ءار ەل ءۇشىن ەڭ باستى نارسە ەلدىڭ ەكونوميكاسىن دامىتۋ بولىپ تابىلادى. ەكونوميكا بۇل مەملەكەتتىڭ كەرەگىسى ىسپەتتى. ەگەر جاقسىراق قۇرىلسا، وندا ەلدەگى حالىقتىڭ جاعدايى جاقسارادى، ال تومەن بولسا وندا مەملەكەت پەن حالىق اراسىندا تۇسىنپەۋشىلىك جاعدايلار ورىن الادى.ەل جاعدايىنىڭ جاقسارۋىنىڭ نەگىزگى العىشارتى نارىقتىق ەكونوميكا بولسا ، وندا ەكونوميكانى نىعايتۋ ءۇشىن قولايلى العىشارتتار – كاسىپكەرلىكتى دامىتۋ بولىپ تابىلادى. اتاپ ايتقاندا، ەلدەگى شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىكتى قالىپتاستىرۋ ، ونى مەملەكەت اتىنان قولداۋ جانە قورعاۋ جاتادى. شاعىن جانە ورتا بيزنەستى دامىتۋ مەملەكەتتەن ىشكى قولايلى جاعدايلار تۋعىزۋدى تالاپ ەتەدى. مىسالى ، ەۋروپا جانە اقش-تا كاسىپكەرلىكتى باستاۋشىلارعا جەڭىلدىك جاسايدى، سالىق تولەۋ قىزمەتىن ازايتىپ ، كاسىپتىڭ دامۋىنا كوپ كوڭىل بولەدى. ال ءبىزدىڭ ەلىمىزدە جاڭا كاسىپ باستاۋشىعا جەڭىلدىكتەر جاسالعان با؟ جاسالسا قانداي جانە قانشالىقتى؟
كاسiپكەرلiكتi مەملەكەتتiك قولداۋ - قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا كاسiپكەرلiك باستامانى iسكە اسىرۋ ءۇشiن جەكە كاسiپكەرلiكتi دامىتۋدى ىنتالاندىرۋ، قولايلى قۇقىقتىق، ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتiك جاعدايلار جاساۋ جونiندەگi مەملەكەتتiك شارالار كەشەنi.
جەكە كاسىپكەرلىكتى مەملەكەتتىك قولداۋدىڭ مىناداي نەگىزگى تۇرلەرىن قامتيدى:
1) قارجىلىق جانە مۇلىكتىك قولداۋ;
2) ينفراقۇرىلىمدىق قولداۋ;
3) جەكە كاسىپكەرلىكتى قولداۋ مەن دامىتۋدىڭ قارجى ينستيتۋتتارىن، مەملەكەتتiك ورگاندار جانىنان جەكە كاسiپكەرلiك پروبلەمالارىن زەردەلەۋ جانە ونى دامىتۋ ۇسىنىستارىن ازiرلەۋ جونiندەگi عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىن قۇرۋدى جانە دامىتۋدى قامتيتىن ينستيتۋتسيونالدىق قولداۋ;
4) جەكە كاسiپكەرلiكتى اقپاراتتىق-تالدامالىق، وقۋ-ادiسنامالىق، عىلىمي-ادiستەمەلiك قولداۋدى قامتيتىن اقپاراتتىق قولداۋ.
ءبىزدىڭ ەلىمىزدە كاسىپ باستاۋشىعا كوپتەگەن جەڭىلدىكتەر جاسالعان. الدىمەن 1 جىل سالىقتان بوساتسا ، بيزنەس باستاۋعا كەرەكتى قاراجات بەرەدى .ونىمەن قوسا كاسىپ باستاۋشىلاردى قولدايتىن سەرىكتەستىكتەر بار. ارينە بۇلارعا «بيزنەس باستاۋ» جانە «اتامەكەن» جاڭا كاىپكەرلەرگە قولداۋشى سەرىكتەستىكتەرى جاتادى. ال تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز ن.ءا.نازارباەۆتىڭ جولداۋلارى بەلگىلى ۋاقىتقا دەيىن اسىرىلۋى ءتيىس مىندەتتەمەلەردى جاسادى. ولارعا «قازاقستان – 2030» جانە «قازاقستان -2050» ستراتەگيالارى مەن «نۇرلى جول- بولاشاققا باستار جول» دەگەن كەزەكتى جولداۋلارى جاتادى. بۇل جولداۋلارمەن قاتار كاسىپكەرلىكتى مەملەكەت قورعايدى . كاسىپكەرلىكتى قولداۋدىڭ ءمانى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «جەكە كاسىپكەرلىك تۋرالى» زاڭىندا ايقىندالعان. اتالمىش زاڭعا سايكەس، جەكە كاسىپكەرلىكتى مەملەكەتتىك قولداۋ – بۇل جەكە كاسىپكەرلىكتىڭ دامۋىن ىنتالاندىرۋ سونداي-اق، قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا كاسىپكەرلىك باستامانىڭ جۇزەگە اسۋى ءۇشىن قولايلى قۇقىقتىق، ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك جاعدايلاردى قالىپتاستىرۋ بويىنشا مەملەكەتتىك شارالار كەشەنى.
