Ár el úshin eń basty nárse eldiń ekonomıkasyn damytý bolyp tabylady. Ekonomıka bul memlekettiń keregisi ispetti. Eger jaqsyraq qurylsa, onda eldegi halyqtyń jaǵdaıy jaqsarady, al tómen bolsa onda memleket pen halyq arasynda túsinpeýshilik jaǵdaılar oryn alady.El jaǵdaıynyń jaqsarýynyń negizgi alǵysharty naryqtyq ekonomıka bolsa , onda ekonomıkany nyǵaıtý úshin qolaıly alǵysharttar – kásipkerlikti damytý bolyp tabylady. Atap aıtqanda, eldegi shaǵyn jáne orta kásipkerlikti qalyptastyrý , ony memleket atynan qoldaý jáne qorǵaý jatady. Shaǵyn jáne orta bıznesti damytý memleketten ishki qolaıly jaǵdaılar týǵyzýdy talap etedi. Mysaly , Eýropa jáne AQSh-ta kásipkerlikti bastaýshylarǵa jeńildik jasaıdy, salyq tóleý qyzmetin azaıtyp , kásiptiń damýyna kóp kóńil bóledi. Al bizdiń Elimizde jańa kásip bastaýshyǵa jeńildikter jasalǵan ba? Jasalsa qandaı jáne qanshalyqty?
Kásipkerlikti memlekettik qoldaý - Qazaqstan Respýblıkasynda kásipkerlik bastamany iske asyrý úshin jeke kásipkerlikti damytýdy yntalandyrý, qolaıly quqyqtyq, ekonomıkalyq jáne áleýmettik jaǵdaılar jasaý jónindegi memlekettik sharalar kesheni.
Jeke kásipkerlikti memlekettik qoldaýdyń mynadaı negizgi túrlerin qamtıdy:
1) qarjylyq jáne múliktik qoldaý;
2) ınfraqurylymdyq qoldaý;
3) jeke kásipkerlikti qoldaý men damytýdyń qarjy ınstıtýttaryn, memlekettik organdar janynan jeke kásipkerlik problemalaryn zerdeleý jáne ony damytý usynystaryn ázirleý jónindegi ǵylymı-zertteý ınstıtýttaryn qurýdy jáne damytýdy qamtıtyn ınstıtýıonaldyq qoldaý;
4) jeke kásipkerlikti aqparattyq-taldamalyq, oqý-ádisnamalyq, ǵylymı-ádistemelik qoldaýdy qamtıtyn aqparattyq qoldaý.
Bizdiń elimizde kásip bastaýshyǵa kóptegen jeńildikter jasalǵan. Aldymen 1 jyl salyqtan bosatsa , bıznes bastaýǵa kerekti qarajat beredi .Onymen qosa kásip bastaýshylardy qoldaıtyn seriktestikter bar. Árıne bularǵa «Bıznes bastaý» jáne «Atameken» jańa káipkerlerge qoldaýshy seriktestikteri jatady. Al Tuńǵysh prezıdentimiz N.Á.Nazarbaevtyń joldaýlary belgili ýaqytqa deıin asyrylýy tıis mindettemelerdi jasady. Olarǵa «Qazaqstan – 2030» jáne «Qazaqstan -2050» strategııalary men «Nurly jol- bolashaqqa bastar jol» degen kezekti joldaýlary jatady. Bul joldaýlarmen qatar kásipkerlikti memleket qorǵaıdy . Kásipkerlikti qoldaýdyń máni Qazaqstan Respýblıkasynyń «Jeke kásipkerlik týraly» Zańynda aıqyndalǵan. Atalmysh Zańǵa sáıkes, jeke kásipkerlikti memlekettik qoldaý – bul jeke kásipkerliktiń damýyn yntalandyrý sondaı-aq, Qazaqstan Respýblıkasynda kásipkerlik bastamanyń júzege asýy úshin qolaıly quqyqtyq, ekonomıkalyq jáne áleýmettik jaǵdaılardy qalyptastyrý boıynsha memlekettik sharalar kesheni.
