetkender nemese rizaşylyq bıldırıp jatqandar bar ma?
- Kıtap jüzge jetpeitın danamen şyqty. Köbıne internet arqyly taratyluda. Qazaq tılındegı nūsqasyn jariialap jatqan «Jas alaş» gazetınıŋ redaksiiasyna rizaşylyǧymdy bıldıremın.
Kıtap jönındegı pıkır köbıne äleumettık jelı arqyly aitylyp jür. Saiasatkerler Zäureş Battalova, Vladimir Kozlov jaqsy pıkır jariialady. Qūqyq qorǧauşylar da kıtaptyŋ tärbielık mänı bar ekenın aityp habarlasty. Keibır ūiymdar studenttermen kezdesu ūiymdastyru jönınde ūsynys aitqan. Bıraq, ondai kezdesu jasauǧa äzırge mümkındıgım joq, kezdesuge kelgen adamdarǧa kıtabymdy syilauym kerek, onsyz bolmaidy. Az ǧana danamen bastyrǧan kıtabym qazır tausylyp qaldy.
Kıtabyma terıs pıkır aityp jatqandar da bar. Oraza aiy qarsaŋynda «dınımızdı jaǧymsyz etıp körsetıp, şu şyǧaryp jatyrsyŋ» deidı. Menı Ibılıske teŋegen pıkırdı de közım şalyp qaldy. Olarǧa aitarym, men eşkımnıŋ nanym-senımıne selkeu tüsırgen joqpyn, jeke basymnan ötken oqiǧalardy jazdym. Kıtapta jazylǧannyŋ bärı menıŋ taǧdyryma bailanysty mäsele. Ol jönınde men aitpaǧanda, kım aitady?!
Ärine, kıtapta keibır dıni toptar men qoǧamdyq ūiymdar jönınde jaǧymsyz pıkır qalyptasuy mümkın. Bıraq, amal neşık, menıŋ taǧdyrymnyŋ osylai qalyptasuyna olardyŋ köp äserı boldy. Men onyŋ jaman jaǧyn jasyryp, jaqsy jaǧyn asyryp körsete almaimyn. Olai jasasam, şyndyq jartykeş bolyp qalatyn edı. Şyndyqty tügel aitaiyn dep şeştım. Sondyqtan kıtapta özımdı de jaqsy jaǧymnan körsetuge tyryspadym. Ötırık jazyp, bırınşı kezekte özımdı, ekınşıden oqyrmandy aldaǧym kelmedı.
Uaqytty kerı ailandyratyn mümkındık bolsa, ömır jolymdy tıptı basqaşa bastar ma edım. Bıraq men utopiialyq qiialǧa berılıp, ötken ömırımdegı keibır ısterıme ökınış bıldıretın adam emespın. Būryn bolǧan jamandyq ta, jaqsylyq ta menıŋ taǧdyrym dep qabyldaimyn. Ötkendı sanaŋnan öşıru mümkın emes, ömırıŋnen syzyp tastai almaisyŋ. Men ömırbaian kıtabymda sony jazdym. Sol üşın menı jazǧyrudyŋ retı joq.
- Sızdıŋ kıtabyŋyz terıs dıni aǧym jetegınde jürgenderdı betınen qaitaruǧa sep bolatyn tuyndy. Ony oqyǧan soŋ destruktivtı aǧymdardan ketıp, dästürlı Äbu Hanifa mäzhabyna qaityp oralǧandar bar ma?