مەملەكەت اتىنان كاسىپ باستاۋشىلارعا قانشا جەڭىلدىكتەر بولىنسە دە ، ەلدە جۇمىسسىزدىق ازايار ءتۇرى جوق . جاستار الدىمەن ۇزاق جىلىن وقۋعا ارناسا ، كەيىن ءوز ماماندىعىمەن جۇمىس جاساماي جۇمىسسىز ازاماتقا اينالادى. ال كەيبىرى قانشاما ديپلوم السا دا كەرەكسىز ەكەنىن ، جۇمىس جوق ەكەنىن جاسىرماي ايتادى. وسى سەبەپتەر حالىقتىڭ ءحال-اقۋال ناشارلاتىپ ، ەلىمىزدەگى ەكونوميكانى ارتقا تارتۋدا. وسى سەبەپتەر بولماس ءۇشىن نە ىستەۋ قاجەت؟ ول ءۇشىن الدىمەن ازامات ءوز ماماندىعىن ناقتى تاڭداۋى قاجەت ، ءوز قابىلەتىن انىق بىلگەنى ءجون. ەلىمىزدىڭ نەگىزگى كۇشى ءارى العا جىلجىتۋشى الەۋەتى – جاستار ەكەنى بارىمىزگە ءمالىم . ولار بەلسەندى جانە بەرىلگەن ءىستى بىردەن الىپ كەتەدى. سوندىقتان نارىقتى دامىتۋ ءۇشىن وسى تاپ وكىلىن كاسىپكە تارتۋ كەرەك.
شاعىن جانە ورتا بيزنەس – ەل ەكونوميكاسىن العا سۇيرەيتىن نەگىزگى سالالاردىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى ەكەنى بەلگىلى. سوندىقتان ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا كاسىپكەرلىك بويىنشا ورتالىق اتقارۋشى ورگان كەلەسىدەي جۇمىس تۇرلەرىن اتقارادى:
1) جەكە كاسىپكەرلىكتى قولداۋ مەن دامىتۋدىڭ مەملەكەتتىك ساياساتىن جۇرگىزۋ;
2) جەكە كاسىپكەرلىكتى دامىتۋ باعدارلامالارىن ازىرلەپ جۇزەگە اسىرۋ;
3) شاعىن كاسىپكەرلىكتى دامىتۋ مەن قولداۋدىڭ مەملەكەتتىك شارالارىنىڭ جۇزەگە اسىرىلۋىن ۇيىمداستىرۋ جانە ۇيلەستىرۋ;
4) جەكە كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرىن نەسيەلەۋ مەن قارجىلاندىرۋ شارالارىن جەتىلدىرۋ بويىنشا ۇسىنىستاردى ازىرلەۋ;
5) كاسىپكەرلىك ورتاعا، ينۆەستيتسيالىق احۋال مەن جەكە كاسىپكەرلىكتى دامىتۋ ينفراقۇرىلىمىنا تالداۋ جاساۋ;
6) جەكە كاسىپكەرلىكتىڭ ارەكەت ەتۋ سفەرالارىن زەرتتەۋ جۇمىستارىن ۇيىمداستىرۋ;
7) قر ۇكىمەتىنە جەكە كاسىپكەرلىكتى دامىتۋ مەن قولداۋدى قامتاماسىز ەتەتىن نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىلەردى ازىرلەۋ مەن ۇسىنۋ;
8) رەسپۋبليكا ايماقتارىندا شاعىن كاسىپكەرلىك ينفراقۇرىلىمىنىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋىنا ىقپال ەتۋ;
9) شاعىن كاسىپكەرلىك اياسىندا مامانداردى دايارلاۋ، قايتا دايارلاۋ جانە كۆاليفيكاتسياسىن جوعارىلاتۋ جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ بويىنشا ۇسىنىستار ازىرلەۋ;
10) جەكە كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرىنىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋعا باعىتتالعان قر زاڭناماسىنىڭ ورىندالۋىن قاداعالاۋ;
11) قر ۇكىمەتى مەن پرەزيدەنتىنە جەكە كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرىنىڭ ارەكەتىن رەگلامەنتتەيتىن قر زاڭناماسىنىڭ بۇزىلۋى تۋرالى اقپارات بەرۋ