Memleket atynan kásip bastaýshylarǵa qansha jeńildikter bólinse de , elde jumyssyzdyq azaıar túri joq . Jastar aldymen uzaq jylyn oqýǵa arnasa , keıin óz mamandyǵymen jumys jasamaı jumyssyz azamatqa aınalady. Al keıbiri qanshama dıplom alsa da kereksiz ekenin , jumys joq ekenin jasyrmaı aıtady. Osy sebepter halyqtyń hál-aqýal nasharlatyp , elimizdegi ekonomıkany artqa tartýda. Osy sebepter bolmas úshin ne isteý qajet? Ol úshin aldymen azamat óz mamandyǵyn naqty tańdaýy qajet , óz qabiletin anyq bilgeni jón. Elimizdiń negizgi kúshi ári alǵa jyljytýshy áleýeti – jastar ekeni bárimizge málim . Olar belsendi jáne berilgen isti birden alyp ketedi. Sondyqtan naryqty damytý úshin osy tap ókilin kásipke tartý kerek.
Shaǵyn jáne orta bıznes – el ekonomıkasyn alǵa súıreıtin negizgi salalardyń biri de biregeıi ekeni belgili. Sondyqtan , Qazaqstan Respýblıkasynda kásipkerlik boıynsha ortalyq atqarýshy organ kelesideı jumys túrlerin atqarady:
1) jeke kásipkerlikti qoldaý men damytýdyń memlekettik saıasatyn júrgizý;
2) jeke kásipkerlikti damytý baǵdarlamalaryn ázirlep júzege asyrý;
3) shaǵyn kásipkerlikti damytý men qoldaýdyń memlekettik sharalarynyń júzege asyrylýyn uıymdastyrý jáne úılestirý;
4) jeke kásipkerlik sýbektilerin nesıeleý men qarjylandyrý sharalaryn jetildirý boıynsha usynystardy ázirleý;
5) kásipkerlik ortaǵa, ınvestıııalyq ahýal men jeke kásipkerlikti damytý ınfraqurylymyna taldaý jasaý;
6) jeke kásipkerliktiń áreket etý sferalaryn zertteý jumystaryn uıymdastyrý;
7) QR Úkimetine jeke kásipkerlikti damytý men qoldaýdy qamtamasyz etetin normatıvtik-quqyqtyq aktilerdi ázirleý men usyný;
8) respýblıka aımaqtarynda shaǵyn kásipkerlik ınfraqurylymynyń qalyptasýy men damýyna yqpal etý;
9) shaǵyn kásipkerlik aıasynda mamandardy daıarlaý, qaıta daıarlaý jáne kvalıfıkaııasyn joǵarylatý júıesin qalyptastyrý boıynsha usynystar ázirleý;
10) jeke kásipkerlik sýbektileriniń quqyqtaryn qorǵaýǵa baǵyttalǵan QR zańnamasynyń oryndalýyn qadaǵalaý;
11) QR Úkimeti men Prezıdentine jeke kásipkerlik sýbektileriniń áreketin reglamentteıtin QR zańnamasynyń buzylýy týraly aqparat berý
12) ortalyq memlekettik jáne jergilikti atqarýshy organdardyń janyndaǵy ekspertti keńesterdiń áreketin úılestirý;
13) shaǵyn kásipkerliktiń ınnovaııalyq, ınvestıııalyq jáne ındýstrıaldy damýdyń memlekettik baǵdarlamalaryn júzege asyrýǵa qatysýyna jaǵdaı jasaý;
14) shaǵyn kásipkerlikti damytý máseleleri boıynsha ınvestorlarǵa, halyqaralyq grant berýshi uıymdarǵa jaǵdaı jasaý;
15) jeke kásipkerlik sýbektilerine halyqaralyq naryqqa shyǵýǵa jaǵdaı jasaý;
Kásipkerlikke qoldaý kórsetý úshin Elimizde bes memlekettik baǵdarlama qabyldanǵan bolatyn. Kásipkerlikti damytý úshin qolaıly jaǵdaılar jasaýǵa jáne bıznestiń bılikpen aradaǵy is-qımyldarynyń jańa modelin qurýǵa baǵyttalǵan “Jeke kásipkerlik týraly” Qazaqstan Respýblıkasynyń Zańy qabyldandy. Kásipkerlerdiń belsendiligin yntalandyrýdy kózdeıtin aıtarlyqtaı salyqtyq jeńildikter zańdyq deńgeıde qarastyryldy. Onyń syrtynda, sybaılas jemqorlyqqa qarsy kúres jáne salyq salýdy jaqsartý jóninen úlken jumystar atqaryldy. Máselen, osylaısha sybaılas jemqorlyqqa qarsy kúres, shaǵyn jáne orta bıznesti jedeldete damytý sharalary jóninde baǵdarlamalar ázirlenip, salyq zańyna túzetýler engizildi. Munyń bári ShOB-ty qoldaý úshin jasalyp jatqan áreketter.
