Qazaqstanda 19 qala seismikalyq aimaqta ornalasqan. Onyŋ ışınde elımızdegı ekı millionnan astam tūrǧyny bar Almaty qalasy da bar. Atalmyş qalada seismikalyq tötenşe jaǧdailar jiı bolyp tūrady. Halyq qanşalyqty üirengen bolsa da, är tötenşe jaǧdai bolǧan saiyn dürbeleŋge salynady. Osyndai sätterde tötenşe jaǧdai qyzmetkerlerı dereu äreket etulerı tiıs. Al olardyŋ qūzyretıne ne kıredı? Osy turaly materialymyzda tarqatatyn bolamyz.
Tabiǧi apattar, tötenşe jaǧdailar kez kelgen sätte oryn aluy mümkın. Osyndai kezde älemdegı qūtqaruşylardyŋ rölı maŋyzdy bola tüsedı. Olar adam ömırı men mülkın qorǧap, qauıppen küresude aldyŋǧy şepte bırınşı tūratyn mamandar. Qūtqaruşylardyŋ mındetterı naqty jaǧdaiǧa bailanysty özgeredı, bıraq olardyŋ negızgı maqsaty ärqaşan özgerıssız qalady. Būl - halyqty qūtqaru jäne qorǧau.Tötenşe jaǧdai qyzmetkerlerınıŋ qūzyretıne ne kıredı?
1. Jyldam äreket etu jäne jaǧdaidy baǧalau: Qūtqaruşylar tötenşe jaǧdailarǧa jyldam äreket etuge üiretılgen. Olar apattyŋ auqymyn baǧalaidy, täuekelderdı saraptaidy jäne zardap şekkenderdıŋ de, olardyŋ ekipajdarynyŋ da qauıpsızdıgın qamtamasyz etu üşın şaralar qoldanady. 2. Evakuasiia jäne qūtqaru: Qūtqaruşylardyŋ negızgı mındetterınıŋ bırı zardap şekkenderdı qūtqaru jäne qauıptı aimaqtan köşıru bolyp tabylady. Būl üiındılerden adamdardy bosatudy, su basqan aumaqtardan evakuasiiany ūiymdastyrudy nemese janyp jatqan ǧimarattardan adamdardy şyǧarudy qamtuy mümkın. 3. Alǧaşqy kömek: Qūtqaruşylar medisinalyq kömek kelgenşe zardap şekkenderge alǧaşqy kömek körsetedı. Olar qan ketudı, küiıkterdı, synyqtardy jäne basqa da jaraqattardy toqtatuǧa kömektesedı. 4. Ört söndıru jäne tehnikalyq qūtqaru: Ört bolǧan jaǧdaida qūtqaruşylar jalyndy söndıru jäne örttıŋ taraluyn boldyrmau üşın özderınıŋ daǧdylary men qūraldaryn paidalanady. Olar sondai-aq qamalyp qalǧan nemese qirandylar astynda qalǧan adamdardy bosatu üşın arnaiy jabdyqty paidalana otyryp, tehnikalyq qūtqaru jūmystaryn oryndaidy. 5. Izdeu jäne qūtqaru: Qūtqaruşylar tauda, ormanda nemese basqa da tötenşe jaǧdailarda joǧalǧan adamdardy ızdeidı. Olar ız-tüzsız joǧalǧan adamdardy tabu jäne qūtqaru üşın navigasiialyq jabdyqty, itterdı jäne basqa da qūraldardy paidalanady. 6. Psihologiialyq qoldau: Tötenşe jaǧdailarda qūtqaruşylar zardap şekkenderdıŋ fizikalyq densaulyǧyna qamqorlyq jasap qana qoimaidy, sonymen qatar psihologiialyq qoldau körsetedı. Olar aman qalǧandarmen söilesıp jäne stress pen jaraqatty jeŋuge jailylyq pen kömek körsete alady. 7. Oqytu jäne aldyn alu: Qūtqaruşylar halyqty qauıpsızdık şaralaryna jäne tötenşe jaǧdailardyŋ aldyn aluǧa üiretuge belsendı qatysady. Olar qoǧamdy yqtimal qauıpter men olardyŋ aldyn alu joldary turaly habardar etu üşın treningter, seminarlar jäne tüsındıru jūmystaryn jürgızedı.Jer sılkınısı jaily qandai derekter belgılı?
Elımızde soŋǧy bes jylda 66 seismikalyq jaǧdai tırkelgen.«Jalpy el aumaǧynyŋ 42,9 paiyzynda quaty 9 ballǧa jetetın zılzala oryn aluy mümkın. Jaǧrafiialyq erekşelıkterıne qarai olardyŋ özındık beiımdılıkterın anyqtauǧa bolady. Äsem taular jer sılkınse alapat küşke ainalady. Tauly aimaqtarda kündelıktı 20-30 märte älsız jer sılkınısterı tekserıledı. Küştı jer sılkınısın aldyn ala eskertu jüiesı jüzege asyrylǧan. Alaida arnaiy qūrylǧylar joiqyn apat oryn alǧan jaǧdaida 40 sekund būryn ǧana eskerte alady», - deidı tehnogendık seismikalyq jaǧdailardyŋ zerthana meŋgeruşısı Şolpan Qūlbekova.Seismologtardyŋ aituynşa, ülken apatty zılzalanyŋ basqa aimaqtarda oryn alu qaupı tömen. Degenmen de az baldyq jer sılkınısterı baiqaluy mümkın. Mysaly, Şymkent qalasy men Türkıstan oblysynyŋ audandarynda 2-3 baldyq, al Saryaǧaş audanynda 3-4 balldan aspaidy.
«Eŋ qauıptı seismo aimaqta Almaty qalasy ornalasqany bärıne mälım. Odan basqa Oŋtüstık şyǧys jäne Şyǧys Qazaqstan aimaqtarynda jer sılkınısı boluy mümkın. Sebebı Tian-Şan tauynan bastap Altai taulary bır tau jüiesı boiynşa şoǧyrlanǧan. Oŋtüstıktegı Tian-Şan taulary Jerorta teŋızı-Gimalai beldeuıne ırgelese ornalasqan. Mūnda jer sılkınu küşı 9-10 balǧa deiın jetu mümkındıgı joǧary», - dedı geograf Tasqyn Aidarhanov.
"Adyrna" ūlttyq portaly