12) ورتالىق مەملەكەتتىك جانە جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگانداردىڭ جانىنداعى ەكسپەرتتى كەڭەستەردىڭ ارەكەتىن ۇيلەستىرۋ;
13) شاعىن كاسىپكەرلىكتىڭ يننوۆاتسيالىق، ينۆەستيتسيالىق جانە يندۋستريالدى دامۋدىڭ مەملەكەتتىك باعدارلامالارىن جۇزەگە اسىرۋعا قاتىسۋىنا جاعداي جاساۋ;
14) شاعىن كاسىپكەرلىكتى دامىتۋ ماسەلەلەرى بويىنشا ينۆەستورلارعا، حالىقارالىق گرانت بەرۋشى ۇيىمدارعا جاعداي جاساۋ;
15) جەكە كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرىنە حالىقارالىق نارىققا شىعۋعا جاعداي جاساۋ;
كاسىپكەرلىككە قولداۋ كورسەتۋ ءۇشىن ەلىمىزدە بەس مەملەكەتتىك باعدارلاما قابىلدانعان بولاتىن. كاسىپكەرلىكتى دامىتۋ ءۇشىن قولايلى جاعدايلار جاساۋعا جانە بيزنەستىڭ بيلىكپەن اراداعى ءىس-قيمىلدارىنىڭ جاڭا مودەلىن قۇرۋعا باعىتتالعان “جەكە كاسىپكەرلىك تۋرالى” قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭى قابىلداندى. كاسىپكەرلەردىڭ بەلسەندىلىگىن ىنتالاندىرۋدى كوزدەيتىن ايتارلىقتاي سالىقتىق جەڭىلدىكتەر زاڭدىق دەڭگەيدە قاراستىرىلدى. ونىڭ سىرتىندا، سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەس جانە سالىق سالۋدى جاقسارتۋ جونىنەن ۇلكەن جۇمىستار اتقارىلدى. ماسەلەن، وسىلايشا سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەس، شاعىن جانە ورتا بيزنەستى جەدەلدەتە دامىتۋ شارالارى جونىندە باعدارلامالار ازىرلەنىپ، سالىق زاڭىنا تۇزەتۋلەر ەنگىزىلدى. مۇنىڭ ءبارى شوب-تى قولداۋ ءۇشىن جاسالىپ جاتقان ارەكەتتەر.
كاسىپكەرلىك – كاسىپكەرلىك بيزنەستىڭ نەعۇرلىم جەكەشە جاعدايى. قىزمەتتىڭ بۇل ءتۇرى، كوبىنەسە، ادامنىڭ جەكە باسىمەن – كاسىپكەرمەن بايلانىستى. ول جاڭا ءىستى قولعا الادى، جاڭا ەنگىزىلىمدى ىسكە اسىرادى، تاۋەكەلدىككە باس تىگەدى. كاسىپكەردىڭ مارتەبەسى مەملەكەتتىك تىركەۋگە الۋ ارقىلى قۋاتتالادى، ونسىز كاسىپكەرلىك قىزمەتكە تىيىم سالىنادى. كاسىپكەردىڭ ەڭبەگىنە اقى تولەۋ نىسانى، ءتارتىبى مەن تالاپتارى شارتپەن ايقىندالادى، جەكە تابىسقا سالىق سالىنۋعا ءتيىس. شارۋاشىلىق قىزمەتتىڭ بارلىق تۇرلەرى، ولارعا زاڭنامالىق اكتىلەردە تىيىم سالىنباعان بولسا، مىسالى، كوممەرتسيالىق دەلدالدىق، ساتۋ-ساتىپ الۋ، يننوۆاتسيالىق، كەڭەس بەرۋ، تاعى باسقاقىزمەتتەر، سونداي-اق، باعالى قاعازدارمەن جاسالاتىن وپەراتسيالار كاسىپكەرلىككە جاتادى. نارىقتىق جۇيەدە تولىمدى كاسىپكەرلىك قىزمەتكە جول اشىلادى جانە ول مەملەكەت مەنشىكتى قوسا، مەنشىكتىڭ بارلىق نىساندارىنا ءتان. مەنشىكتى مەملەكەت يەلىگىنەن الۋ، كاسىپورىنداردى جەكەشەلەندىرۋ كاسىپكەرلىك ءۇشىن قولايلى جاعداي تۋعىزاتىن ەكونوميكالىق ۇدەرىستەر بولىپ تابىلادى. قازاقستاندا كاسىپكەرلىك مارتەبەسى، مۇنداي قىزمەتتى جۇرگىزۋگە كەپىلدىك زاڭ جۇزىندە باياندى ەتىلگەن.