Kásipkerlik – kásipkerlik bıznestiń neǵurlym jekeshe jaǵdaıy. Qyzmettiń bul túri, kóbinese, adamnyń jeke basymen – kásipkermen baılanysty. Ol jańa isti qolǵa alady, jańa engizilimdi iske asyrady, táýekeldikke bas tigedi. Kásipkerdiń mártebesi memlekettik tirkeýge alý arqyly qýattalady, onsyz kásipkerlik qyzmetke tyıym salynady. Kásipkerdiń eńbegine aqy tóleý nysany, tártibi men talaptary shartpen aıqyndalady, jeke tabysqa salyq salynýǵa tıis. Sharýashylyq qyzmettiń barlyq túrleri, olarǵa zańnamalyq aktilerde tyıym salynbaǵan bolsa, mysaly, kommerııalyq deldaldyq, satý-satyp alý, ınnovaııalyq, keńes berý, taǵy basqaqyzmetter, sondaı-aq, baǵaly qaǵazdarmen jasalatyn operaııalar kásipkerlikke jatady. Naryqtyq júıede tolymdy kásipkerlik qyzmetke jol ashylady jáne ol memleket menshikti qosa, menshiktiń barlyq nysandaryna tán. Menshikti memleket ıeliginen alý, kásiporyndardy jekeshelendirý kásipkerlik úshin qolaıly jaǵdaı týǵyzatyn ekonomıkalyq úderister bolyp tabylady. Qazaqstanda kásipkerlik mártebesi, mundaı qyzmetti júrgizýge kepildik zań júzinde baıandy etilgen.
Naryq negizinen qoǵamdyk tutynyshylap men óndipyshilepdi baılanystypydyń tıimdi jáne ońtaıly mehanızmi bolyp sanalady. Onyń nátıjesi álemdik ópkenıettiń ipi jetistiktepiniń bipi bolyp kórinis tabady. Bizdiń Elimizde kóptegen kásipkerlikter bar. Olar ózderin qamtamasyz etip qana qoımaı Qazaqstan úshin de óz úlesin qosýda. Mysaly, Food Master di alsaq bolady. Ol bizdiń №1 otandyq ónim. Ol tek ózderin ǵana qamtamasyz etip qana qoıyp qoıǵan joq sonymen qatar, Elimizdiń naryǵy úshin de zor paıdasyn tıgizýde. Sonymen qatar, Rahat tátti kondıterlik fabrıkasyn alsaq ta bolady. Ol tek Qazaqstanǵa ǵana emes basqa da elderge eksporttalýda. Mysaly , Germanııada , Shveııada t.b iri-iri memleketter men elderde bar. Bul Qazaqstannyń naryǵyn ǵana jaqsartyp qana qoımaı , sonymen qatar, Elimizdiń ekonomıkasyn da jaqsartýda.