- Menıŋ kıtabymdy oqyp alyp, dıni közqarasyn kürt özgerttı degen äŋgımenı älı estımedım. Kıtap tym az taralymmen şyqty. Jūrttyŋ bärı kıtapty oqyp aldy dep te aita almaimyn. Onyŋ üstıne kıtapta jūrtty äldebır mäzhabty ūstanuǧa şaqyrǧan joqpyn. Men üşın absoliuttı aqiqat - Qūdai. Al dın degenımız - adamnyŋ öz ısın, ömır jolyn myna dünienı jaratqan Qūdaidyŋ zaŋyna säikestendıruı. Mūny basqaşa aitsaq, dın - adam men onyŋ Jaratuşysynyŋ araqatynasy ǧana, būl ekı araǧa deldal nemese bailanysşy qajet emes. Ǧalamnyŋ İesı (onyŋ qūzyretıne bız ömır sürıp otyrǧan myna dünie de kıredı) qatelesuden aulaq. Ol bızge ärqaşan tura joldy sılteidı. Jaratuşy bızge jaman men jaqsyny ajyratsyn dep aqyl berdı. Mūndai syi - analiz jasai alatyn mi basqa eşqandai maqūlyqta joq. Qūdaidyŋ syiyn - aqyldy paidalanbai erık-jıgerıŋdı äldebır saiasi müddenı közdegen şeihtyŋ nemese pırdıŋ qolyna berıp qoiu - Qūdaiǧa qarsy jasalǧan küpırlık bolar edı. Ärkım bılımın jetıldırıp, aqylyn ǧylymmen ūştastyrsa, aqiqatty adaspai tabady.
Dın üiretem dep şeih nemese pır atanyp, mäshab qūryp jürgenderdıŋ maqsaty adamdardy bır ideologiiaǧa ilandyryp, toptastyru. Keiın olar adamdardy öz müddesıne qyzmet jasatudy közdeidı. Sondyqtan, mynau tariqat dūrys, mynau mäshabpen jürsek adaspaimyz degen beker äŋgıme. Mysaly, Ortalyq Aziiada terrorlyq äreketımen eldı şulatqan Jūma Namangani men Tahir Iýldaşev jäne onyŋ sodyrlary Äbu Hanifa mäzhabyn ūstanǧan. 90-şy jyldardyŋ basynda Täjıkstan bilıgıne talasyp, eldı azamat soǧysyna kilıktırgen islam partiiasy da hanafitterden jasaqtalǧan edı. «İslam memleketı», «Taliban» siiaqty älem tanyǧan terrorlyq ūiymdardyŋ ışınde tört mäshabtyŋ ökılderı bar. Olardyŋ bärı Qūrandy öz maqsatyna säikes täpsırlep alǧan ideologtardyŋ qolşoqparyna ainalyp kettı.
Dın men dınnıŋ atyn jamylǧan ideologiianyŋ arajıgın ajyrata almai men de talai adastym. Qazır dın men üşın menıŋ ışkı mäselem. Onyŋ basqa adamdarǧa eşqandai qatysy joq. Al qoǧamdaǧy problemalar demokratiia prinsipterıne süiengen saiasi bäsekelesu prosesı arqyly şeşılgen dūrys. Dınnıŋ atyn jamylǧan ideologiialyq aǧymdarǧa arqa süieu jaqsylyqqa aparmaidy. Sebebı, onyŋ bärı o basta pliuralizm men demokratiiaǧa jat, azamattyq qoǧam prinsipıne qarsy astamşyldyq pen tözımsızdıkke negızdelıp qūrylǧan.
- Alǧa qandai jospar qūryp otyrsyz? Mümkın, taǧy bır kıtap jasarsyz?
- Men jazuşy emespın. Säikesınşe, kıtap jazyp, sony satyp näpaqa tabudy maqsat etpeimın. Ärine, bır kezderı qoǧamda bolyp jatqan keibır oqiǧalarǧa, özektı saiasi prosesterge qatysty pıkırımdı aitarmyn. Ony uaqyt körsetedı.