نارىق نەگىزىنەن قوعaمدىك تۇتىنyشىلاp مeن وندىpyشىلەpدى بaيلaنىستىpyدىڭ ءتيىمدى جانە وڭتايلى مەحانيزمى بولىپ سانالادى. ونىڭ ناتيجەسى الeمدىك وpكeنيeتتىڭ ءىpى جeتىستىكتەpىنىڭ ءبىpى بولىپ كورىنىس تابادى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە كوپتەگەن كاسىپكەرلىكتەر بار. ولار وزدەرىن قامتاماسىز ەتىپ قانا قويماي قازاقستان ءۇشىن دە ءوز ۇلەسىن قوسۋدا. مىسالى، Food Master ءدى الساق بولادى. ول ءبىزدىڭ №1 وتاندىق ءونىم. ول تەك وزدەرىن عانا قامتاماسىز ەتىپ قانا قويىپ قويعان جوق سونىمەن قاتار، ەلىمىزدىڭ نارىعى ءۇشىن دە زور پايداسىن تيگىزۋدە. سونىمەن قاتار، راحات ءتاتتى كونديتەرلىك فابريكاسىن الساق تا بولادى. ول تەك قازاقستانعا عانا ەمەس باسقا دا ەلدەرگە ەكسپورتتالۋدا. مىسالى ، گەرمانيادا ، شۆەتسيادا ت.ب ءىرى-ءىرى مەملەكەتتەر مەن ەلدەردە بار. بۇل قازاقستاننىڭ نارىعىن عانا جاقسارتىپ قانا قويماي ، سونىمەن قاتار، ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىن دا جاقسارتۋدا.
كاسىپكeرلىك ءىس ارeكeتتىڭ eرeكشeلىكتeرى: تاۋeكeل; ءبeلسeندىلىk; تاۋەلسىزدىك; تاپقىرلىق; جاۋاپكەرشىلىك; بەلسەندى تۇردە ىزدەنۋ. ەگەر وسى قاسيەتتەر كاسىپ باستاۋشىنىڭ بويىنان تابىلسا ، وندا ول ازاما كاسىپ اشۋعا دايىن دەگەن ءسوز. الايدا ، كاسىپ باستاۋشى تەك قانا ايتتىلعان دۇنيەلەر عانا ەمەس .سونىمەن قاتار، ولاردى كاسىبي جەتىلدىرۋ جانە رۋحاني كەمەلدەندىرۋ قاجەت. ولاردىڭ كاسىپ باستاۋداعى قيىندىقتاردان قينالماي وتۋىنە ، بيزنەس جاساپ جاتقان كەزىندە توسىنان كەلەتىن كەدەرگىلەرمەن كۇرەسۋگە جانە سول كەدەرگىلەرگە تاپ بولعان جاعدايدا وزدەرىنىڭ مەڭىن جوعالتىپ الماۋعا ، قيىندىق جانە قۇلدىراۋ كەزەڭىنە دايىن بولىپ ، سول كەزدە سول الەۋەتتىڭ ءوزىنىڭ قۇلدىراپ كەتپەۋىنە ، سول جاعدايدى بولدىرماس ءۇشىن الدىن الۋعا رۋحاني جەتىلدىرگەندە عانا جاس كاسىپكەر توپ وسىنداي قيىن كەزەڭدەردەن سۇرىنبەي وتەدى. قانشاما كاسىپ اشىلىپ ۇزاق مەرزىمگە جەتپەي جابىلىپ مۇلدەم جويىلىپ كەتكەنى بىزگە بەلگىلى. ال ولاردىڭ نە سەبەپتى مۇنداي كۇيگە تاپ بولعانىن ەسكەرە كەتكەنىمىز ابزال . قۇلدىراعان كاسىپكەرلىكتەر كاسىپ باستاعاندا