Kásipkerlik is árekettiń erekshelikteri: táýekel; belsendilik; táýelsizdik; tapqyrlyq; jaýapkershilik; belsendi túrde izdený. Eger osy qasıetter kásip bastaýshynyń boıynan tabylsa , onda ol azama kásip ashýǵa daıyn degen sóz. Alaıda , kásip bastaýshy tek qana aıttylǵan dúnıeler ǵana emes .Sonymen qatar, olardy kásibı jetildirý jáne rýhanı kemeldendirý qajet. Olardyń kásip bastaýdaǵy qıyndyqtardan qınalmaı ótýine , bıznes jasap jatqan kezinde tosynan keletin kedergilermen kúresýge jáne sol kedergilerge tap bolǵan jaǵdaıda ózderiniń meńin joǵaltyp almaýǵa , qıyndyq jáne quldyraý kezeńine daıyn bolyp , sol kezde sol áleýettiń óziniń quldyrap ketpeýine , sol jaǵdaıdy boldyrmas úshin aldyn alýǵa rýhanı jetildirgende ǵana jas kásipker top osyndaı qıyn kezeńderden súrinbeı ótedi. Qanshama kásip ashylyp uzaq merzimge jetpeı jabylyp múldem joıylyp ketkeni bizge belgili. Al olardyń ne sebepti mundaı kúıge tap bolǵanyn eskere ketkenimiz abzal . Quldyraǵan kásipkerlikter kásip bastaǵanda tek armanǵa jetýdi oılaǵandar, ótken kásipkerlerdiń qatelikterine kóz júgirtpeı sony qaıtalaǵandar jáne bıznesten habary joq bola tura táýekelmen kásip ashqandar, kásibinde quldyraý kezeńine shydamaı tarqap ketken toptar , sonymen qatar kásiptegi maıda qatelikterin eskermeı ne sol qatelikterdi jóndemeı júze asyramyn dep alǵa jyljymaqshy bolǵan tarqalǵan jáne quldyraǵan kásipkerlikter men kásipkerler. Mine , osyndaı qatelikterdi qaıtalamas úshin rýhanı jetildirýdi qolǵa alý kerek, tanys bolý qajet.
Memleket qazirgi kezde shaǵyn jáne orta bıznes zamannyń talaptaryna saı ózine tán ıkemdiligin, utqyrlyǵy men naryqtyq obektıvtiligin ınnovaııalyq ekonomıkadaǵy óz ornyn tabýǵa jumsaýy kerektigin túsinedi. Kásipkerlerdiń bastamalaryn júzege asyrýǵa qolaıly jaǵdaı jasaý jáne Prezıdent qoıǵan maqsattardy iske asyrý maqsatynda Úkimet jergilikti organdarda ákim apparatynyń janynan Kásipkerler isteri jónindegi Komıssııa qurý arqyly kásipkerlermen «keri baılanys» uıymdastyrý shemasyn iske asyrdy. Komıssııa quzyrynda:
- shaǵyn jáne ortasha kásipkerlikti damytýdy tejeıtin máselelerdi zertteý;
- jergilikti jáne aımaqtyq atqarýshy bılik organdaryna tıisti usynystardy ázirleý jatady.
Qorytyndylaıtyn bolsaq , Osy fýnkııalarǵa mán bere qaraǵan jaǵdaıda kásipkerge jan – jaqty qoldaý jáne kómek qajet, ásirese memleket tarapynan. Qazaqstan Respýblıkasynyń ekonomıkasyn damytý úshin birshama úlesin qosatyn bul kásipkerlik ekenin bilemiz . Qazirgi tańda memleket kásipkerlikti qoldap otyr jáne kóptegen sharalar júrgizilýde. Eger memleketimizde kásipkerlikti osylaı qoldap, odan ári jalǵastyra berse, Respýblıkamyzdyń ekonomıkasy alǵa qaraı órleıtini bizge belgili. Memleket jasaǵan joldaýlar men qolddaýlardy kásipker tıimdi paıdalana bilý onyń kásibı jetilýi men sheberligi óz enshisinde...
Rıza HALENOVA,
"Adyrna" ulttyq portaly