Aldaǧy josparym menıŋ problemammen bailanysty bolady. Qazır Atyrauda tırkelgen «Demos» atty qūqyq qorǧau ūiymynyŋ töraǧasymyn. Būl qoǧamdyq jūmys. Basqa jūmysqa, memlekettık qyzmetke menı almaidy. Sebebı men Qylmystyq kodekstıŋ 170 jäne 174-baptarynyŋ bır tarmaǧy boiynşa sottalǧanmyn. Jazamdy tolyǧymen ötegenıme bır jyl boldy. Bıraq ükımet menı «ekstremisterdıŋ tızımıne» kırgızıp tastaǧan. Ekstremizm men terrorizmdı qarjylandyrudyŋ jolyn kesu degen jeleumen «ekstremister tızımındegılerge» esep şot aşuǧa tyiym salynǧan, bank arqyly eşqandai tölem jasau, mülık satu, mülık satyp alu, ony tırketu mümkın emes, tıptı men notarius arqyly bıreuge senımhat jazyp bere almaimyn. Osyndai şekteulerdıŋ kesırınen jūmys beruşımen kelısımşart jasai almai otyrmyn. Mūndai tiymnan qūtyludyŋ bır-aq joly bar – basqa eldıŋ azamattyǧyn alyp, būl jerden köşıp ketu. Bıraq menıŋ Qazaqstannan ketkım joq.
«Qazaqstandyq adam qūqyqtary jönındegı biuronyŋ» mälımetı boiynşa menımen taǧdyrlas 500-ge juyq adam bar. Olardyŋ da sot şeşımınde körsetılgen jazasyn ötep bolsa da, men siiaqty azamattyq qūqyqtary şekteulı. Jäne būl şekteudıŋ merzımı zaŋda körsetılmegen. Mūnyŋ aldynda atap ötkendei, būl şekteuden qūtylu üşın Qazaqstannan köşıp ketu kerek. Osylaişa, memleket öz azamattaryn şetke teuıp otyr. Bız, qūqyq qorǧauşylar osy mäselemen ainalysyp, onyŋ oŋdy şeşıluın qamtamasyz etuımız qajet.
Qūqyq qorǧauşy retınde menıŋ taǧy bır şaruamen şūǧyldanuym qajet. Menıŋ dosym Serık Rysjanov Qūrandy tüpnūsqadan audardy. Qasiettı Kıtapty tirajdap bastyru üşın Dın ısterı jäne azamattyq qoǧam jönındegı ministrlıkten rūqsat alu kerek. Ministrlıkke tört märte hat joldandy – audarma hristiandık terminderge toly degen jauap aldyq.
Dıni ekstremizm men sol ideologiiadan tuyndaityn terrorizmnıŋ aldyn alu üşın Serık Rysjanovtyŋ audarmasy qoǧamdyq maŋyzy bar öte qūndy dünie. Audarma adamdardy orta ǧasyrlyq qaraŋǧylyqqa süireitın nadandyqtan ajyratylǧan, säläfilık jäne basqa da destruktivtı täpsırlerden tazartylǧan. Al Qazaqstannyŋ orystıldı mūsylmandary säläfilık közqarasymen belgılı äzırbaijandyq Elmir Kulievtıŋ audarmasyn paidalanyp jür. Al Qūrandy qazaq tılıne audarǧan Halifa Altaidyŋ arab älemındegı ortaǧasyrlyq täpsırşılerge arqa süiegenı bılemız. Ol audarǧan Qūrandy säläfilık dıni aǧymdy resmi dın retınde ūstanatyn Saud Arabiiasy ükımetınıŋ qarjysyna milliondaǧan tirajben basyp şyǧarǧany beker emes. Dıni ekstremizm men terrorizm qaterı küşeigen tūsta Serık Rysjanovtyŋ Qūrandy destruktivtı közqarastardan aryltyp, ǧylymi tūrǧyda jaŋaşa audaruy öte maŋyzdy. Bıraq onyŋ avtor retındegı qūqyǧy būzylyp, ministrlık tarapynan jauapsyz qalyp otyr. Qoǧam üşın öte özektı bolyp otyrǧan būl ıske «Demos» qūqyq qorǧau ūiymy aralasyp, mäselenıŋ oŋdy şeşıluı üşın jūmys jasaidy.
Sūhbattasqan Didar SAPABEK