تەك ارمانعا جەتۋدى ويلاعاندار، وتكەن كاسىپكەرلەردىڭ قاتەلىكتەرىنە كوز جۇگىرتپەي سونى قايتالاعاندار جانە بيزنەستەن حابارى جوق بولا تۇرا تاۋەكەلمەن كاسىپ اشقاندار، كاسىبىندە قۇلدىراۋ كەزەڭىنە شىداماي تارقاپ كەتكەن توپتار ، سونىمەن قاتار كاسىپتەگى مايدا قاتەلىكتەرىن ەسكەرمەي نە سول قاتەلىكتەردى جوندەمەي جۇزە اسىرامىن دەپ العا جىلجىماقشى بولعان تارقالعان جانە قۇلدىراعان كاسىپكەرلىكتەر مەن كاسىپكەرلەر. مىنە ، وسىنداي قاتەلىكتەردى قايتالاماس ءۇشىن رۋحاني جەتىلدىرۋدى قولعا الۋ كەرەك، تانىس بولۋ قاجەت.
مەملەكەت قازىرگى كەزدە شاعىن جانە ورتا بيزنەس زاماننىڭ تالاپتارىنا ساي وزىنە ءتان يكەمدىلىگىن، ۇتقىرلىعى مەن نارىقتىق وبەكتيۆتىلىگىن يننوۆاتسيالىق ەكونوميكاداعى ءوز ورنىن تابۋعا جۇمساۋى كەرەكتىگىن تۇسىنەدى. كاسىپكەرلەردىڭ باستامالارىن جۇزەگە اسىرۋعا قولايلى جاعداي جاساۋ جانە پرەزيدەنت قويعان ماقساتتاردى ىسكە اسىرۋ ماقساتىندا ۇكىمەت جەرگىلىكتى ورگانداردا اكىم اپپاراتىنىڭ جانىنان كاسىپكەرلەر ىستەرى جونىندەگى كوميسسيا قۇرۋ ارقىلى كاسىپكەرلەرمەن «كەرى بايلانىس» ۇيىمداستىرۋ سحەماسىن ىسكە اسىردى. كوميسسيا قۇزىرىندا:
- شاعىن جانە ورتاشا كاسىپكەرلىكتى دامىتۋدى تەجەيتىن ماسەلەلەردى زەرتتەۋ;
- جەرگىلىكتى جانە ايماقتىق اتقارۋشى بيلىك ورگاندارىنا ءتيىستى ۇسىنىستاردى ازىرلەۋ جاتادى.
قورىتىندىلايتىن بولساق ، وسى فۋنكتسيالارعا ءمان بەرە قاراعان جاعدايدا كاسىپكەرگە جان – جاقتى قولداۋ جانە كومەك قاجەت، اسىرەسە مەملەكەت تاراپىنان. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەكونوميكاسىن دامىتۋ ءۇشىن ءبىرشاما ۇلەسىن قوساتىن بۇل كاسىپكەرلىك ەكەنىن بىلەمىز . قازىرگى تاڭدا مەملەكەت كاسىپكەرلىكتى قولداپ وتىر جانە كوپتەگەن شارالار جۇرگىزىلۋدە. ەگەر مەملەكەتىمىزدە كاسىپكەرلىكتى وسىلاي قولداپ، ودان ءارى جالعاستىرا بەرسە، رەسپۋبليكامىزدىڭ ەكونوميكاسى العا قاراي ورلەيتىنى بىزگە بەلگىلى. مەملەكەت جاساعان جولداۋلار مەن قولدداۋلاردى كاسىپكەر ءتيىمدى پايدالانا ءبىلۋ ونىڭ كاسىبي جەتىلۋى مەن شەبەرلىگى ءوز ەنشىسىندە...
ريزا حالەنوۆا،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
